Поле чудес "Шагаа-биле"
классный час (7 класс)

Овур кожууннун Дус-Даг ортумак ниити билиг школазы

«Хуулгаазын шол» деп оюн-хевирнин класс шагы:

«Шагаа-биле, Чаа чыл-биле!»

7 класс

Класс башкызы: К-Х. А. Иргит

Дус-Даг, 2021ч.

Темазы: Шагаа-биле, Чаа чыл-биле!

Сорулгалары:

1. Уругларга Шагаа – тыва чоннун национал чараш, онзагай, ыдыктыг, сузуктуг байырлалы деп билиндирери.
2. Оореникчилерни чаагай чанчылдарга ооредири;
3. Оореникчилернин сагынгыр-тывынгыр чоруун, дыл-домаан сайзырадыры.

Арга-методу: тайылбыр, коргузуг.

Эрттирер хевири: оюн

Класс шагынын чорудуу

1. Организастыг кезээ.

Шагдан тура огбелернин сагылгазы,

Чараш чаагай  чанчылывыс  Шагаа ол-дур,

Чаагай сеткил кузевишаан чолукшууру,

Чанчыл болган, хундуткелдиг байырлал-дыр

Эрги чылды Кускени бис удеп тура,

Эки сеткил сеткивишаан, бодавышаан,

Эн-не эки чуулдерни йорээвишаан,

  Эткир, суткур Инек чылын уткуулунар!

Тыва чоннун ыдыктыг национал байырлалы Шагаа таварыштыр силернин ал-бодунарга эки ооредилгени, ада-иелеринернин, чуртунарнын толептиг ажы-толдери болуп озеринерни кузевишаан база силернин ог-булелеринерге быжыг кадыкшылды, ханы ынакшылды, олчей-кежикти, оорушку-маннайны, хой-хой чайынналчак чедиишкиннерни чаа унуп олурар чылда йорээп тур бис!

Ынчангаш силерге хогжумнуг байыр.

Аким, Дамырак Монгуштарнын репертуарындан Ыры «Шагаа-биле»

Чаагай кузел идегелди

Чайгаар-ла оттуруп кээр

Частын башкы айы, хуну

Шагаавыс бо моорлап келди

Кожумаа: Шагаа-биле, шагаа-биле

      Чаа-чыл-биле эргимнерим

Октаргайга оран-чуртка

Оргул кылдыр сандан салыыл

Субурганнар, хурээлерге

Шупту барып чалбарыылы

Кожумаа: Шагаа-биле, шагаа-биле

      Чаа-чыл-биле эргимнерим

-Шагаа-биле, эргим чонум!

-Амыр-ла бе?

-Шаг чаагай, Шагаа чаагай!

-Чаа чыл-биле!

-Курай, Курай!

Кадак солчуп уткуп аар бис

Кайыын-даа бол моорланар

Шагаавыстын ширээзинче

Чалап тур бис сааданар

Кожумаа: Шагаа-биле, шагаа-биле

        Чаа-чыл-биле эргимнерим

2. Класс шагынын темазын, сорулгазын дамчыдары.

- Уруглар, бистер кандыг улуг байырлалды уткуур деп турар бис? (Оореникчилер харыылаар - Шагаа). Бо хун биске болур класс шагынын темазын чуу деп бодаар силер? (Оореникчилер харыылаар – Шагаа-биле, Чаа чыл-биле!) Чуу деп чылды уткуур бис? (Оореникчилер харыылаар – Инек чылы).  Шын-дыр, уруглар. Бо чылын бис 6 ак менгилиг, демир олуттуг, ак инек чылын уткуп, хулээп алыр-дыр бис.

- Шаанда бистин огбелеривис Шагааны чолукшулга-биле эгелээр чораан.

Шагаа байырлалынын уезинде улуг кижилер онза хүндүткелдиг, оларның-биле чолукшуурда хар-назыны бичии кижи ийи холун бурунгаар сунуп, үзеш кылынгаш, улуг кижиниң ийи холунуң адаан дозуп салбышаан, «Амыр-ла!» деп чугаалаар. Бо дээрге шаг-шаандан бээр улуг кижини хүндүлеп, дыңнап, аныяк кижиниң биче-сеткилдиин илередип турар тыва кижиниң салгал дамчаан чараш ёзулал- чаңчылы. Ынчангаш бистер база чолукшулгадан эгелеп, Шагааны уткуулунар (чолукшуур).

