Тихон Ефремовын шочмыжлан - 150 ий.
проект

Марий калыкын тале сотемдарчыже

Тихон Ефремович Ефремовлан (1868-1938) – 150 ий

Cем йоҥга. Кок вӱдышӧ лектеш.

1 вӱдышӧ: «Керек-могай айдемат, тудын коклаште марият, шке ӱмырыштыжӧ ила, ила да эрта: тудын почешыже ыштыме пашаже гына кодеш. Кодеш да, пашажым ончен, каласен илат, тыгай ыле, тугае ыле, маныт. Пӱтынь калыкат тугак: ила, ила да тыгак эртен кая, тудын почешыже кышаже гына погынен кодеш. Меат, марий калык, кызыт историйым ыштена, вес калыкыным огыл – шкенаным!» - тыге возымо 1922 ий 13 мартыште «Йошкар кече» газетын ик статьяштыже. - Кайышаш корнына пеш кужу, шуктышаш пашана пеш кугу. Моло калыкым поктен шушашна уло, нунын дене тӧр лийшашна уло. Вара кузе ыштена? Кидым шарен, ӧрын шогена мо? Уке!.. Эре йӧсӧ, эре теле ок лий. Илен толын, марий шошо толеш: ломбо пеледеш, шӱшпык мурымо жап шуэш, олык тӱзлана, чевер саска кӱэш».

2 вӱдышӧ: 1918 ий 19 октябрьыште Озаҥ олаште лекше марла «Ӱжара» газет ик мурын мутшым да  нотыжым савыктен. Вуймутшо кок йылме дене ончыкталтын: «Марий калыкым волгыдыш ӱжмӧ муро». Изиш ӱлнырак «Национальная песня мари»,  «Призыв к свету». Вуймут пелен – авторын шомакше: «Посвящается всем бывшим моим ученикам. Священник Т.Уньжинский».

1 вӱдышӧ: Уньжинский – тале марий просветитель, поэт, этнограф да фольклорист Тихон Ефремович Ефремовын сылнымут лӱмжӧ. Тудо тыгак Йырсе, Тикын Епрем, Йошкар марий,  Шӱмбел, Фин да моло псевдоним дене возен.

2 вӱдышӧ: Тихон Ефремовичын шочмыжлан таче, 2018 ий 12 майыште, 150 ий. Тихон Ефремович Ефремов нергенат калык коклаште тӱрлын ойленыт да ойлат. Кӧ тудо тугай? Илыш пӱрымашыже могай лийын?

                                Таче ме, тудын илыш корныжым шарналтен, марий калыкым волгыдо илышыш лукташ тыршымыжым аклен, поро мутым каласаш погыненна.

1 вӱдышӧ: Пайремышкына уна-влак толыныт, нунат таче Тихон Ефремовын пашажым аклен, тудын нерген икмыняр шомакым каласат.

2 вӱдышӧ: Эн ончыч ялкундемын администрацийжым вуйлатыше Иван Михайлович Евсеевлан мутым пуэна.

(И.М.Евсеев мутым каласа)

1 вӱдышӧ: Кызыт тышке Йошкар-Ола да Морко гыч лӱмынак толшо кугырак унана-влакым пагален ӱжына: Марий Эл Республикын Тÿвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Михаил Иванович Матвеевым, Морко муниципал район администрацийым вуйлатыше Александр Альбертович Ивановым, Валериан Михайлович Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институтын директоржо, историй науко кандидат, Йошкар-Оласе Морко калыкын вашполыш ушемын вуйлатышыже Евгений Петрович Кузьминым.

(Вуйлатыше-влак мутым каласат)

1 вӱдышӧ: Ынде Тихон Ефремовын стелыж ончылан, тауштен, пеледышым пыштена.

(Сем йоҥга, Т.Ефремовын стелыж дек пеледыш пышташ каят). Тиде жапыште Морко посёлкысо Лазарев лӱмеш калык лӱмым нумалше хор сценыш лектеш.

1 вӱдышӧ: Морко посёлкысо Лазарев лӱмеш калык лӱмым нумалше хор. Вуйлатышыже марий Эл Республик тӱвыран сулло пашаеҥже Елена Николаевна Григорьева.

