Возыктыш кече
классный час (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс)

                                    И.В. Караваева, учитель марийского языка

 и литературы МОУ «Кельмаксолинская средняя

                                общеобразовательная школа» Советского

        района Республики Марий Эл

                       Тиште кечылан пöлеклалтше пайрем сценарий.

1 йоча. Марий йылме 2 тÿжем ий ончыч шочын. Эн ожно тудо могай лийын, ме огына пале. Вет тиде жапыште тудо шуко йылме дене чак лийын, ваштал-тын, но садак шке тÿсшым йомдарен огыл.

2 йоча. Марий-влак ожнат икте-весылан уверым пуэн моштеныт. Нуно кы-зытсе семын буква дене огыл, а оҥашке иероглиф гай палым сÿретленыт. Тыгай палыжым тиште але тамга маныныт.

1 йоча. А те паледа, интернетыште тамга пале нерген ойым кычалаш гын, пиктография мутыш лекташ лиеш. А мо тиде тыгай? Интернетыште тыге возымо: пиктография – это древнейший вид письменности, который сохранился у некоторых народов и посей день. Следует отметить, что данная разновидность письма не является фонетической, то есть не передается звучание слов. Она представляет собой изображения предметов, событий или каких-либо действий.

2 йоча. Мемнан илышыште кызытат пиктографийым ужаш лиеш: дорожный знакым ончалына гын, ик сÿрет ик предложенийым ышта.

Ужар светофор тÿс корно гоч вончаш лиеш манын каласа, а теве тиде сÿрет

«Тыште ида йÿштыл» манеш.

1 йоча. Тугеже первобытный калык коклаште марий-влакат иленыт манаш лиеш. Ожно  ялысе поян  кöлан мыняр пуымо кÿсыным лач шерева тояш кÿзö дене коркален шында улмаш. А теве ончалза марий тÿрым. Кажне тÿрын шке шонымашыже лийын.

2 йоча Марий тÿр гычат шуко уверым палаш лиеш. Тÿрлеман тувыр марий еҥын паспортшо гай лийын. Тÿрым ончен, тудын могай кундемыште шочмы-жым, ешын кугытшым, мыняр ÿдыр але эрге улмым пален налаш лийын.

1 йоча. 1775 ий 10 декабрьыште Санкт-Петербург олаште книга кевышлаште «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» книга ужалымашке лектын. Авторжылан митрополит Пуцек- Григоровичым шотлат.

2 йоча. Тиде икымше грамматика кызытсе марий письменностьлан тÿҥалтышым пыштыше семын шотлалтеш. Садлан книгам ужалыме кечым, 10-шо декабрьым,  Марий тиште кече семын 1990 ий гыч палемдаш тÿҥалыныт.

«Кушто «А» букваже, кушто «У» букваже» муро йоҥга.

1 йоча. Руш-влак, марий кундемыш толмеке, христиан верам шараш тÿҥалы-ныт. Еҥ-влаклан шочмо йылме дене юмын законжым туныкташ кÿлын. Тидлан руш алфавитым марий йылмылан келыштарат. Тыге, 1769 ий гыч тÿҥалын, 1917 ий марте марий йылме дене 255 утла книга лектын.

2 йоча. Марий литератур йылмын шочмыжлан 250 ий утла лиеш. Тудо кужу корным эртен. Тиде жапыште тÿҥалтыш марий грамматике-влак, икымше букварь-влак да икымше марий книга лектыныт.

2 йоча.Николай Иванович Ильминский (1822-1891) кугун тунемше, тале педагог лийын. Тудо Озаҥ духовный академийым тунем пытарен да Озаҥ университетыште туныктен. Тудо руш огыл йоча-влакым шочмо йылме дене туныктымо нерген системым ыштен да илышыш пуртен. Ончыч миссионер-влакым ямдылаш шонен.

1 йоча. Миссионер-влак калыкым христиан вералан туныктеныт, юмын книга-влакым марлаш кусараш комиссийым ыштеныт. Комиссийым Н. И. Ильминский вуйлатен. Марий кокла гыч тушко эн ончыч Т. Удюрминский да Г. Яковлев ушненыт.

2 йоча.Тыге марла возымо книга-влак лекташ тÿҥалыныт. А 1905 ий марте 27 марла туныктымо книга лектын.Тугеже эше тунамак шочмо йылме дене йоча-влаклан тунемаш  йöн лийын.

1 йоча. Лач тиде Озанысе учительский семинарийыште 1904-1908 ийлаште С.Г.Чавайн тунемын. 1904 ий шыжым литератур кружокышто Н.Мухин икымше марла возымо почеламутым лудын. Авторжо С.Г.Чавайн лийын.

2 йоча. Тиде «Ото» почеламутым лудын пуа Актанаева Дана.рушла – Мадина Шарифова, англичанла -

1 йоча.  Калыкым грамотылан туныктымо  неле пашаште чыла марий интеллигенций тыршен. Кызытсе марий йылмын нормыжым ыштымаште тÿҥалтышым марий учёный-влак Валериан Михайлович Васильев да Гурий Гаврилович Кармазин пыштеныт.