        Бо чылын Инек чылы биске кажан моорлап келирил? (февраль 11ден 12-нин хунунче дан бажында 03.00 шактан 06.00 шакка чедир моорлап кирип келир.)

Шулуктер, йорээлдер номчулгазы …(оореникчилер шээжилеп алыр).

Дугар: Шагнын чаагай эргилдези,

Шагаа хуну моорлап келди.

Шагаа-биле, Чаа чыл-биле,

Йорээл салдым, Курай-Курай!

Ай-Хаан: Шагаа дээрге тыва чоннун,

Чаагай сузук чанчылы-дыр.

Айнын чаазын, хуннун эртезин,

Алгап-йорээр байырлал-дыр!

 Кайгал-оол: Ак кадаавыс азып алгаш,

Ак чемни делгеп салгаш,

Моорлап келир Инек чылга

Могейбишаан чалбарыыр бис!

Айдаш: Чаагай час-даа чоокшулады

Чаа чыл-даа моорлап келди

Шагаа-биле башкыларым!

Шагаа-биле эжим-оорум!

Менди: Эрги чылды удеп тур бис

Чаа чылды уткуп тур бис

Идегелдиг Инек чылда

Итпек, хойтпак элбек болзун!

Бай-Белек: Чарлып болбас ыдыктыг

Чанчылывыс кагбаал

Сагыызын дег камнаал

Салгалдарга дамчыдаал!

Сесен: Шагаа келди – сандан салыыл,

Шагаа келди – чолукшунар,

Шагаа келди – ойнаалынар,

Шагаа келди – хоглээлинер!

3. Шагаа дугайында таныштырылга.

1.Шагаа - Чөөн чүктүң чонунуң байырлалы . Ол эрги чыл-биле чаа чыл

солчулгазының үезинде болур. Ол дээрге 1637 чылдар үезинде-ле астролог

эртемденниң сылдыс чурагайында үндезилеттинген улуг эртем болур. Делегейниң чыл эргилдези 12 чыл болгаш-ла катаптаттынып, солчуп турары-биле, дириг амытаннарның ишдинден тускай шилиттинген 12 дириг амытаннарның хевирлери кирген. Оларга: күске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван хамааржыр. Ол дириг амытаннарны кииргени утка-шынарлыг. Амытан бүрүзүнүң амыдыралы бир онзагай, кижиже чоокшулаштырып деңнээрге, оларның аажы-чаңында болгаш амыдыралында дөмей чүүлдер бар бооп турар.

Ынчангаш, Шагаа дээрге – улуг  болгаш бичи тыва чоннун ыдыктыг байырлалы. Аңаа баш удур белеткенир, мал семис турда-ла кончуг иртти дөгергеш, чижин аайлап, өреме, саржаан, чодураалыг чөкпээн, үүже-хырбачазын белеткеп алыр.

Шагаа үези чоокшулап олурда, аал чоогунуң, өг иштиниң, бажың

балгатың соңга-хаалгазын – шупту эт-херекселде эрги чылдың хир-чамын аштап, арыглангаш, кижи бодунуң сагыш-сеткилин боданып, арыглап кылган ижин сайгарып боданыр. Ол дээрге үнген чаа чылдан эгелеп кижи бодунуң чурталгазын эки талаже углап-баштап, ачазының, акызының, дуңмазының эки эжи, дузалакчызы, чөлеңгиижи болуп, төрел чонунга харыысалгалыг болуру-дур.

Чаа чылды уткуурда саң салыр, савага делгеп белеткеп алган ажы-чеминиң дээжизин алгаш, хүн үнер чүкче углай салгаш, чемниң дээжизин өртедир. Ол чүнү илередип турарыл дээрге, чаа үнүп орар чылды чалап, уткуп ап турарывыс ол.

Даң аткан, хүн херелдери-биле Шагаа байырлалы оюн-хог-биле эгелээр.