( Мурат, сцене гыч каят)

2 вӱдышӧ: «Мый, - возен тудо 1924 ийыште, - Чарла кантон, Шеҥше волость, Унчо ялысе марий кресаньык ешеш шочын кушкынам… Ачам икмарда озанлыкым кучен. Ватым кок гана налын. Икымше вате деч кум эрге да кум шешке, тылеч посна марлан кайыше кок ӱдыр лийыныт. Мыйын авам шоҥго ачамын кокымшо ватыже ыле. Тудо тылеч ончычат марлан лектын да, йочам ыштыдеак, пелаш деч посна кодын. Мый авамын ик шочшыжо гына лийынам… Авам моткоч йӧратем, тудын нерген шӱм шулыде, шинчавӱд лукде шарналтен ом керт. Авамым нигӧ  деч чот пагаленам да пагалем… Мыйын чоныштем мо сайже уло гын, тиде чылажат – авам деч»,- ойлен Тихон Ефремович.

1 вӱдышӧ: Шуко еҥан ешыште кушшо йоча вич ияш улмыж годымак школыш кошташ тӱҥалын. А Унчо школ марий гай шагал еҥан калык-влакым туныктышаш верч лым лийде тыршыше просветитель Николай Иванович Ильминскийын тыршымыжлан кӧра 1871 ийыште почылтын. Тидын нерген Ефремов вескана тыге серен: «Унчо школым кугу ушан еҥ Николай Иванович Ильминский почын. Николай Иванович илымыж годым тӱрлӧ калыклан порым шуко ыштен. Юмылан тау: тудын ыштыме порыжо марий калыкланат кодын… Школым почаш шонымыж годым эн лук, эн пусак, эн пычкемыш верым кычалын. Тыгай пычкемыш верым – Унчым муын… Кузе волгыдо шӱдыр йӱдым волгалтарен шога, тугак Унчо школат марий-шамычлан полшен… Унчышто тунемше-шамыч ынде шукышт еҥыш лектын улыт».

2 вӱдышӧ: Ялысе школ деч вара 13 ияш Тикын Унчо деч 75 меҥге торашке, Озаҥыш, кая да тусо учитель семинарийыш тунемаш пура. Куд ий гыч тичмаш курсым пытарен лектешат, ондак Морко кундемысе Семисолаште туныкта, вара Унчышко кусна. Самырык туныктышын усталыкше нерген поро ой Озаҥышкат миен шуэш, да 1890 ийыште тудым учитель семинарий пеленсе школыш пашам ышташ ӱжыт. Тыште икмыняр жап гыч шке илышыжым религий дене кылда – дьякон лиеш, а вара Тихон Ефремовичым Унчо школын вуйлатышыжлан шогалаш темлат. Тыгай верыште шогышо еҥ священник лийшаш улмаш. Тыге Тихон Ефремов 1900 ийыште Тикын ачашке савырна. Калык коклаште тудым, пагален, бачышка Тикын Епремыч маныныт.

1 вӱдышӧ: Моло вере чылажымат рушла туныктеныт гын, Ефремовын вуйлатыме школышто ача-ава йылмылан эреак мелын лийыныт. Теве поэт Николай Мухин, тыште тунеммыжым шарналтен тыге серен: «Унчо воктен братский манме школышто ныл ий тунеммем ушыштем тачысе гай раш. Братский школ манмаште тунам пелыже утла марла книга улыт ыле. Школ ончышыжо Унчо марий Тихон ачана ыле, да марла лудаш, возаш туныкташ тырша ыле. Тунемше рвезе-влак марла лудаш йӧратат ыле. Школым тунем пытарымекат, марла книгам йодын налын, ешыштлан умылтарен лудыт ыле».

2 вӱдышӧ: Тыге  ик ий почеш весе эрта. 1917 ият толын шуэш. Августышто Озаҥ олаште «Ӱжара» газет лекташ тÿҥалеш. Тудын шочмыжым Тихон Ефремович йывыртен вашлиеш, чонжо марий илышыште сай вашталтыш лийшашым шижеш. Ушышто пӧрдшӧ шонымашым чатка корнылашке шыҥдарен, вес ийжылан «Марий калыкым волгыдыш ÿжмӧ мурым»  воза. Тудо «Ӱжаран» 19 октябрьысе номерешыже лектеш. Икымше гана савыкталтше текстше теве тыгайрак лийын:

(«Марий калыкым волгыдыш ÿжмӧ муро» почеламут. Унчо школын 7 классыштыже тунемше Тихонова Надежда сылнын йоҥгалтара)

Кынелза, шогалза, кайышаш корно кужу вет,

Моло калыкым поктен шуына, нунын дене тӧр лийына.

Шогалза, тарваныза шкендан кайышаш корнышто.

Иктылан икте кидым пуэн, чыланат иктӧр ошкылза!

Почылтса, волгалтса, пычкемышым кодыза,

Моло гаяк ош тÿняште чыла пого дене куаныза.

