Разработка урока по бурятской литературе
методическая разработка

Хэшээлэй темэ: ДОРЖО БАНЗАРОВ – БУРЯАДАЙ ТҮРҮҮШЫН ЭРДЭМТЭН

 Класс: 6

     Хэшээлэй зорилго: «Банзарай хүбүүн Доржо» гэжэ роман дабталга, ойлгоһон эрдэм мэдэсэеэ тобшололгын ба гуримшуулгын хэшээл. Хэлэлгын дадалнуудые нарижуулха, ород ба буряад хэлэ адли хүгжөөхэ. Эрдэм номдоо, эхэ нютагтаа, түрэлхидтөө дуратайгаар үхибүүдые хүмүүжүүлхэ.

    Хэрэгсэл: компьютер, мультимедиа проектор, тест, портрет, зурагууд.

     Хэшээлэй ябаса:

    I. Эмхидхэлэй үе

    II. Дабталга

    I слайд

    а) Хүгжэм наадана – Зэдэ нютаг тухай мультимедиа харуулна, багша шүлэг уншана.

    Эдир бага наһандаа

    Эрдэм бэлиг һурахаяа

    Хариин холо газарта

    Харюу үгы зорилойш!

    Тэрэ ехын газарта

    Олон зүйлэй ухаанда

    Түрбил үгы һуралайш,

    Ухаантаниие гайхуулааш!

    Тэрэ эртын үедэ

    Түрэл зоншни

    Тулби зэрлиг уладта

    Тоологдоһон үе лэ!

    Иимэ байһан үедэ

    Өөрын зоной дундаһаа

    Ори ганса бэеэрээ

    Элиржэ гараа бэлэйш!

     Энэ хэшээлдэ бидэнэр түрүүшын эрдэмтэ Доржо Банзаров, тэрэнэй ажабайдал, гэртэхин, багшанар, нүхэд тухайнь хөөрэлдэхэбди.

     III. Дэбтэр соогоо таблица буулгажа бэшэгты:

    1822 – Доржо Банзаровай түрэһэн он.

    1832-1835 – Хяагтын ород-монгол сэрэгэй һургуули.

    1835-1841 – Казанска гимнази.

    1841-1846 – «Хара шажан, үгышье һаа, монголшуудай шүтэдэг бөөгэй шажан»

    1842-1846 – Казанска университет

    1853 – Түрэл Үшөөтэ нютагаа айлшалалга.

    1855 (февраль һара) – Эрхүү городто наһа бараа.

    II слайд Чимит Цыдендамбаев (портрет).

    Доржо Банзаров – буряадай түрүүшын эрдэмтэн.

    1. Ямар роман тухай хөөрэлдэхэмнайб?

    2. Хэн бэшээб? Һурагшад зохёолшон тухай хөөрэнэ, Ч. Цыдендамбаев тухай слайднуудые, зурагуудые харуулна)

    3. Энэ жэл Доржо Банзаровай хэды наһанайнь ой угтаабиибди?

    4. Романай гол герой хэн бэ?

    5. Доржын гадаа түхэл шарайе зураглаһан үгэнүүдые олоод уншаха. (н.78)

    6. Хэнэй зураһан портрет дүтэ, адли гэжэ һананабта? (үхибүүдэй зураһан зурагуудые харуулха, зэргэсүүлхэ.

    7. Эндэ үгүүлэлэй ямар янза харуулнаб?

    8. Доржын гэртэхин, дүтын хүнүүд, хүршэнэр, нүхэд ямар нүлөө үзүүлээб?

    1) Ч. Цыдендамбаев Доржын эхые ямараар зурагланаб? Олоод уран гоёор уншаха.

    …. теэд Доржын эхэ энээнһээ ондоо байлтай аал…

    2) Энэ зохёолһоо гадна, ондоо зохёолнуудые шэнжэлһэн һурагшадта үгэ үгтэнэ.

    Шэнжэлэгшэ хөөрэнэ. Багша дүн гаргана. (... Эхэ! Хүн бүхэн энэ нэрые хүрин улаан зүрхэндөө нангин һайханаар тахижа, наһан соогоо ябадаг һай!)

    3) Доржын эсэгэ тухай шэнжэлэгшэд юун гэжэ хэлэхэбтэ? (Отставному пятидесятнику Банзару Борхонову не суждено было увидеть ученого сына. За год до его приезда на родину старый казак Ашабагатского полка скончался).

