Класс шагы "Шагаа - ыдыктыг, ынак байырлалывыс"
классный час (5 класс)

Муниципалдыг будурулгеден хандырылгалыг ооредилге чери

«Овур кожууннун Дус-Даг ортумак ниити билиг школазы»

Класс шагы:

«Шагаа – ыдыкыг, ынак байырлалывыс»

Тургускан: 5-ки класстын класс

 башкызы Иргит К-Х.А.

2018-2019 ооредилге чылы

ШАГАА-БИЛЕ!!!

Класс шагы «Шагаа – ыдыктыг, ынак байырлалывыс!»

Сорулгазы:

1.Тыва чоннун чаагай чаңчылдарынга уругларны өөредирин уламчылаары.

2.Тыва улустуң аас-чогаалынга,оюннарынга уругларның сонуургалын бедидип, чугаа домаан сайзырадыры.

3.Улуг улус-биле чолукшуп, боттарын шын алдынып билирин уламчылаар болгаш тыва национал хепке сонуургалдыг болурун кижизидер.

4.Тыва чаңчылдарга хүндүткелди оттурары болгаш  тыва нациязынга, чер-чуртунга чоргаарланып чоруурун чедип алыры.

Дерилгези:  самбырада Шагаа дугайында плакаттар, чуруктар. Саазында бижээн улегер домактар болгаш  йорээлдер,  тывызыктар, дүрген чугаалар, презентация «Шагаа- ыдыктыг байырлал», карточкалар.

Класс шагынын чорудуу:

1. Организастыг кезээ
2. Беседа «Шагаа – ыдыкыг, ынак байырлалывыс!»
3. Оюн-моорей «Аас-чогаал - эртиневис»
4. Тыва оюн «Хуреш»
5. Туннел кезээ

1. Организастыг кезээ.

Шагаа-шагаа, амыр солчуп

Аравыста чолукшуулу!

Класста оореникчилер, ада-иелер, башкылар аразында менди солчуп чолукшуур (бичи кижи адыштарын улуг улустун адыштарынга алдыыртан оору дегзип, амыр-мендизин айтыржыр).

Шагаа – Чоон Азиянын барык бугу улузунун Чаа чыл байырлалы.

Шагаа – чаа чылды уткаан чоннун байрлалы.

Шагаа – омакшылдын, оюн-тоглаанын, сагыш-сеткилдин байырлалы.

Эртип турар чылдын соолгу айы, кыштын соолгу айы болуп, унген чылдын баштайгы айы – частын башкы айы болур. Шагааны тыва улус ыявыла байырлаар турган.

Харлыг кыштын адак айы тонгелекте

Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары

Шагаа келди, амыр мендээ эргим чонум

Чаа чыл- биле, Шагаа-биле эргим эш-оор.

Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук байырлалы.

Чаа чыл-биле, оореникчи ажы-толум!

Шагаа-биле, эргим эш-оор, ада-ие!

Шагаа дээрге улус чоннун тоогуден байырлалы

Шагаа дээрге эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы

Шагаа дээрге оолдун, кыстын ойнап-хоглээр байырлалы

Шагаа дээрге амданныг чем дээжизи, октерели.

2. Беседа «Шагаа – ыдыктыг, ынак байырлалывыс!»

Шагаа дээрге эрги чылды удээринин болгаш чаа чылды уткуурунун улуг байырлалы болур. Ук байырлалды Топ Азиянын бугу чоннары эрттирер. Бо байырлал 12 чыл эргилделиг календарьга чагырткан.

        Тол бодараанда, ие кижинин болгаш кыс дириг амытаннын эмиинден бир-ле дугаар аа сут токтур. Чаш тол торуттунуп келгеш-ле, иезинин аа судун эммер. Бистин огбелеривистин бодап чорааны-биле уе-шаг-даа, чер-делегей-даа база ындыг чаяалгалыг. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «Шагаа», «Шагнын аазы» дээн ужуру ол. Бо хунден эгелеп, бугу бойдус донаттан чайгаар адырлып, бодунун аазын чоорту оът-сигенге, ыяш-дашка,кижилерге, ан-менге берип эгелээр.

Кижилернин хулээлгези – ону камгалаары, эргеледип-чассыдары, толептиг уткуп, хулээп алыры. Бо уеде чаа чылдын байыры- Шагааны эрттирери.

