Классный час "Мендилежиишкин"
классный час (7 класс) на тему

Класс шагы

Беседа

Аңгы-аңгы чоннарда мендилежириң езу-чуруму

Сорулгазы: Аңгы-аңгы чоннарның мендилежир чурумун уругларга таныштырар. Оларнын ылгалын уругларга билиндирер.

2) Аажы-чаң культуразынга кижизидер.

Башкының беседазы:

Кижи төрелгетенниң хөй-хөй чүс чылдарда тургустунуп келген үезинде аажы-чаң культуразы база тускай үндезинниг болгай. Оларны таарымчалыг ажыглаары, кымга дузалыгыл, кымга таарымчалыгыл деп айтырыглардан хамаарышкан.Кижи төрелгетенниң үр үеде хөгжүлдезиниң үезинде хөй-хөй дүрүмнер өскерилген., чамдыктары неметтинген, а дыка хөйү шуут чок болгулаан, чамдыызын чаңчыл езугаар арттырып каан болгаш чүс-чүс чылдарда өскерилге чок артып калган.

        Аажы-чаң талазы-биле баштайгы ажылды испан Петрус Альфонс 1204 чылда «Католиктиг шажынчыларның сагылга-чуруму» деп ажылынга бижээн. Хаанның чоок кижилериниң болгаш өскелерниң-даа аажы-чаң культуразының дүрүмнериниң дугайында номнар оон соонда үнгүлээн. 1976 чылда Гамбургка «Ээлдек, ужур-чурумга тааржыр беседа болгаш амыдыралга ажыглаар, дээди чергениң чаагай сеткилдиг кижилери-биле, боду ышкаштарны база херээженнерни өөредиринге сагыыр ужурлуг чанчылдар» деп долу аттыг ном парлаттынып үнген.

        Төөгүден алырга ниитилелдиң езу-чурумун феодал-эргеттеннер чүгле боттарынга таарыштыр бижип, чогаадып алган база турган: олар чүгле дээди ангыларга ээлдек, оларның-биле эптиг чугаалажып езу-чурумну сагыыр турган, а карачал кижи-биле чугаалажы бергенде, эптиг-ээлдек чорук шуут уттундура бээр. Ынчалза-даа кижи чараш чүүлдерге, эки езу-чурумга хандыкшылдыг, ону күзеп чоруур болганда, чоннуң салгалдан салгалче дамчып келген бижиттинмээн чаагай езулалдары турган. Ынчангаш бодун кижилер кижизиг алдынып чараш аажы-чанга ынак чорааннар. Кижизиг аажы-чаңны делегей төөгүзүнде чүгле бодун ажылчын кижи бистиң чуртувуска сагып эгелээн.

        Кижилер аразынга езулуг кижизиг чорукту бистиң ниитилелдиң моралы таарыштырып турар. Аңаа дең эрге, акы-дуңмалышкы чорук, чоок кижилеринге, бот-боттарынга хүндүткелдиг чорук, оларның дугайында сагыш-човаашкын хамааржыр. Ол-ла негелделер аажы-чаң дүрүмнериниң кол үндезини болуп турар.

Аныяк кижилер улугларны хүндүлээр, оларның хол сунуп мендилежип кээрин манаар дээш оон-даа өске.

Маңаа аңгы-аңгы чоннарда мендилежириниң ужур-дүрүмнерин чугаалажып көрээлиңер.

        Европа улустары бот-боттарынга ужуражып келгенде, хол тутчуп мендилежир чаңчылдыг. Ол дээрге ол кижини тайбың сагыш-сеткилиниң илерели болуп турар. Кижиниң сунуп келгени оң талакы холу ооң холунда чепсек-даа, даш-даа, бижек-даа чок дээрзин көргүзүп турар. А ооң мендилежип турар кижизиниң бодалы база шак ындыг болза, ийи хол тутчур-амыр-мендизин айтырышканы ол болур. Ол-ла чаңчылды Чөөн чүкте арабтар холдарын олуй-солуй туткаш, хөрээнге салыр, туркменнер- холдарын узун чеңнеринче суккулаптар, кыдаттар бажын согайтып мөгейерде, оларның холдары ийи талазынче халаңайнып турар.

        Мендилежиишкин сөстер болгаш шимчениглер-биле катай-хаара чоруп болур. Чижээ: « Экии!»  дээн болза, ол-ла үеде холун тутчур, мөгеер, холун чыттаар, бөргүн уштулгаш, дедир кедип аар дээш оон-даа өске.

Мусульман чоннарда эр кижи кажан-даа кыс уругну, херээжен кижини баштай мендилевес, а африка чоннарында албан бичии кижи улуг кижини мурнай мендилээр болур.

Египетте чон бот-боттарын мендилежирде, совет шериглер ышкаш холун хаваанга салып алгаш, ол кижиже көрүнгеш, саң дорт туруп, езулап мендилежир.

Япон чон бот-боттарынга ужуражып келгенде, мөгеер, ол мөгейиг назы-харының аайы-биле болур.

Иран чонда эжишкилер таваржып келгенде, холдарын тутчуп мендилежир, оон соонда оң холун чүрээниң дужунга эккелгеш, бичии мөгейип каар.

Ортаакы чөөн чүк улузу эрге-дужаалы улуг кижилерни хүндүлеп мендилежирде, оң холу-биле солагай талакы холунуң билээн туткаш, ийи холун куду бадырып мөгеер, бажын бадырып аар.

Латин американнар таваржып келгенде, бот-боттарын таныжар болза, аажок өөруп куспактажыр, кыс улузу чаактарынче чыттажыр, а бир дугаар танышканда чүгле хол тутчур.

Чаа Зеландия чону медилежирде, думчуктарын дээштирер.

Эскимос чон бот-боттарынга ужуражып келгенде, бажынче азы эктинче ийи-үш катап соккулап каар.

Французтар бот-боттарының чаактарынче чыттажыр.

А Англияда куспактажыр чорук шуут чок. Ужуражып келгенде, ийи-чангыс холдарын тутчур, колдуунда баштарын бичии согайтып каар. А байырлажырда баштарын согайтпас, эргилгеш ол-ла хевээр чоруптар.

Чон бүрүзүнүң чанчылдары аңгы-аңгы. Ол чорук төөгүнүң болгаш тус черниң чонунуң байдалдарындан, чоннуң характеринден болгаш өске-даа хамык чүүлдерден хамааржыр. Ынчангаш, чамдык улустуң чанчылдарын өскелеринге ажыглаары-биле албадап шыдавас бис. Ол черниң чонун хүндүлевишаан, оларның чанчылдарын база хүндүлээр апаар бис.

А бир эвес ол чоннуң езу-чанчылдарын, мендилежир чурумун билбес болза ниити езу-чурумну сагыыр.

Тыва чон бодунуң чурттап келген төөгүзүнде база езу-чанчылдары бир солун, онзагай  турганын эртем номнарындан, солуннардан номчуп болур. Шаанда тывалар мендилежирде, аъттыг чораан болза, аъдындан дүшкеш, бичии назылыг кижи улуг назылыг кижиниң адаандан өрү ийи холун чада тудуп  мендилежир чораан. А ийи дең эжишки таваржып келгенде, кайызы мурнаарыл, адаандан өрү чолугар. Ол дээрге ужурашкан кижини хүндүлээни, биче сеткилдии болур. Шак бо мендилежиишкинниң езулалы тываларга 1920-30 чылдарга чедир турган. Амгы үеде тыва чон мендилежирде, ийи ийикпе азы чаңгыс холун тутчуп мендилежир чаңчылдыг апарган.

.