Тамыр бла аффикс
план-конспект урока

   Дерсни темасы: Тамыр бла аффикс.

    Дерсни мураты:

Тамыр бла аффиксни сез къурауда магъанасын ангылатыргъа,

Сезню неден къуралгъанын ангылатыргъа,

Бирча тамыры болгъан сезлени табаргъа юретиу.

Тил байлыкъларын ёсдюрюу.

Сохталаны  ариу халиге, къылыкъгъа къарачай тилни

 дерсинде ютериу.

 Ана тилини, миллетини, туугъан джуртуну сыйын керюрге,

 сюерге юретиу.

Миллетле арасында шохлукъгъа юретиу.

                                                  Дерсни барыуу.

Устаз. Салам сабийле! Бюгюн биз дерсде тамыр бла аффискни айырыргъа юренникбиз. Дерсни иги аннгылар ючюн, эсибизни ийиб, биригиб ишлерге керекбиз. Дерсни ахырында этген ишигизге кесигиз багъа саллыкъсыз.

1. Сабийлени  дерсге хазырлау.
2. Юйге берилгенни тинтиу:

1. Тилни къайсы кесеклерин билесиз? (Ат, сыфат, санау, этим, алмаш, сёзлеу)
2. Келигиз сабийле биз тилни кесеклерин оюн халда къайтарыйыкъ.
3. Къайсыгъызсыз   «Ат».

Мен атма тилни кесегиме, затны атым билдиреме (Ким? Не?) –деген соругъа джууаб этеме.

Адам (ким?)- деген соруу, къалгъан  атлагъа (Не?) –деген сорууну салама.

Ким?  Адам. Не ? Тюлкю.

Затны санын кергюземе. Болушлада тюрленеме. Айтымда  башчы болама.

4. Сезню «Сыфатха» берейик.

Мен сыфатма,  тилни кесегиме затны сыфатын, ышанын кергюземе (Къаллай? Неллай?) деген соруулагъа джууаб этеме.

Ат бла келишеме, атсыз болушлада тюрленеме.

Айтымда кёбюсюне ачыкълаучу болама.

Акъ келеек, къызыл чепкен.

5.Энди сезню «Этимге» берейик.

Мен этимме  тилни кесегиме, затны ишин кергюземе. Не этеди? Не этгенди? Не этерикди?- деген  соруулагъа джууаб  этеме.

Джазады, джазгъанды, джазарыкъды.

Юч заманым барды, бусагъат, озгъан, боллукъ.

Мен окъуйма.

Сен окъуйса.

Ол Окъуйду.

Биз окъуйбуз.

Сиз окъуйсуз.

Ала окъуйдула.

Бетледе тюрленеме. Айтымда кёбюсюне хапарчы болама.

6.«Санаугъа» тынгылайыкъ.

Мен санаума тилни кесегиме, затланы санын, тизгинде  орунларын, юлюшлерин бла къауумларын кергюземе. Неча? Ненчашар? Ненчанчы? Ненчаулан? – деген соруулагъа джууаб этеме.

Ненча? Беш, алты.

Ненчанчы? Бешинчи, алтынчы.

Ненчашар? Бешишер? алтышар.

Ненчаулан? Бешеулен, алтаулан.

Ат бла келишеме, атсыз болушлада  тюрленеме.

Айтымда ачыкълаучу болама.

7. Энди  «Алмашны» айтханыны тынгелайыкъ.

Мен алмашма тилни кесегиме, атны, сыфатны, санауну орнуна джюрюйме, аланы сорууларына джууаб этеме.

Болушлада тюрленеме.

Айтымда башчы, хапарчы, толтуруучу, ачыкълауча, болумла да болама.

8. «Сёзлеуню» джууабына тынгылайыкъ. Мен сезлеуме тилни кесегиме, ишни не халда, не заманда къалайда  этилгенин кергюземе.

Къачан? Къалай? Къайда –деген соруудагъа джууаб этеме.

Къачан? Бюгюн. Къайда? Таулада.

Айтымда кебюсюне болум болама.

Джангы тема: «Тамыр бла аффикс»

Сезлюк : болбул, ёкюл, гёджеб, гыдай,  дыккы, илипин, мухур, нардыу, чабыр,  джайлыкъ, келбет, лахор.

Элибизде школ барды. Мен школгъа джюрюйме. Школда билим алама. Школдан къайтсам, дерслерими этеме. Школубузну библиотекасындан китабла алыб окъуйма.

Устаз. Школ деген сёзню башха сёзле бла байлар ючюн анга къошулгъан къошулгъан  кесекчиклеге (-гъа, -да, -дан, -ну) аффиксле дейдиле.