        Шагаа – чыл эргилдезинин байырлалы. Чыл бурузу тускай аттыг болур. Оларны тодаргайлаарга мындыг: Куске, Инек, Пар, Тоолай, Улу, Чылан, Аът, Хой, Мечи, Дагаа, Ыт, Хаван.

        Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула санаар, анаа баш бурунгаар кедергей белеткенир. Кустен эгелеп, шагаа чемин тускайлап салып эгелээр. Уругларга улээр чаагай чокпекти, курут болгаш ааржыны тускайлап шыгжаар. Шагаа байырлалы Тывага бир ай уламчылаар. Шагаанын эн баштайгы хунуде дан бажында оран-тандызынга санын салып, чажыын чажып, алгап-йорээп чалбарган соонда аштанып-чемненип, ойнап-хоглээр, ылангыя аныяктар аразында моорейлежир, кожамыкка чижир, чунгулаар, кажыктаар, тевектээр, аалдар кезип «бардамнажыр». Ол хуннерде ыры-хоомей-сыгыт узулбес, онзагай кижилерни ак ширтекке олуртуп, хундулээр.

Сан салып турар уеде номчуур йорээл:

Айым чаазы, хунум эртези!

Эрги чылды удеп тур мен,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Буура дег чыл эрти

Бодаган дег чыл келди

Эжен санным салып алган,

Эки чемим дээжилээн,

Чамбы-дипке чажыым чажып,

Чалбарып-ла чоруп тур мен.

Чыл келди чылан кежи туледи

Эртип турар ыт чылым

Эртинезин хайырлазын!

Уткуп турар хаван чылы

Ууттунмас буян-кежик соннээр болзун!

                                    КУРАЙ! КУРАЙ!

Тонумну кактап,

Довураан силгидим,

Эки чуве бээр-ле турзун,

Бак-ла чуве ынай турзун!

КУРАЙ! КУРАЙ!

Шагаа дээрге тыва чоннун,

Чаагай сузук чанчылы-дыр

Чаа чылдын шагаа ырын

Чыылган чонга бараалгадыыл!

«Чаа-чыл бисте Шагаа» деп ырыны дыннаар, ырынын состерин келген ада-иелерге, аалчыларга улеп берген турар.

Бурун шагдан тыва чоннун

Байырлалы Шагаа дээрзин

Билбес кижи аравыста чок.

Тевектептер, кажыктаптар,

Содаглангаш хурежиптер

Солун оюн тыва чонда хой.

Кож:        Чаа-чыл бисте Шагаа

        Мендилежир, хундулежир,

        Санын салыр, судун чажар

        Чанчыл бисте.

        Чазап кылган тыва оглер

        Чарын салган анчы кижи

        Чыраа, саяк аъдын мунган

        Тыва эрлер.

Байыр-наадым болган черге

Бажынга кээр чугурукту

Бодуун оолдун чангыс малы дээр

Чавагалыг чараш кыстын

Чангыс эжи моге оолду

Сыгыт-хоомей алгап-мактап тур.

Кож:

Шаг чаагай, Шагаа чаагай

Тыва чуртум Шагаа-биле!

Кож:

3. Оюн-моорей «Аас-чогаал - эртиневис»

Чанчыл ындыг, ужур ындыг,

Чалыы салгал уламчылаар.

Аравыста ойнап-хоглеп,

Адаан моорей кылыылынар!

Ойнап-хоглеп алыр дээштин

Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис

Улус чоннун аас-чогаалын

Улай-улай сактып, бодап

Самнай арак бадыраалы.

Дараазында ийи ангы аалдын уругларынын улустун аас-чогаалын кайы-хире билирин хынап коруптээлинер.

1-ги моорей «Улегер состе нугул чок».

А) Карточкаларда бердинген улегер домактарны шын тургузар. Берге чуул чул дизе – улугер домактар шупту холужа берген. Чамдыктары эгезин тончузу-биле солуп алган, оскелери состерде ужуктерин солуштуруп алган.

1-ги болук:

1. Алдын тоогузу ада, (Ада тоогузу – алдын,

    Монгун тоогузу ие. Ие тоогузу – монгун.)

2. Сеткилге ка херек, (Сеткилге ак херек,

    Ажылга раныш херек. (Ажылга шынар херек.)

3. Дужер сутке куске далашкан. (Далашкан куске сутке дужер.)

4. Динкилсет бичези херек, (Сеткилдин бичези херек,

   Нинтемэр улуу херек.      ( Эртемнин улуу херек.)