Пычкемыште ончынет гын, сорта чÿкташ келшалеш.

Ош тÿняште илынет гын, тунем шуаш кÿлдалеш.

Тошто годсо шомак-шамыч марийым моктен каласа:

Марий калык шагал гынат, шуко лийын керталеш.

1 вӱдышӧ: «Марий калыкым волгыдыш ÿжмӧ муро» еҥ-влакын шинчаш перныде кодын огыл. Тудым тÿрлӧ вереат тунемаш, почеламут семын лудаш да муро семын мураш тÿҥалыныт.

2 вӱдышӧ: Муро Гимныш савырнымекше, тудым Иван Степанович Палантай уста кидше дене тӧрлатен, сылнештарен. Тыгодым тÿҥалтыш кок шомак – «Кынелза, шогалза» - вуймутыш савырнен.

(«Кынелза, шогалза» муро. Тÿшкан мурымаш)

1 вӱдышӧ: Тихон Ефремовын шомакшылан И.Палантай эше ик мурым возен. Тиде «Чевер ÿжара». Тудынат шочмыжо Октябрь революций деч вара лийше вашталтыш дене кылдалтын. Вуймутшо тыге ончыкталтын: «Марий Марсельеза «Ӱжара». Йымаланже ешарыме: Марсельеза семын муралтеш». Литературышто  ты муро утларакше «Чевер ÿжара» лÿм дене палыме. И.Палантай угыч саемден да «Марла мураш туныктымо савыш» книгашкыже пуртен.

(«Чевер ÿжара» почеламут. Унчо кыдалаш школын 5 классыштыже тунемше  Оразаева Ариана сылнын йоҥгалтара)

2 вӱдышӧ: 1923 ий 17 майыште «Йошкар кече» газет Тихон Ефремов нерген тыге возен: «Революций лиймеке, Ефремовын чонжо рудалт кайыме гай куаныш. Тудо марийлан у, волгыдо илыш толшашым шиже, чонжо дене чытыде муралтен колтыш: «Чевер ÿжара волгалте, шем пычкемыш шаланыш. Ош марийын йӧратыме ынде толын шуылдале!» Ош марийын йӧратымыжым Ефремоват пеш йӧратыш. Марий калыкым  ончык, волгыдышко ÿжаш тÿҥале: «Кынелза, шогалза, кайышаш корно кужу вет. Почылтса, волгалтса, пычкемышым кодыза! Марий калык тÿҥалеш гын, сеҥен миен керталеш».

                           Чынак, тудо шочмо калыкшым нимо деч коч йӧратен, марийым пиалан корныш лукшаш верч мо кертмыжым чылажымат ыштен. 1919 ийыште Тихон Ефремович «ÿмбакше шичше неле рокым почкалта» - поп гыч лектеш да тудо ийынак Морко районысо Шенше школышто туныкташ тÿҥалеш.

1 вӱдышӧ: Кок ий гыч Чарлашке кусна, мароблпечатьын вуйлатышыжлан шогалеш, варарак «Йошкар кече» газет редакцийыш секретарьлан налыт. Весын серымыжым савыкташ полшымо дене пырля шкежат чÿчкыдын возен. Возен статья ден заметкылам, муро ден почеламутым, ойлымаш ден очеркым, рецензийымат. Илыш корно тудым адакат туныктымо пашашке Чарла педтехникумыш конда, икмыняр жап МарНИИ – ште тырша.

2 вӱдышӧ: Элыштына калык коклаште «тушманым» кычалме койыш  вияҥеш. Шем ÿмыл Ефремов ÿмбакат возеш. Тудын мо нерген возымыжым, калыклан мо сайым ыштымыжым нигунар шотыш налде, чолга «критик-влак» эн ончычак тенгечысе «сулыкшым» - черкызе лиймыжым – шарналтеныт. Айдемылан акым пуымо годым пашажым огыл, а могай еш гыч улмыжым тÿҥлан шотленыт. Пашам пеш сайын ыштен гынат, ынде ÿшанаш лийдыме айдемыш савырнен.

1 вӱдышӧ: 1931 ийыште совет обществын «яндарлыкше верч» тыршыше-влак марий калыкын ушан да тале ятыр эргыжым «калык тушман» манын кучен наҥгаеныт.

2 вӱдышӧ: Тихон Ефремович нергенат шкаланышт кÿлеш материалым чумыренак шогеныт. Тÿрлӧ семын моло-влак деч Тихон Ефремович нерген йодыштыныт.

1 вӱдышӧ: Тыге 1938 ий 13 майыште Йошкар-Оласе тюрьмаш петырен шындаш кагаз шочын. 15 майыште поген наҥгаеныт, мӧҥгыштыжӧ обыскым ыштеныт.

