Р. Шәкүрҙең “Урал батыр иле - сал Урал” шиғырын өйрәнеү.
статья

Тема:   Р. Шәкүрҙең “Урал батыр иле - сал Урал”  шиғырын өйрәнеү.

Маҡсат. Р. Шәкүрҙең тормошо һәм ижады менән таныштырыу, шиғырҙың идея-тематик йөкмәткеһен асыу, Уралдың матурлығын күрһәтеү, тасуири уҡырға өйрәтеү,  уҡыусыларға тыуған ер төшөнсәһен тулыраҡ асып биреү, әҙиптең үҙенә һәм ижадына ҡарата һөйөү, хөрмәт, Уралға, Тыуған илгә һөйөү тойғоһо тәрбиәләү.

Йыһазландырыу. Р. Шәкүрҙең портреты, китаптары күргәҙмәһе, мультимедия проекторы.

Методик алым: әңгәмә.

                                                Дәрес барышы. 

    I. Ойоштороу эше.  1.Сәләмләү.(слайд)

                       Хәйерле көн теләп ҡояш ҡалҡа,

                       Уяналар ауыл, ҡалалар.

                       Үҙ телемдә һеҙҙе сәләмләйем:

                       Хәйерле көн һеҙгә, балалар!

                       Йылы һүҙҙән тыуған шатлыҡ

                       Көнө буйына етә.

                       Изге көн теләп өндәшәм:

                       Балалар, хәйерле иртә!

  -Һаумыһығыҙ, уҡыусылар! Һәр иртәбеҙ, көнөбөҙ, һәр дәресебеҙ ошо яғымлы һүҙҙән, сәләмләүҙән башлана. Бөгөн дә бер-беребеҙгә сәләмәтлек теләп, ихлас йылмайыу бүләк итеп, дәресебеҙҙе матур йыр менән башлап ебәрәйек.(слайд)

                                               (“Урал” йыры. Ганеев З.)                                        

 II. Төп өлөш. 1. Инеш әңгәмә.

-Уҡыусылар, әле һеҙ ишеткән  йырҙа  нимә тураһында һүҙ бара? (Урал тураһында)

Уҡытыусы. Эйе, Урал  – һәр кемдең дә күңеленә яҡын һүҙ. Һәр кемгә лә был һүҙ бәләкәйҙән таныш. Урал тигәндә һеҙҙең күҙ алдына нимәләр килеп баҫа? (яуаптар) Бөгөнгө дәрестә  беҙ  Урал тураһындағы белемдәребеҙҙе тулылындырырға  тырышырбыҙ.

- Халҡыбыҙ борон борондан Уралды данлаған, уны яҡлап, күпме ир-егеттәр башын һалған. Урал хаҡында ата-бабаларыбыҙ йырҙар сығарған, көйҙәр ижад иткән. Ошо матур ғәҙәт бөгөнгә тиклем һаҡланған, киләсәктә лә дауам итәсәк. Беҙҙең әҙәбиәтебеҙҙә лә уның тураһында шағирҙар күпме шиғри әҫәрҙәр ижад иткән. Шундай шағирҙарҙың береһе менән бөгөн дәрестә танышып китербеҙ. Уның исемен таблонан эҙләйек. (яуаптар)

2. Экрандағы таблонан әҫәрҙең авторын табыу.(слайд)

Уҡытыусы. Шулай итеп, был шағир -  Р.Шәкүр. Бөгөн беҙ уның тормошона һәм ижадына байҡау яһарбыҙ һәм «Урал батыр иле - сал Урал» әҫәрен өйрәнербеҙ, был шиғыры менән нимә әйтергә теләгәнен белербеҙ. Дәрес эпиграфы булып “Уралҡайҙан бейек, ай, тау булмаҫ. Уралҡайҙы һөймәҫ тә йән булмаҫ” тигән һүҙҙәрҙе алырбыҙ.

                                            (число, тема яҙҙырыу)

3.  Р.Шәкүр тураһында әңгәмә.

Уҡытыусы. Кем һуң ул Р.Шәкүр? Был һорауға яуап бирергә беҙгә ошо схема ярҙам итер:Ҡайҙа? Ҡасан? Кем? Нисек?   ( слайд)  

Уҡытыусы.  

Күренекле шағир һәм ғалим, тел белгесе, публицист; Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1989), М. Аҡмулла, Р.Ғарипов исемендәге әҙәбиәт премияһы лауреаты, С.Юлаев ордены кавалеры;

1937 йылдың 11 ғинуарында Стәрлетамаҡ районы районы Яңы Абдрахман ауылында тыуған.

Ауылда ете йыллыҡ мәктәпте тамамлағас, нефть техникумында уҡый, армияла хеҙмәт итә. 1965 йылда Башҡорт дәүләт университетын тамамлай.

«Башҡортостан» гәзитендә әҙәбиәт һәм сәнғәт бүлеге мөдире, Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында өлкән ғилми хеҙмәткәр булып эшләй.

