Технологтуг карта: Ажык үннер, оларның бѳлүктери
методическая разработка (5 класс)

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

Өөредир: Ажык үннерниң кыска, узун, өк-биле адаар кадыг, чымчак    бөлүктерин ылгап билирин өөредир;

Кижизидер: күш-ажылга ынак болурунга кижизидер;

Сайзырадыр: уругларның аас болгаш бижимел чугаазынга кыска, узун,  өк-биле адаар кадыг, чымчак ажык үннерлиг сөстерни чедимчелиг ажыглаарынга чаңчыктырар.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры.

Чедип алыр түӊнелдер

1. Эртем талазы-биле (дыл): ажык үннерниң бөлүктээшкиниң дугайында билиндирип; оларны ылгап билирин өөренип алыр;
2. Метапредметные (эртемнер талазы-биле чедип алыр түӊнелдер): номда дыңнадыгларны шын тып база ажыглап билири; бодунуң бодалын база өскениң сүмезин ылгап, ол дээш туржуп билири;
3. Бот-хуузунда чедип алыр түӊнелдер: эки өөренир болгаш өөредилгеже чүткүлүн оттурар.

Ажыглаар методтар, аргалар болгаш өөредилгениң хевири

1.Беседа;

2.Хайгаарал методу;

3.Анализ, синтез

Дерилгези

1. Тыва дылдың 5 класс ному;

2. Таблица,  схема, сюжеттиг чурук. 

Кол билиишкиннер

Ажык  үннерниң бөлүктери, кыска, узун, өк-биле адаар, кадыг, чымчак ажык үннер.

Кичээлдиң

кезектери

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер. Мергежилгелер болгаш онаалгалар

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаа чорударының хевири

Чедип алыр чаӊчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1

2

3

4

5

6

I. Өөредилге

ажыл- чорудулгазынга туружу (мотивация).

Өөреникчилерни кичээлге белеткээри. Сагыш-сеткил талазы-биле кичээлге белеткел.

Экии, уруглар! Олуруп алынар. Кичээлге белен силел бе? Бо хүн кым кичээлге келбээнил?

Класстың болгаш өөреникчиниң кичээлге белеткелин хынааш, журнал аайы-биле өөреникчилерни демдеглээр.

Мендилежир. Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыӊнаар, кичээлге белен болур.

Ажылчын олуттарын белеткээр.

Ɵөреникчилерниң кичээлге белеткелин хынаар.

1.Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер.

Өөредилгеге хамаарылгазы экижидери;

2.Медереп билир түңнели: (познавательный) кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

3.Кылып чорудуп тура чедип алыр түңнели: (регулятивный) бот-боттарының канчалдыр ажылдаарын баш удур боданып алыр.

Аас-биле ажыл.

II. Катаптаашкын.

Ооң мурнунда өөренген чүүлдерин катаптавышаан амгы билиг-биле харылзаштырып оларны чаа билигге ажыглаары.

Эрткен  кичээлде фонетика дугайында өөренген бис.

-Фонетика деп чүл?

(Дыл эртемининң чугаа үннерин өөренир адырын фонетика дээр).

 -Артикуляция деп чүл?

 (Чугаа органнарының үннерни адап, тывылдырар ажылын артикуляция дээр).

Түңнел: Ынчангаш  фонетика дээрге дыл эртеминиң чугаа үннерин өөренир адыр деп билип алган бис, уруглар.

Башкыны кичээнгейлиг дыңнаар, айтырыгларга харыылаар,

бижимел ажылды күүседир.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, өөреникчилер башкының айтырыгларынга харыы бээр болгаш өөренген темазынга билиин катаптаары.

1.Медереп билир түңнели: (познавательный) кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

2.Кылып чорудуп тура чедип алыр түңнели: (регулятивный) бот-боттарының канчалдыр ажылдаарын баш удур боданып алыр.

3.Харылзажылга талазы-биле түңнели: (коммуникативный) бөлүү-биле ажылдап, бодалдар солчуру, кады ажылдап турар эштериниң илередип турар бодалынга каттыжып азы чөшпээрешпейн турарын бадыткап, үнелел бээри.

Аас-биле ажыл.

III.

Чаа тема тайылбыры.

Чаа тема тайылбырының ажылын чоргузар;

1. башкының сөзү;

Бөгүнгү ай-хүннү бижээш, кичээливистиң темазын бижип алыңар «Ажык  үннер, оларның бѳлүктери». Тема болза кончуг берге, нарын, ынчангаш шуптуңар кичээнгейлиг болуңар.

Тыва дылда шупту 24 ажык үн бар. Олар адаттынарының аайы-биле 3 аңгы бөлүкке чарлыр:

Ажык уннер

2. Ном-биле ажыл.

Онаалгазы: Дүрумну номчудуп, уругларга түңнел кылдырар. (арын 57).

