Открытое занятие "Муравьи - санитары леса"
методическая разработка (6 класс) по теме

Ажык кичээл:

Кымыскаяктар-арга-арыгнын эмчилери.

Куулар Айлана Александровна,

Элегес-Аксы суурнуё 8 хевирниё

тускай (эдилгелиг) школа-интернадыныё

кижизидкчи башкызы

Кичээлдин сорулгазы:

1. Уругларга кымыскаяктар дугайында билиндирер.

2. Дириг-амытаннарга хумагалыг болурунга кижизидер.

3.Кымыскаяктар ышкаш куш-ажылчы эптиг-найыралдыг болурунга кижизидер.

4. Чуруктар, оюннар, сула-шимчээшкиннер биле уругларнын  угаан-меделерин сайзырадыр

Кичээлдин дерилгези:

интерактивтиг самбыра, слайдылар, курттар македи.

Кичээлдин планы:

1. Организастыг кезээ.
2. Кичээлдин чорудуу.
3. Быжыглаашкын.
4. Кичээлдин туннели.

Организастыг кезээ:

Аткан хунум, ак-кок дээрим! Ава бойдузум!

Оореникчилерим, башкыларым! Амыр-ла, амыр!

Билиглернин дозу ырак

Бистер анаа чедээлинер.

- Мени, Куулар Айлана Александровна дээр.  Дыка чараш суурда чуртап турар улус дыр силер уруглар. Богун мен силерге солун кичээлди эртирер мен. Бо кичээлде  силер менээ дузалажып, эптиг-демниг, эки харыылаарынарны диледим.

Кичээлдин чорудуу.

Киирилде кезээ.

- Ам кандыг уе дыр, уруглар? Час. Чазын хамык ижээп чыдыпкан дириг амытаннар, курттар  оттуп келир. Бис бо кичээлде курттарнын бир хевири биле таныжар бис.

Тывызыкты тывынарам, уруглар.

Бодей оон тиккен

Бокперлежип ажылдаан,

Увун-савын аайлаан,

Углеп-халчып маннашкан   (кымыскаяктар).

-Эр-хейлер, уруглар! Шын-дыр! Час биле денге кымыскаяктар оттуп келген.

 (Слайдыда чурук).

Кол кезээ, чаа тема.

  - Ынчангаш бистер бо кичээлде «Кымыскаяктар – арга-арыгнын эмчилери» деп темага кичээлди эрттирер бис.

Беседа

     - Кымыскаяктарны чуге арга-арыгнын эмчилери деп адап турар бис?                  (уругларнын харыызы)

      -Шын дыр. Чуге дээрге олар арга-арыгны уреп турар хоралыг курттарны узуткап турар. Олар частан эгелээш, орай куске чедир бир хунде-ле школачы кижинин сумказы дола бээр хире хой хоралыг курттарны унгурунче эккеп турар. Чамдык куштар эмненип аар дээш база кымыскаяктарга кээп турар. Чуглеринин аразында хой микробтардан кымыскаяктарнын дузазы-биле, аштанып-арыгланып ап турар.  Арга-арыгнын эмчилери деп кымыскаяктарны билип алдывыс уруглар.

Оюн «Арганын  эмчилери».

- Ам бичии оюндан ойнаптаалынарам, уруглар. Оюннун ады «Арганын эмчилери».

(Уруглар 2 командага уступ алыр. Шивиде  курттар бар. Оларны чангыстап чыыр силер. Ынчангаш кайы команданын кымыскаяктары хойну чыгганыл, олар тиилээн болур).

   - Дыка улуг дуза каттынар,уруглар. Шивини  аштап, курттардан камгаладынар. Ам ол шиви адаанда чуу коруп тур силер?

Кымыскаяктарнын оо.

 - Кымыскаяктарнын оон корген силер бе? Кандыг болур ийик? Кымыскаяктарнын оо хой болган тудум-на арга-арыг кадык чараш болур.  Кымыскаяктар база кижилер ышкаш чурттаар оран-савалыг болур. Олар оон тударда ине бурулуг ыяштарнын инелери-биле, бичии будуктар, ыяш човурээзи болгаш бичии даштарны чараазы-биле чыпшырып  тургаш тудар.