- Шулай итеп, Р.Шәкүр  кем ул? (слайд) (яуаптарҙы яҙып ҡуйыу).Быйыл 11 ғинуарҙа уның 75 йәше билдәләнеп үтте.

4. «Урал батыр иле - сал Урал” шиғыры буйынса эш.

Уҡытыусы.

- Беҙ өйрәнәсәк ошо шиғыр ни өсөн“Урал батыр иле - сал Урал”  тип атала икән? Әҫәрҙә һүҙ нимә тураһында барасаҡ тип уйлайһығыҙ?  Был һорауға яуап биреп ҡарайыҡ әле. (яуаптар).

- Алдан фараз итеүебеҙ тап килерме? Уҡыу барышында уйлап ултырығыҙ. Ә мин һеҙгә уҡып ишеттерәйем.

А) Уҡытыусының шиғырҙы  уҡыуы.

Б) Һүҙлек эше.(слайд)

• Илаһиәт – иҫ киткес яҡшы,һоҡланғыс  итеп күреү, идеаллаштырыу.
• Тәңре – дини ҡарашса, донъяны бар иткән юғары зат, алла, хоҙай.
• Сал – үҙ төҫө юғалып, аҡ төҫкә кергән, ағарған.
• Ғаләм – бөтә ер һәм күк йөҙө, йыһан.
• Һомай – йорт-ҡураны, мал-тыуарҙы һаҡлаусы, балалрҙы ҡурсалаусы мифик зат.
• Арҡайым – археологик комплекс, йәки боронғо ҡала.

В) Шиғырҙы уҡыусыларҙың сылбырлап уҡыуы.

Г) Дәреслектәге һорауҙарға яуап алыу.

- Шулай итеп, әҫәр ни өсөн “Урал батыр иле - сал Урал” тип атала – фаразыбыҙ тап килдеме? (Урал тураһында)

-Урал образы һеҙҙең күҙ алдына нисек булып  килеп баҫа? (матур, ҙур, бай)

- Урал, Урал – хазиналар иле,

  Мөғжизәләр иле, һай, Урал!” – тигән юлдарҙы нисек аңлайһығыҙ? (Урал алтын-көмөшкә бик  бай)

-Ни өсөн Урал башҡорттар өсөн баш йорт тип һаналған? (тәү булып башҡорттар төйәк иткән ер)

-Урал шиғырҙа ниндәй күренекле шәхестәр төйәге итеп һүрәтләнә?Ниндәй шәхестәр тураһында әйтелә? Кемдәр улар? (Салауат, Зәки Вәлиди, Буранбай)

- Халҡыбыҙ борон борондан үҙ Уралын данлаған, уны яҡлап, күпме ир-егеттәр башын һалған. Илен ҡәҙерләгәндәрҙе, унан айырылмағандарҙы Ватаныбыҙ ҙа онотмаған.

- Шулай итеп, шиғырҙа Урал тураһында һүҙ барҙы. Тимәк, Урал тигәндә нимәләр күҙ алдығыҙға килде? (уҡыусылар яуабы)

- Эйе, Урал – Тыуған ил, тыуған ер, атай-әсәй, тауҙар-йылғалар, ҡоштар-йәнлектәр, халыҡтар, урман-яландар күҙ алдына килә.(слайд)

-Ә ошо ҙур Урал иленең беҙ йәшәгән өлөшө нисек атала? (Башҡортостан).

- Эйе, Башҡортостан. Ә һеҙ Урал тураһында нимәләр өҫтәп әйтә алаһығыҙ? (яуаптар)

- Уның тарихи үткәне лә бай һәм ҡатмарлы. Кеше ата-әсәһен һайлап ала алмаған кеүек, Тыуған илен дә һайламай. Һинең өсөн дә Тыуған илең, тыуған Башҡортостаның берҙән-бер.

5.Ял итеү минуты.

Уң күҙеңде ҡыҫып ал да

Һул күҙеңде ҡыҫып ал.

Шунан инде тәҙрә аша

Күк офоҡҡа күҙең һал.

Ике күҙеңде йом да

Бер минуттай йоҡлап ал.

Уңға,һулға башың сайҡа,-

Бына шулай була ял.

6.Мәҡәлдәр менән эш.

 Уҡыусылар, дәрестә һеҙҙең күҙ алдығыҙға беҙҙең тыуған илебеҙ, уның икһеҙ-сикһеҙ киңлектәре, матурлығы килеп баҫҡандыр. Ана шул гүзәл Тыуған илебеҙ хаҡында халҡыбыҙҙың матур һүҙҙәре лә һаҡланған. Мәҡәл тиҙәр уларҙы. Хәҙер һеҙ мин тәҡдим иткән мәҡәлдәрҙе дауам итегеҙ.(слайд)

Үҙ илең – (алтын бишек).

Сит илдә солтан булғансы,  (үҙ илеңдә олтан бул).

