Внеклассное мероприятие "Шагаа"
методическая разработка по теме

Шагаа байырлалы

             Сорулгазы:  тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарынга уругларны кижизидери; национал оюннарнынчамдык  хевирлери –биле таныштырары; сагынгыр, тывынгыр чорукка, оюннарга даяныр кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыры;

 Дерилгези: унуп болгаш тонуп турар чылдар чуруу, тос карак, артыш, кадак, аъш-чем, тевек, улегер домактар, тыва пластинкалар;

        Шага байырлалынын чорудуу:

         Шайлаашкын хевирлиг эрттирер, одуруглар аайы-биле столдарын дериир кылдыр оореникчилер дугуржур. «Эки дериттинген  стол» дээш шанналдыг моорейни чарлаар (белеткел уезинде-ле).

Шагааны башкарып эрттирер кижилерни белеткел уезинде-ле тодарадып алыр.

1. «Аяк -шайым» деп танцыны 2-4 оореникчи кууседип, аалчыларга аяк-шайны соннээр.
2. Башкарыкчы: /тыва аялгалар дыннналып турда, чугаазын эгелээр/

     ШАГААНЫН  кол утказы-чыл эргилдезин демдеглээри, кыштын чыккылама соогун часкы      хаттар – биле солужарын ооруп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чемнин элбек болурунун эгезин байырлаары. Чаа чылдын эге айын Ак ай деп адаар, ол сут-биле, суттен кылган чемнер-биле холбашкан.

ШАГАА  хамыктын мурнундабойдус-биле чолугуушкун азы оран-танды-биле кижинин чолукшууру.

ШАГАА – омакшылдын, оюн тоглаанын, сагыш-сеткилдин байырлалы.

ШАГААНЫ тыва улус ыявыла байырлаар турган: торе херээнге торуттунгеш 1 хар немээнин демдеглээр, моон сонгаар тайбын чуртталга чер кырыынга укламчылаарын кузээр.

Харлыг кыштын ортан айы тонуп турда

Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары

Шагаа келди,  амыр-мендээ, ажы-толум.

Чажыым чажып байырлажыйн

Чагыг созум соглеп корейн

Эки келзе салдынмайн

Эдээнейден туттунунар

Бак келзе, базып кааптып

Баш удур кичээнинер

Ораннарнын оттуг чаанын

Одаа кылдыр хуулдурбанар

Ооредилге, ажыл-биле

Оорушку, кежиктиг бооп

Озуп, торуп чурттап чоргар

/Унуп турар Чаа чылдын шимээни дынналыр, удаваанда Чаа чыл унуп келир/

Чылдын чаазы

Чылыг часты уткуй келдим

Чыылганнар амыр-менди!

 Шупту: Амыр-менди!, амыр-менди!

Оореникчи:

Ада-огбе бурун шагдан

Айны - тандаа чалбаргылаар

Чажыым чажып чалбарыыйн

Чаа унген Чаа чылым

Ажы-толге, арат чонга

Амыр-менди моорлап кээп,

Эки чуулду байлакшыт,

Бар чуулду байлакшыт,

Бак чуулду базып кор!

Башкарыкчы:

Адап сурап аалдап келген

Алдар-аттыг/унуп турар чылды адаар/

Ада-чуртум ак-кок дээрим

Аяс турзун бургетпейн кор!

Ажы-толум, арат чонум

Аразында найыралдыг

Ажыл-херээ уламчылап,

Амырап-ла чуртазыннар

Чажыым чажып чалбарыыйн

Оршээ Хайыраккан!/чажып турар/

ЧАА ЧЫЛ

Кузээнинер будуп турзун,

Бодаанынар бодаразын! Оршээ Хайырака!

Шоштуг дайын ынай турзун!

Чолдуг чыргал бээр турзун!

Аарыг-аржык ынай турзун!

Аас-кежии бээр турзун!

Кыраан кижи дыштыг орзун!

Кылык кижи оожургазын!

Арагалаар чорук эвээш болзун!

Аныяк-оскен сагланназын!

Азыраан мал арбын турзун!

Ааткышка чаш кадык-ла болзун!

Бак-ла чуве ынай турзун!

Бай-ла чуве бээр турзун!

Кураай-кураай! Чаа-чыл –биле!

Кураай-кураай!Шагаа-биле!

Оршээ Хайыракан!

Башкарыкчы:

Адыр-адыр! Аалдап келген Чаа-чыл

 Ажы-толу, силерге, анаа куруг кайын келир

Сурап чорааш чедип келген

Чараш хептиг келгеннерни

Чараш ырлап,  самнагылап!

Оореникчи:

Шагаа,  найыр будуузу боор

Шак бо ойде магаданчыг

Аалдар одээн аштап-ширбиир,

Артыш-шаанак чытталып кээр

Ажыл –ишчи улус чон-даа

Анаа шагда белеткенир,

Аъш-чем дээжизин

Ам бо хунде делгеп салыр

Орээникчи:

Ойнап-хоглеп алыр дээштин

Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис.

Кажык, тевек, даалы, чинчи

Хамык чуулдер четчир санныг

Аалчылар моорлап келзе,

Ааажок-ла хундулээр бис.

Оореникчи:

Тывынгырлар кайда силер!

- ак теве он ийи бодаган торээн:

                 (чыл,12 ай)

- дорталышкы дорт чузун

                 ( чылдын дорт эргилдези)

- алдын холдун ортузунда

адыр сандан он ийи будуктуг

будук санында 30 кушкаш

кушкаш бурузунун аксында 24 тараа

                                  (12 ай, 30 хонук, 24 шак)

- чаа унуп  база тонуп турар чыл дугайында тывызыктар.

Башкарыкчы: тонуп турар эрги болгаш эгелеп турар Чаа чылдын дурзу хевирин самбырага чуруп ойнаалынар. Карактарын дуй шарып каан оореникчилер дурзулерни чуруур.

Оореникчи:

Чинчи-шуру чажырары

Чиге солун оюн ол-дур

Ону манаа ойнаалынар

Оолдар, кыстар бээрленер.

/ойнаар чурумун тайылбырлааш, организастап чорудар/

Оореникчи:

Тенек болбас оолдар, тевектен теп ойнаалынар

Бирээ, ийи, уш! Че-ве!

Бир –даа катап дужурбээли.

Алдан ажыр тепкеш

Ам-даа туруп могавас

Тевек теп турувуст

Дендии демниг толдер бис.

/ моорейни эрттирип, тиилекчилерни тодарадыр/

Оореникчи:

Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгшай силер

Дургеденер, келинерем

Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл.

Дурген-дурген чугаа

Чугаалаза шуут солун

Солунназа соон бодаар

Бодарлаза боду эрес

Эрестезе эвилен-даа

Эрнин эри чораан дижир

Билдим-билдим бистин класс

Класстаза кымны чок дээр

Дээрлезе дедир барба

Барбалаза баарын кадар

Баштак кыстар бисте деп бил.

Башкарыкчы: Ам ыраажылар, хоомейжилер, сыгытчылар, шулукчулер моорейин кылыылынар / унуп турар чыл дугайында болза эки/

Оореникчи:

Ыраажылар, хоомейжилер

Ырын  дыннап олурумда

Алыс чоруур уем кенлди.