(слайдыда чурук)

 - Кымыскаяктарнын оонун ишти аай-дедир кылаштаар оруктарлыг болгаш хой-хой орээлдерлиг болур. Чаа торуттунген чуургаларынын орээли, чем уужелээр орээли, кыштаар улуг орээли, саап ижер малынын орээли (саап ижер малы дээрге-ле, «тля» деп аттыг курттар болур) дээш хой ангы орээлдерлиг болур.

 - А бистернин интернатывыс база чемненир орээл, удуур орээл дээш ангы-ангы орээлдерлиг боор ийик бе?

 - Кымыскаяктарнын оон уревес. Бир эвес силернин бажынынарны бузуп каапкан болза кандыг-дыр, уруглар? Кымыскаяктарнын чангыс оонде безин, бистин будун Тыванын чурттакчы чонувус хире кымыскаяктар бар.

     Орай кузун соой бергенде, ханы чер иштинде удуур орээлдеринге кымыскаяктар шупту чыглып алгаш, часка чедир удуй бээр. А час дужерге, хар эрий бээрге, черни хун чылдып эгелээрге, кымыскаяктар дирлип унерлер. Ынчангаш ойнаптаалынарам.

Оюн «Кымыскаяктар».

 Слайд чурук

   -     Кымыскаяктар ангы-ангы хевирлерлиг болур: торуур кымыскаяктар, ажылчын кымыскаяктар, дайынчы кымыскаяктар. Торуур кымыскаяктар чугле чаш кымыскаяктарны азыраар. Ажылчын кымыскаяктар оон тудар, чемнеп чоруур. Дайынчы кымыскаяктар чурттап турар девискээрин камгалаар оске чернин кымыскаяктарындан.  Кымыскаяктар кандыг-даа оннерлиг болур: кызыл, кара, шокар дээш оон-даа оске.

-  Кымыскаяктар делегейде эн-не куштуг, кежээ амытан деп санаттынып турар. Чуге дээрге олар пар, адыгга бодаарга, бодундан 10 катап аар чуулдерни кодуруптер.

(слайдыда чурук)

Кымыскаяктар ышкаш куштуг болур дээш сула-шимчээшкиннердан кылыптаалынарам, уруглар.

Кымыскаяк дугайында чоннун угаадыглары база бар боор, уруглар.

- Бир эвес кымыскаяктар боттарынын оонче далажып маннажып турар болза, чаъс чаарынын демдээ болур. Оонун кырында аай-дедир шуужуп турар болза, динмирээшкиннээр болур. А бажын иштинге кымыскаяктар коступ келир болза, чуртталга эки талазынче экижиир болур.

Быжыглаашкын.

- Мен силерге ооренген темавыстан айтырыглар салыр мен, уруглар, шын болза часкаар силер, меге болза тепсээр силер.

Кымыскаяктар арга-арыгга хора чедирип турар.

Кымыскаяктарнын оон уреп болбас.

Кымыскаяктар кушкаштарга база дузалажып турар.

Кымыскаяктар эн-не кежээ куштуг амытан.

-Кымыскаяктарны чуге эн-не куштуг амытан кылдыр санап турар?

-Оларнын оо кандыг болурул?

-Оон чунун-биле тудуп алырлар-дыр?

-Кымыскаяктарны чуге – арганын эмчилери деп адап турарыл?

Кичээлдин туннели.

      Ам бир оореникчи туруп келгеш, самбырада улегер домакты номчуптар.

Эки кылган ажыл –

Элеп читпес алдар.

Бо улегер домактын утказын канчаар билип тур силер, уруглар?

(Уругларнын харыызы).

      Бо улегер домактын утказы кижинин шынарлыг кылган ажылы кезээ шагда артып калыр дээн уткалыг. Ынчангаш силерге база бо кымыскаяктар ышкаш, ажылгыр, кежээ боорунарны кузедим.

      Кымыскаяктар арга-арыгнын эмчилари болганда, оларны олурбес. Бойдустун бугу-ле дириг амытаннарынга ынак болур, уруглар.

      Кичээлге шупту идепкейлиг киришкенинер дээш четтирдим, уруглар, эр-хейлер!