2 вӱдышӧ: Тихон Ефремович Ефремов шотышто приговор нерген 1938 ий 2 октябрьыште Акт гыч выпискыште тыге ойлалтеш: приговорым 1938 ий 19 шагат кастене шуктымо. Икымше Марий Гимнын авторжым кушан тоеныт, пале огыл.

1 вӱдышӧ: 1965 ий 27 августышто Марий АССР-се кÿшыл судын вуйверже (Президиумжо) тиде приговорым кораҥден.  

2 вӱдышӧ: Шке жапыштыже  Т.Е.Ефремов пеш пагалыме, аклыме еҥ лийын, почеламутым, мурым, ойлымашым, очеркым, музык ден калык йÿла нерген статьям, критик ойкаҥашым возен, илышым шымлаш яллашке коштеден. Ик статьяж гыч коеш: тудо 1929 ий кеҥежым марий кундемысе яллаште коштын, тушто 33 шÿвырзӧ да 22 кÿслезе деч 170 утла семым, тыгак ныл преданийым да шым легендым серен налын. Тыгодым ик калык музыкант дене вашлиймыже «Шÿвырзӧ кугыза» ойлымашым возаш негыз лийын. Тихон Ефремович шкежат шокташ мастар улмаш.

(«Шÿвырзӧ кугыза» ойлымаш. Унчо школын 10 классыштыже тунемше Оразаева Дарья каласкала)

1 вӱдышӧ: Кусарыме да тошто йÿлам шымлыме пашалан ятыр жапым ойырен. 1930-1931 ийлаште гына лу утла книга ден брошюрым марлаҥден. Тудо ожнысо марий калык театр – Шорыкйол нерген тачысе кечылан шергакан материалым поген коден. А Семык да Сÿрем нерген серымыже «Йошкар кече» газетеш лектын.

2 вӱдышӧ: Таче ме, тудын шкенжын пашажым шарнен, марий калык верч мом да кузе ыштымыже нерген каласен илена. Илышыже неле лийын гынат, тунемашак тыршен. Тунемын да моло марий-влакымат тунемаш, ончык каяш ӱжын. Тудо каласен: «Марий калыкын шуаралтмыже шӧртньӧ дечат шерге лийже… Шке кумылетым ӱлыкӧ ит волто, йӧратыме марий калык. Мыняр тыланет йӧсӧ лиеш, тунаре тый чот шого…». Ушан еҥын тиде да моло ойжо нигунамат ок тоштем.

1 вӱдышӧ: Тихон Ефремовым да тудын поро пашажым калык курымеш шарнен илаш, возымыжым лудаш да аклаш тӱҥалеш.

2 вӱдышӧ: Ынде мутым мӱндыр уна-влаклан пуэна: Валериан Михайлович Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институтын директоржын алмаштышыже, филологий науко кандидат Людмила Яковлевна Григорьевалан, культурологий доктор, Марий кугыжаныш университетын профессоржо Галина Евгеньевна Шкалиналан, МарНИИЯЛИ-се этнололгий пӧлкан кугырак шанчыеҥже, историй науко кандидат Никандр Семёнович Поповлан, «Марий Эл» газетын коммерческий директоржо Юрий Валентинович Исаковлан, Россий Федерацийын сулло сӱретчыже Иван Михайлович Ямбердовлан.

(Уна-влак мутым каласат)

1 вӱдышӧ: А ынде Тихон Ефремовын икмыняр почеламутшым колыштына.

Дмитриева Анастасия, 10 класс. Эрыкыш лекме муро.

Николаева Алла, 2 класс. Марий калыклан.

2 вӱдышӧ: Мутым Унчо школын туныктышыжо Людмила Константиновна Игнатьевалан пуэна. Тудо почеламут конкурсым эртарыме почеш иктешлымашым ышта.

(Почеламут конкурсын итогшо)

1 вӱдышӧ: Мут Унчо книгагудын вуйлатышыже Лидия Геннадьевна Ямнеевалан пуалтеш. Тудо йоча-влак коклаште эртарыме викторин почеш иктешлымашым ышта.

(Тихон Ефремов дене кылдалтше викторинын итогшо)

2 вӱдышӧ: Пагалыме еҥнан, Тихон Ефрмович Ефремовын лÿмгечыжлан пöлеклалтше пайремнам Унчо кыдалаш шолын тунемшыже, Унчо да Шлань тÿвыра пöрт пеленсе коллектив-влак концерт программе дене шуят.

(Концерт программе)