Алтын-көмөш яуған ерҙән  (тыуған-үҫкән ил яҡшы).

Тыуған ерҙән дә (матур ер юҡ).

Иле барҙың (көнө бар).

Әсәбеҙ ҙә, атабыҙ ҙа – (ғәзиз Ватаныбыҙ)

Иле ныҡтың (биле ныҡ).

7.Ижади эш.

Уҡытыусы. Уҡыусылар, хәҙер әйҙәгеҙ, һөйләшеүҙе йомғаҡлап, беҙ ҙә  Урал тураһында шиғыр яҙып алайыҡ. (синквейн яҙыу)

 Уҡытыусы. Бына  Урал тураһында беҙ ҙә ниндәй матур биш юллы шиғыр яҙҙыҡ. Әйҙәгеҙ әле, бергәләп тағы уҡып китәйек. (хор менән уҡыу)

Уҡытыусы. Уҡыусылар, Тыуған иленә - Уралына арнап шиғыр яҙған Р.Шәкүрҙе һеҙ ниндәй кеше итеп күҙ алдына килтерҙегеҙ? 1-се төркөм, шиғырҙы ҡулланып, Рәшит Шәкүргә яҙма рәүештә ҡылыҡһырлама биреп китә, ә  2-се төркөм Р.Шәкүр исеменән уҡыусыларға  хат – мөрәжәғәт яҙа. Ул һеҙгә нимә тип әйтергә теләне  икән?

                               ( уҡыусылар дәфтәрҙә эшләй)  

Уҡытыусы. Уҡыусылар, Р.Шәкүрҙе ниндәй итеп күҙ алдына килтерҙегеҙ? 1-се төркөмдөң яуаптарын тыңлап китәйек. (1-се төркөмдөң яуабын тыңлау)

Уҡытыусы. Шағир, ғалим, публицист Р.Шәкүрҙең Тыуған илен, тыуған ерен, халҡын ысын күңелдән яратыуы уның шиғырҙарында сағылыш тапҡан. Хеҙмәтен оло баһалап, беҙ уны хөрмәт итәбеҙ.  

Уҡытыусы. Р.Шәкүр ошо матур шиғыры менән беҙгә нимә тип әйтергә теләне икән?Икенсе төркөмдөң эшен ҡарап үтәйек. (2-се төркөмдөң яуабын тыңлау)

  Уҡытыусы. Р.Шәкүр исеменән әйтелгән теләктәргә мин дә ҡушылам.  Мин дә һеҙҙең Тыуған илебеҙҙе - Уралыбыҙҙы яратыуығыҙҙы, аҡыллы булыуығыҙҙы, аң-белемгә ынтылыуығыҙҙы теләйем. Урал ул -  Башҡортостан. Башҡортостаныбыҙҙы яратайыҡ, ҡәҙерләйек. Ҡәҙерле балалар, Башҡортостан тарихының төпкөлөнә төшөп, бөгөнгө көнөн өйрәнеп, республикаңдың, туған халҡыңдың һәм үҙеңдең иртәгәһе тормошоң, киләсәгең тураһында уйланырһығыҙ, тип уйлайым.Илен, телен, халҡын яратҡан, уны һаҡлаған  кеше генә ысын шәхес була ала.

III. Йомғаҡлау.

- Бөгөн дәрестә нимәләр тураһында белдек?(яуаптар)

–Уҡыусылар, һеҙ был дәрестән матур, кәрәкле, файҙалы мәғлүмәт алғанһығыҙҙыр, тип уйлайым. Беҙ бөгөн әҙәбиәтебеҙ күгендә яҡты йондоҙ булып балҡыусы  шағир, ғалим, тел белгесе Рәшит Шәкүр тураһында һүҙ алып барҙыҡ. Бөгөн, 21 февраль- Халыҡ-ара туған тел көнөндә, Р.Шәкүрҙең башҡорт телен һаҡлау, мәҙәниәтен үҫтереү өлкәһендә арымай – талмай эшләүсе ғалим, тел белгесе икәнлеген айырыуса билдәләп китергә кәрәк.

Башҡортостан – һин һөйөклө ғәзиз ер,

Халҡыбыҙҙың изге Ватаны.

Сал Уралдан ҡалҡа бар тарафҡа

Тыуған илдең тыныс ал таңы, - тип яҙа Р.Шәкүр Башҡортостан Республикаһының Дәүләт гимнында Башҡортостан тураһында.

Ул ғүмер буйы халыҡ рухы менән илһамланып, ил намыҫы булған сәсәндәр һүҙен дауам итеүсе оло шәхес.

Өйгә эш. 1). Урал тураһында өлгө буйынса шиғыр яҙырға.

                            ___________ илем

                            ___________ерҙәрең

                            ___________теләгем

                             ___________көндәрең

                   2).Шиғырҙы тасуири уҡырға өйрәнергә.

                   3).Урал тураһында һөйләргә.

IV.Баһалау.