    4) Түрүүшын үзэгтэ хэн һургааб?

    Слайд харуулна:

    Хүн мүнхэ бэшэ. Дуратай дурашьегүй һаа, нэгэтэ үхэхэл үйлэтэйбди. Тэрэ хайрсаг соо хүнэй захилгын юумэнүүд… Эзэнэйнь ерэхэдэ үгэхэт. Би хэндэшье үри үгэлигүйб. Захилга хээшэдэй заримад мүнгэ асарха. Уданшьегүй минии салин абахат. Эбтэй байгты… Хүндэ мууе бү хэгты… Энэ холын газарта хүн зоноор эбтэй байха гээшэ шухала.

    — Дүн гаргалга: (Доржын гэр бүлэ, дүтын нүхэд, түрүшын үзэг зааһан, нүлөө үзүүлһэн хүнүүд тухайнь дабтаабди).

    Удаадахи слайд

    — Доржын багшанар хэд бэ?

    — «Шэдитэ таха» – гэжэ хэн бэ?

    — Юундэ шэнэ багшада үхибүүд суранзан шэнги таталданаб?

    Шэнжэлэгшэд: Доржо түрүүшынхиеэ Казань тухай дуулаа. Арад зондоо туһа хэхэеэ эрдэмтэд тиишээ шармайна.

    Шэнжэлэгшэд: Первая высота была успешно преодолена: с отличием окончена Казанская гимназия. Впереди высилась новая вершина. Она была круче, острограннее, ослепительнее – Императорский Казанский университет. Не останавливаясь в пути, осенью того же 1842 года молодо, отважно пошел Доржи Банзаров на взятие этой вершины.

    Ямар хари хэлэнүүдые шудалааб? (лата, монгол, татаар, англи, ород, француз, түүрэг).

    Шэнжэлэгшэд: Показав отличные успехи по русской грамматике, словесности и логике, по истории, географии и статистике, в языках: монгольском, латинском, французском, английском, турецко-татарском был представлен единственным из выпускников к золотой медали.

    Шэнжэлэгшэд: 5 июня 1846 года Доржи Банзаров успешно закончил курс наук в университете. Диссертация получила самую высокую оценку. Совет университета постановил «объявить публичную похвалу на торжественном собрании университета за представленные сочинения удостоенным степени кандидата в 1-ом отделении философского факультета: Доржи Банзарову».

    Дүн гаргалга: Зэдын аймагай Үшөөтэ нютагта түрэһэн Доржо Банзаров 1846 ондо эрдэмтэн гэжэ үндэр нэрэдэ хүртэбэ. Буряад зондо хэды ехэ омогорхол, баяр асарааб!

    Доржо Банзаров – буряадай түрүүшын эрдэмтэн гэжэ тодорбо.

    — Доржын унаган нүхэд хэд бэ?

    — Нүхэд соогоо ямар һуури эзэлнэб?

    (Доржо…Энээхэн хүбүүн үльгэршэ болохо. Доржо хани нүхэд соогоо һуужа, үбгэнэй сэсэн үльгэрнүүдые бүхэли үдэртөө шагнаба.).

    Шэнжэлэгшэд: В гимназии и наставники, и одноклассники давно уже обратили внимание на способности Банзарова. Он шел в числе лучших учеников.

    Хэшээлэй дүн: Хэр зэргэ энэ зохёолоо ойлгообто гэжэ мэдэхэ гэхэдээ, компьютер соо Microsoft Excel ороод, 15 асуудалда харюу үгэгты. Сэгнэлтэ компьютер табиха.

    — Энэ хэшээлээ Доржо Банзаровай өөрын зохёоһон шүлэгөөр дүүргэхэм.

    Зуун хонгор адуундань

    Зурбан Халзан хонгор бии.

    Зургаан эсэгын түрүүли

    Ринчин-Доржо болилойб даа.

    Эреэн хурьган дэгэлээ

    Элээхэеэ болилойб даа.

    Эсэгын хүбүүн Ринчин-Доржо

    Эрьежэ бусахаа болилойб даа.
   
    Гэрэй даабари: Найруулга «Доржо Банзаров – буряадай түрүүшын эрдэмтэн».