Татар теленең үз сүзләре һәм алынмалар (презентация)
презентация к уроку (9 класс)

Слайд 1

Тема: Татар теленең үз сүзләре һәм алынмалар Халык сүзен безнең отасы бар, Сүз түтәлен чүптән утасы бар, Алтын сүзне бергә тупласы бар, Каререн белеп кенә тотасы бар. З.Мәҗитов Сыйныф : 9 Фән : туган тел

Слайд 2

Бирем . Бирелгән җөмләгә синоним җөмләләр уйлап языгыз , бәйләүче чараларының асларына сызыгыз . Кайбер очракта медицина көчсез , чөнки кеше күңелен дәвалый торган дарулар әле табылмаган .

Слайд 3

Килеп чыгышы ягыннан татар теленең сүзлек составы : 1 . Гомумтөрки сүзләр 2 . Алынма сүзләр 3 . Интернациональ сүзләр

Слайд 4

Гомумтөрки сүзләрнең төркемчәләре : Кешенең тән төзелешенә караган сүзләр : баш, аяк , маңгай , каш, күз , кул , сын, арка, теш, бавыр , бугаз . 2 . Кардәшлек атамалары : ата ( әти ), ана ( әни ), бабай . 3 . Алмашлыклар : мин, без, син , сез , ул , алар , үз , бу . 4 . Урын , вакыт төшенчәсен белдерә торган сүзләр : көн , төн , ел, ара, ал, арт, эч , урта , ян . 5 . Табигать күренешләре : көн , җир , су, таш , ай, җил . 6 . Хайван , җәнлек , бөҗәк , кош-корт исемнәре : айгыр , аю , арыслан , балык, бүре , кош, үгез , тай, ат , ау , һ.б 7 . Үсемлек исемнәре : агач , каен һ. б. 8. Сан белдерә торган сүзләр : бер , ике , өч , дүрт,биш . 9 . Эш , хәрәкәт белдерә торган сүзләр : авыру , җылау , тулу , яту , тору, яшәү , йоклау , йөрү , килү , китү , керү , үлү , туу , төшү , тору.

Слайд 5

10. Әйберләрнең , күренешләрнең сыйфатларын , үзенчәлекләрен белдерүче сүзләр : ак , кара, ал, ач , әче , аз, күп , иске, мәңге , ялгыз , каты, сары , яшел , тере , олы . 11. Тормыш-көнкүреш , ашау-эчү , хезмәт төшенчәләрен белдерә торган сүзләр : алтын, көмеш , тимер , тамга, он, аш , азык , ил. 12. Абстракт төшенчәләрне белдерүче сүзләр : изгелек , көч , исәнлек . Бу сүзләр , бик борынгы заманнарда барлыкка килеп , төрки телләрнең күбесендә сакланып калганнар .

Слайд 6

Гарәп -фарсы алынмаларының тематик бүленеше : Дингә бәйле сүзләр : Алла, дин, Ходай , Коръән , намаз, шайтан, иман , мулла һ.б . 2. Фән һәм мәгариф өлкәсенә караган сүзләр : гыйлем , фән , фәлсәфә , хисап , мөгаллим , мәдрәсә , дәфтәр , хикәя һ.б . 3. Әдәбият һәм мәдәният өлкәсенә караган сүзләр : әдип , нәшрият , мәдәният , мәдәни , мәкалә , әсәр , һ.б . 4. Иҗтимагый-сәяси төшенчәләрне белдерә торган сүзләр : җәмгыять , сәясәт , дәүләт , ватан , халык , һ.б . 5. Көн исемнәре : шимбә , якшәмбе , дүшәмбе , һ.б . 6. Кеше исемнәре : Габдулла , Газизә , Әхмәт , һ.б . 7. Кыйммәтле ташларны , казылма байлыкларны белдерүче сүзләр : алмаз, җәүһәр , якут, зөбәрҗәт һ.б .

Слайд 7

Татар телендә рус алынмалары Язма әдәби телдән кергән сүзләр татар телендә русча яңгырашны , язылышны саклап калалар : ракета, техника, кружка, комбайн, пенал, завод, циркуль, секундомер һ.б . Гади сөйләм стиле аша боынгыдан кергәннәре , татар теленең фонетик закончалыкларына буйсынып , аваз үзгәрешләре кичергәннәр : капуста- кәбестә , церковь- чиркәү , стол- өстәл , скамья- эскәмия , смола- сумала , шляпа- эшләпә , помело- пумала , канава- канау һ.б .

Слайд 8

Интернациональ сүзләр Телебездә немец, француз, инглиз , итальян , латин , грек телләреннән кергән сүзләр дә бар . - инглиз : фильм, бокс, матч, парк, хоккей, клоун, доллар, футбол, финиш; - француз : костюм, ландшафт, бутерброд, шлагбаум; - грек һәм латин : автор, витамин, гимн, алфавит, музей, директор, фамилия, химия, физика, биология, драма, библиотека, вирус, аттестат, фантазия; - немец : банкрот, галстук, полиция, ракета, рейс; - итальян : концерт, помидор, макарон, газета, валюта конфета, вермишель, салфетка һ.б .

Слайд 9

Алынма сүзләрнең үзенчәлекләре: Гарәп-фарсы - сүз башында: д ан, з аман, р изык, һ әйкәл, х әтер, ф ән; - сүз башында: тә рҗемә, мә ктәп, мө галлим; - сүз ахырында: хөкүм әт , матбуг ат , нәшри ят , аш ханә , Үзбәк стан 2. Рус-европа - сүз башында һәм сүздә: а квариум, э кзамен, ф асон, ко ф е ; берничә сузык рәттән килә: т еа тр, как ао , п оэ ма; сүздә кушылмалар булу: б ю ст, грав ю ра, к ю вет, м ю сли, п ю ре, р ю кзак. Алынма сүзләр сингармонизмның рәт гармониясенә буйсынмый: к и т а п, к и н о , т е л е в и з о р

Слайд 10

1.Дәреслек белән эш 19 нчы күнегү, 22 нче бит ( телдән) Бирем : алынма сүзләрне табарга . 2. Карточкалар буенча эш 1 нче карточка. Бирелгән гарәп -фарсы алынмаларын дөрес итеп язарга : Иг ... тибар , мәг ... нә , табиг ... ть , сәнг ... ть , г... рәп , каг ... дә , кәг ... зь , шиг ... рь , җи ...ан, сәг ... ть , рә ... әт , мә ... әббәт , г ...мер, мәк ...ль, г... ләм , … әйкәл , дә … шәт , падиша …, с… рәт , ми… нәт , ми… ербан , зә … әр , фәрм …н, әм … нәт , әхл …к.

Слайд 11

2 нче карточка Бирем: гарәп һәм фарсы телләреннән кергән сүзләрнең синонимнарын язарга. Абруй , хәстә, нигъмәт, гаскәр, мәшһүр, шәфкать, җәмгыять, фидакяр, игълан, нәкыш, мәгълүм, фәрман, әҗәт, азат, тәмам, чор, гариза, низаг, шифа, ядкяр, ләгънәт, хәвеф-хәтәр, вәхши, мәзәк, зәгыйфь, риза, морад, пакь, сихри, файда, хәзинә, мәхәббәт, фәкыйрь, әсир .

Слайд 12

Өй эше 21 нче күнегү, 23 нче бит (язмача)