2 йоча. Валериан Михайлович Васильев (1883-1961) – кумдан  палыме  марий учёный-энциклопедист, писатель, марий кокла гыч лекше икымше       филологий наука доктор, Финн-угор обществын членже. Тудо марий  йылмын мутержым шомак-влак дене пойдараш тыршен.

1 йоча. Гурий Гаврилович Кармазин (1882-1937) – кумдан палыме

йылмызе. Марий письменностьым уэмдымаште заслугыжо кугу. Тудо марий орфографий правил-влакым эн ончыч ыштен, алфавит да орфографий йодыш шотышто дискуссийлаште лийын. Чыла лингвистический пашажым письменность да литературный йылмын проблемыжлан пуэн.

Мыскара сценке

2 йоча. Кызыт Марий Эл Республикын рÿдолаже финно-угор йылме-влакым шымлыше центр лийын. Марий йылмым Марий кугыжаныш университетыште, Марий научный исследовательский институтышто наука кандидат, наука доктор да академик-влак шымлат.

1 йоча. А те паледа, мемнан Советский районышто шочын-кушшо марий йылмызе лийын. Тиде Иван Степанович Галкин. Тудо Советский район Рошня ялеш 1930 ий 16 сентябрьыште шочын.

2 йоча.  1953 ийыште Карело-Финский (Петрозаводск) государственный университетым тунем пытарен, вара Эстонийыште Тарту университет пелен аспирантурышто тунемын.Тудо шуко йылмым пален, финнла, эстонла да моло финно-угор йылме денат мутланен.

1 йоча. Филологий наука кандидат лÿмым налмекыже, тудо Йошкар-Олаш, МарНИИ-йыш, пашам ышташ толын. Тудо 22 ий МарНИИ-йын директоржылан пашам ыштен, коллективын пагалыме шанчыеҥже  (учёныйжо) лийын. Вара МарГУ-н филологий кафедрыжым вуйлатен. 1990 ийыште университет пелен докторский диссертацийым аралыме Учёный Советым почмо.

1 йоча. Иван Степанович – марий калыкын ик эн пагалыме еҥже. Тудлан кöра марий йылмым тÿнямбал шанчыеҥ-влак  палат. Марий академикын пашажым шымлызе-влак кÿкшын аклат. Ме кугешнена Советский районышто шочшо тыгай кумдан палыме землякна дене.

Муро «Шочмо вер»

2 йоча. Кö каласа, шуко йылмым палыше еҥым кузе маныт? Шуко йылмым палыше еҥым полиглот маныт. Эстон академик Пауль Аристэ шочмо йылмыж дене пырля 38 йылмым пален да кутырен моштен.

1 йоча.Пауль Аристэ Тарту университетым тунем пытарен да ÿмыржö мучко тиде университетыште пашам ыштен. 1951 ийыште Тарту университет пелен финно-угор йылмым шымлыше аспирантур почылтеш. Марий Эл гыч Иван Степанович Галкин ден Лидия Петровна Васикова икымше аспирант лийыныт.

2 йоча. Пауль Аристэ нунын научный вуйлатышышт лийын да марла мут-ланен. Марий, мордва, удмурт, коми, вепс, финн, венгр ÿдыр-рвезе-влакым эстон академик шочмо йылмым шымлаш кумылаҥден да нунын йылмышт дене кутырен.

1 йоча. Учёный шкеже пеш тале, ушан, илышым йöратыше, чулым да весела лийын. Тудо 85 ий илен. 700 утла статьям возен, 15 йылме дене коло утла книгам печатлен луктын.

2йоча. Тугеже тыге каласаш лиеш. Кö мыняр шуко йылмым пала, тудо тунар ушан лиеш. Ме кум йылмым, шочмо марий йылмым, руш йылмым да англичан йылмым, тунемына, тугеже меат кажныже шкенан дене кугешнен кертына.

1 йоча. Айста эше сайынрак шочмо йылмынам тунемаш тÿҥалына, тудын ямжым, вий-куатшым шижаш, умылаш да чын ойлаш, возаш тунемына.

2 йоча. Молан манаш гын, шочмо йылмым палыде, шочмо калыкнан исто-рийжым, культурыжым, исскуствыжым, сылнымутшым пагалаш тунемын огына шу.

1 йоча.   Чынак,  кö шочмо йылмыжым пагала, тудо шочмо мландыжым, калыкшым, шочмо вер-шöржымат аважым йöратыме семынак йöрата, шочмо калыкшын чын айдеме лиеш.

2 йоча. Йöратыза шочмо йылмыдам, пагалыза тудым да тыршен тунемза! Тунам ончыклык илыш – корныда волгыдо, пиалан лиеш.

1 йоча. Тидын дене пайремна мучашке лишеме, чеверын!