Башкыны кичээнгейлиг дыңнаар, айтырыгларга харыылаар. Чуруктарны көргеш, чурукта бердинген чүүлдерниң аттарын бижиир, сөстер-биле домактар чогаадыр. Номда дүрумнерни номчуур.

Бот-тускайлаң болгаш бөлүк аайы-биле ажылдаар

1.Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер.

Чаа билиглерни чедип алыр.

2. Медереп билир түңнели: (познавательный) а) Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек  медээни шиңгээдип ап, оларны чурум аайы-биле системажыдар.

б) Дыңнап болгаш бижип ора, херек медээни тодарадыр.

3.Таарыштырар түңнел.

а) Чугула херек кылып чорудар ажылдарны плааннаар.

б) Кылган частырыгларын эскерип билири.

4.Харылзажыр түңнел.

Билдинмейн барган таварылгаларда айтырыглар салып өөренири.

IV.

Быжыглаашкын

1. Мергежилге 92, ар.58 (бижимел)

Түңнел: Кыска ажык үннерни бижикке чаңгыс үжүк-биле бижиир, а узун ажык үннерни  бижикке 2 ажык үжүк-биле илередир, ынчалза-даа үн чаңгыс болур.

2. Сигналдыг карточка-биле ажыл.

Узадыр ажык үннер адаарга көк карточка көдүрер (аа, оо, уу, ыы, ээ, ии, өө, үү);

Кыска ажык үннер адаарга кызыл карточка көдүрер (а, о, у, ы, э, и, ө, ү);

Ɵк-биле адаар ажык үннер адаарга чүнү-даа көдүрбес (аъ, оъ, уъ, ыъ, эъ, иъ, өъ, үъ).

3.  Сула шимчээшкин:

Оожум-топтуг орар дээш,
Оорга-моюн шылай берди,
Ол-бо чүкче эглип, херлип,
Олуруп-туруп шимчениил!
Бирээ,ийи,үш!
Бирээ,ийи,үш!

4. Чурук-биле ажыл

Онаалга1: айтырыгларга харыылаар:

-чурукта чүнү көруп тур силер?

- малчын төрелдериңер бар бе?

-чурукта кандыг үени көргузкен дыр?

-чайын аалдарга барган силер бе?

-аалга кандыг ажылдар кылыр ийик?

Түңнел: Кижи ажылга ынак болуп, чажындан тура ажылга хандыкшыыр болза тодуг-догаа болгаш эки чурттаар.

Онаалга 2: Чурукту кичээнгейлиг көргеш, кыска, узун, өк-биле адаар ажык үннерлиг чүве аттарын тып бижиир.

Даяныр состер:

Кыска: даглар, шөл, арга, чайлаг;

Узун:  дээр, аал, ногаан;

Ɵк-биле адаар: оът, дүъш.

Онаалга 3. Чогаадыг: бердинген чуруктан тыпкан чүве аттарын ажыглавышаан «Чайлагда» деп кыска чогаадыгдан бижиир.

Түңнел: Ынчангаштың бо хүн бис «Ажык  үннер, оларның бѳлүктери» деп теманы өөренген бис.  Ажык үннер кыска, узун, өк-биле адаар болган. Кыска ажык үннерни бижикке чаңгыс үжүк-биле бижиир, а узун ажык үннерни  бижикке 2 ажык үжүк-биле илередир,ынчалза-даа үн чаңгыс болур. Ɵк-биле адаар ажык үннерни бижикке ъ (кадыг демдек-биле) демдеглээр деп билип алдывыс.

Бижимел-биле күүседир.

Бот-тускайлаң болгаш бөлүк аайы-биле ажылдаар

1.Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер.

Чаа билиглерни чедип алыр.

2.Медереп билир түңнели: (познавательный) Дыңнап болгаш бижип ора, херек медээни тодарадыр.

3. Таарыштырар түңнел.

Кылган частырыгларын эскерип билири.

4.Харылзажыр түңнел.

Билдинмейн барган таварылгаларда айтырыглар салып өөренири.

Бижимел ажылдар.

V. Рефлексия

(түңнел)

1.Демдектер салыр.

2. Онаалга бээр:

Дүрүмнерни катаптаар. Мергежилге 99, арын 60.

3.Түңнел беседа.

Бөгүнгү кичээлден чүнү билип алдыңар? Чүү берге болду? Айтырыгларыңар бар бе?

Кичээлдиң сорулгазынга дүүштүр чедип алган чедиишкиннерге даянып алгаш, беседаны чорудар.

Бажыынга онаалгазын күүседир.

Шупту ажылдаар

1. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Эштериниң харыызын дыӊнап тургаш, бодунуң билииниң чедер четпестерин тодарадыр. 2.Таарыштырар түңнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуң ажылынга үнелел бээр.

Аас-биле ажыл