2-ги болук:

1. Генуроо ожээргеп болбас, (Оорунге ожээргеп болбас),

    Геноо окпээргеп болбас. (Оонге окпээргеп болбас.)

2. Ак меч хоолулуг, (Ак чем хоолулуг,

    Ава узос унелиг.( Ава созу унелиг.)

3. Ыглаган гайба, (Ыглаган багай,

    Ыраажы рашча. (Ыраажы чараш.)

4. Мактаар бодун тенек болбас, (Болбас тенек бодун мактаар,

    Мактаар аъдын тенек артык. (Артык тенек аъдын мактаар.)

Б) «Улегер домакты уламчыла»

1. Кыстын чаражы сеткилинде,

    Состун чаражы чеченинде.

2. Кан сугга дадыгар,

    Кижи бергээ дадыгар.

3.Эртем чокта угаан шапты,

   Эгээ чокта хирээ шапты.

4.Сагыжы бактын, кара соок,

   Сонгазы бузуктун орээли соок.

5.Буянныг кижиге чон ынак,

   Будуктуг ыяшка куш ынак.

6.Тоогу билбес тоорээр,

   Торел билбес турээр.

7.Шынаа чернин шыгы элбек,

   Шынчы кижинин шырайы чазык.

8.Сугну топкеш, узуп болбас,

   Состу соглээш, тудуп болбас.

9.Хол-даян аннава,

   Хоп дыннааш ажынма

2-ги моорей «Тывызыкка кончуг-ла мен»

Команданын кежигун бурузунге 1 тывызык салыр. Ол кижи тыппас болза баштай командазы тывар, оон ол команда тыппас болза удур команда харыызын билир болза очкону ойнап ап болур.

3-ку моорей «Дурген чугаа»

Тывызыкка кончуг-дур силер,

Тыва тыртып алыр-дыр силер,

Дурген чугаа кандыг силер,

Дурген хынап коор бис бе?

Хондургени хондергеле

Торел баштап хондургеле!

Кудурганы кудургала

Кудуруктан кудургала.

Чаашкынназа чаашкынназын

Чаагай сиген чаптын унзун.

Салгынназа салгынназын

Сарыг чечек сагланназын.

Билдим билдим биче хая

Хаялаза кан

4-ку моорей «Узун тыныш»

Болук бурузунден 1 кижи киржиир. Чангыс узун тыныш дургузуунда кым эн хойну санаарыл ол кижи уткан болур!

1 аал

2 аал

3 аал

4 аал

5 аал дээш ондаа ынай улаштыр санап чоруй баар.

5-ки моорей «Кожамыктар»

Дурген чугаа, узун тыныш

Доозазын шыдаар-дыр силер,

Ыры-шоорга кандыг силер

Кожаннажып шенеп корээл.

Кожумакка кончуг-ла мен

Кожуп-кожуп салыр-ла мен

Кожар соске хоржок-ла мен

Хойтпактап-ла кааптар мен.

Айым биле Хунум ышкаш

Айдын чырык чуве-ле чок

Авам биле ачам ышкаш

Авыралдыг улус-ла чок

Тываларнын байырлалы

Шагаа хуну унуп келди

Ада-ие, бугу чонга

Аас-кежик кузээлинер.

4. Тыва оюн «Хуреш»

Класстын оолдарынын аразынга тыва чоннун оюну Хурешти эрттирер-дир бис! Класста 6 моге оолдарлыг бис, оларнын долгандырыг хурежин эгелээр-дир бис!

5. Туннел

Уткуп турар чылывыс,

Ууттунмас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун!

Чаагай чолду, кежик чолду

Чаштар болгаш башкыларга

Ада-ие, торелдерге кузеп тур бис!

Ынчангаш тыва чоннун ыдыктыг, сузуктуг, ынак байырлалы Шагаага тураскааткан клазывыс шагын «Ак чолдуг Шагаам» деп шулук-биле доозар-дыр бис!

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээштин чуу-даа чуве

Чуму-биле арыг ак боор.

Аяс дээр-даа ак-кок оннуг,

Аал-чурт-даа ак хар хептиг,

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчурма.

Чаламага агын баглаар,

Чажыг чажып ак сут оргуур,

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар.

Адыг-чарыш моорейлерлиг,

Амданныг чем, найыр-дойлуг

Ада –огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун Шагаам.

Класс шагынга киришкенинер дээш четтирдим!!!