Шагаа хүнү шаандан тура

Адыш – чарыш маргылдаалыг,

Хуулгазын шолчугешче

Шуптунарны чалап тур мен!

Уш ангы чаданын киржикчилерин дараазында айтырыглар дузазы-биле шилип алыр.

1.Сээн чылын чул? Ол дириг амытанны оттунуп корем.

2.Дириг амытаннарнын кайызы чыл санаашкынынче кирбээнил? (Теве кирбээн.)

3.Ол дириг амытаннарнын кайызы Тывада чогул? (пар, улу, мечи)

4.Кайызы соястаарлар аймаанга хамааржырып? (чылан)

5.Чылда кирген дириг амытаннарнын аттары-биле холбашкан унуштерни аданар. (Ыт-кады, чылан-сыртыы, инек-караа.)

6.Оларнын кайызы чалгынныгыл?(Улу, дагаа.)

7.Кайызы черге, сугга-даа чоруур, дээрге-даа ужарыл?(Улу.)

8.Чыланны ойзу аданар? (Узун-курт, кулбураар, чылбыраар, соястаар.)

9. Чуу деп чылда кирген амытаннарны азырап турар бис? (инек, ыт, аът, хой, дагаа, хаван).

10.  чылда кирген чуургалаар дириг амытаннар? (дагаа, чылан)

11. Мечини оон оске адаарын тывар (сарбашкын, кижи-бурус)

12. Судун саап ижер амытаннар (инек, аът, хой).

Баштайгы 3 айтырыгга шын харыылаан ойнакчыларны ойнаар олуттарынче кыйгырып чалаар.

Бирги тур: 3 ойнакчы

АЙТЫРЫГ: Шаанда Улуг-Хемни, Хемчикти дургаар чурттап чораан тыва чон суг кежерде ыяап бо ёзулалды кылыр турганнар. Эрик кыдыында чурттап турар улус, сал кырынга туруп алгаш кежип чыткан азы аъттын челинден азы кудуруундан туттунуп алгаш бир кижи хем-суг кежип чыдырда, менди кеже берзин дээш аъш-чемин, ак судун ору-куду сугже чажар чораан. Ол ёзулалды чуу деп адаар чораан?                                  

ХАРЫЫЗЫ:

Дараазында 2-ги чаданын ойнакчыларын олуттарынче чалаар.

Ийиги тур: 2 ойнакчы

АЙТЫРЫГ: Үе-дүптен тура тывалар бойдус-биле чолукшуур (амыр-менди солчур), аңаа хүндүткел илередип, caң салыр чаңчылдыг.  Тос чүктүң

Бурганнарынга арыг, чаагай чытты база өргүүрү дээни ол. Саң салыр ёзулалды эртенги хүннүң херели аалдың коданынга дээй бээрге эгелээр турган.  «Саң» дээрге, төвүт дылдан очулдурарга чуу дээнил?

ХАРЫЫЗЫ:

Дараазында 3-ку чаданын ойнакчыларын олуттарынче чалаар.

Ушку тур: 2 ойнакчы

АЙТЫРЫГ: Аът малдын эзерин эзер дээр бис, а иви малдын эзерин чуу деп адаарыл?

ХАРЫЫЗЫ:

Полуфинал: 3 ойнакчы

АЙТЫРЫГ: Дырап, шиглеп салыр кужум, дыннап, сурап чедер аалым (тывызык).

ХАРЫЫЗЫ:

Тергиин оюн: 1 ойнакчы

1. АЙТЫРЫГ: шагаа байырлалында эн кол маадыр кымыл?

ХАРЫЫЗЫ:

2. АЙТЫРЫГ: Алыр бээрде аргалыг, алды янзы шолалыг (шыдыраа).

ХАРЫЫЗЫ:

4. Кичээлдин туннели.

- Чаа чылды эки уткуп, чаа-чаа чедиишкиннерлиг, чугле дорт-бештерге оорениринерни кузедим! Кузелдеривис будуп, чоруувус чогуп турзун, курай-курай!

Киржикчи бурузунун ойнап алган очкозун бижиир таблица