Сёз къалай къуралады?

Сезню тюрленмей келген кесегине тамыр дейбиз. Джууукъ сезлени барысында бирча кесегине тамыр дейдиле.

Аффикс деб неге айтабыз?

Сёзню тамырындан сора сёз къураб, тюрлендириб келген кесеклерине аффикс дейдиле.

Аффикс ненча къауумгъа юлешинеди?

Эки къауумгъа: 1 сёз тюрлендирюучю; 2. Сёз къураучу аффиксле.

1. Джангы сёз къураучу аффиксле : мал- мал-чы, темир- темир-чи, бичен- бичен-лик ,сюз- сюз-гюч.
2. Сез тюрлендирюучю аффикс:

а) Санны аффиксле: китаб-китаб-ла, терек-терек-ле.

б) Иеликни аффикслери : китабым, китабынг, китабы, китабыбыз, китаблары;

в) Болуш аффиксле: китабны, китабха, китабда, китабдан.

155-чи иш

Къыш кетди, джаз келди.Кюн джерни джылытады. Къырдышла кегередиле.

Сохтала колхозгъа болушадыла. Колхозчула бичен чаладыла.Кекде джулдузла джылтырайдыла. Биз тамбла экскурсиягъа барлыкъбыз. Сабийле юйде уллулагъа болушадыла.

157-чи иш

Тау, таулу, таулучукъ.

Таш, ташчы, ташы, ташсыннган, ташдан.

Кий, кийим, кийгенме, кийимлик, кийими.

Тил байлыкъны ёстюрюу.

Энтда ишни  оюн халда бардырайыкъ.

- Сабийле джылны ненча чагъы барды?

(къыш, джаз, джай, къач.)

Тюз айтасыз сабийле. Джылны тёрт чагъы барды.

Сабийле , джылны къайсы чагъын сюесиз. (Кими къышны, джазны, джайны, къачны)

Устазны ушагъы

Къайсы чагъыда табигъатны кесича, бир тюрлю сеийрди,тамашады.Бюгюн дерсде джылны чакъларын суратлайбыз, айтымла къурайбыз.

Джылгъа берейик сезню.

Мен айтхан назмулада джылны къайсы чагъы болгъанын билигиз.

-Акъ джабу джабханды. Ташны, тауну, юйню, бауну. Бу джылны къайсы чагъыды.

-Менме «Къыш»

Къарла эриб шоркъадан агъадыла. Къар тюбюнде джанкъазла чагъадыла.

-Бу джылны къайсы чагъыды

-Менме «Джаз»

Омакъланы сюеди. Кюн къыздырыб тиеди.Джашил кийим киеди.

-Бу джылны къайсы чагъыды.

-Менме «Джай»

Терекледен алмаланы къагъадыла

Чапракълары, сары болуб, агъадыла

-Бу джылны къайсы чагъыды.

Менме «Къач»

-Джыл

Энди джылны къакълары  барыгъызда былайдасыз, кесигизни юсюгюзден хапар

айтыгъыз.

1. Сезню «Къышха» береийк. (Азбарны «Къыш» айтады) «Къар джауады»(Биджиланы Асхат) Суратха къараб «Къышны суратлайды».
2. Энди сёзню «Джазгъа» береийк («Джаз» азбарны айтады) «Джаз» (Тохчукъланы Мсмаил) Суратха къараб «Джазны» суратлайды.
3. Джазгъа тынгылайыкъ («Джаз» азбарны айтады). « Джашил джаз» Хубийланы Назир. Суратха къараб «Джазны» суратлайды
4. «Къачда» да хапар айтсын. Къач азбар айтады. («Къач» Хапчаланы Маммет).

Суратха къараб «Къачны» суратлайды.

-«Джыл»

Хы тохтагъыз къаллай сеийр хапарла айтдыгъыз. Кёзюмю атдыгъыз.Барыгъызгъа да къараймада, барынг да керексиз,тенгсиз табигъатны чакълары. Аны юсюнден Хубийланы Осман блай джазады. «Джакъылычха къарасам». Стр. 177 5кл.

Джангы дерсни тамамлау

 Соруула  классха:

1. Тамыр деб, неге айтабыз?
2. Аффикс деб неге айтабыз?
3. Сёз къалай къуралады?
4. Басым деб неге айтабыз?

Ишге багъа  бериу салыу, салыу.

Юйге иш: § 28, 159-чу иш.

                            Рефлексия

Мен ангыладым……..

Мен юрендим….

Бюгюн билдим….

Мен ишни этдим…..

Мен эталдым…..

Мен сейирсиндим…

Къыйын эди…..

Мен кёрдюм….

Сейир эди……