С.К. Токаның «Араттың сөзү» деп чогаалындан Тас-Баштыг деп эгениң сайгарылгазы 6 класс
план-конспект урока (6 класс)

Херел Алимаа Хензиг-ооловна,

МБӨЧ Кызыл хоорайның Лицей №15 тыва дыл, чогаал башкызы.

 

С.К. Тока «Араттын созу» деп чогаалындан Тас-Баштыг деп эгениң сайгарылгазы

6 класс

Кичээлдиң хевири: чаа билигни бээри.

Сорулгалары:

Өөредиглиг: С.Токанын «Араттын созу» деп романындан Тас-Баштыг деп эгенин долу сайгарылгазы.

Сайзырадыр: Эгениң идей-тематиктиг утказын дамчыштыр уругларның амыдыралче бот-тускайлаң медерелдиг көрүжүн болгаш чогаалга сонуургалын оттурары.

Кижизидилгелиг: Аваларынга ынак, оларга хумагалыг база хүндүлээчел чоруун, хамааты бот-медерели бедик кижилер кылдыр кижизидери.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл Конспект урока47.86 КБ
Файл Презентация1.87 МБ

Предварительный просмотр:

Херел Алимаа Хензиг-ооловна,

МБӨЧ Кызыл хоорайның Лицей №15 тыва дыл, чогаал башкызы.

С.К. Тока «Араттын созу» деп чогаалындан Тас-Баштыг деп эгениң сайгарылгазы

6 е класс

Кичээлдиң хевири: чаа билигни бээри.

Сорулгалары:

Өөредиглиг: С.Токанын «Араттын созу» деп романындан Тас-Баштыг деп эгенин долу сайгарылгазы.

Сайзырадыр: Эгениң идей-тематиктиг утказын дамчыштыр уругларның амыдыралче бот-тускайлаң медерелдиг көрүжүн болгаш чогаалга сонуургалын оттурары.

Кижизидилгелиг: Аваларынга ынак, оларга хумагалыг база хүндүлээчел чоруун, хамааты бот-медерели бедик кижилер кылдыр кижизидери.

Шиитпирлээр айтырыглары:

-        өг-бүледе херээжен кижиниң ролю-биле таныштырары;

-        С. Токанын чогаадыкчы намдары-биле танышпышаан, «Тас-Баштыг» деп эгенин идей-тематиктиг утказы, уран-чечен аргаларның ажыглалын сайгарары.

Кичээлдин дерилгези: С. Токанын чогаадыкчы амыдыралындан солун арыннар, слайд, таблица, схема, улегер домактар.

Өске эртемнер-биле харылзаазы: орус литература, этнография, психология, хөгжүм болгаш информатика.

Ажыглаан арга-методтар: информастыг, сайгарылгалыг болгаш шинчилээриниң технологиялары.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

- Бугуде экии.

1.1. Уругларны кичээлге эки ажылдаарынче угландырары. Уруглар каяам, бот-боттарынарже, менче корнуп, артында аалчыларже хулумзуруг долган арыннарынар коргузуп корунерем. Шак-ла мындыг оорушку долган чараш сеткилинер-биле кичээлге эки ажылдаарынарны кузедим.

II. Онаалга хыналдазы.

Оолдар, бажынга силер С.К. Токанын чогаадыкчы ажылынындан кыска медээлер-биле таныжып, “Тас-Баштыг” деп эгени номчуттунуп алгаш, келир болган силер.

Слайд 1. “Төөгүлүг болуушкуннар”

1901 - С. Токаның төрүттүнген чылы.

21 - «Араттын сөзу» деп чогаалын делегейниң 21 ангы дылдарынче очулдурттунган.

6 – Өөвүстүң иштинде алды кижи бис: ававыс, угбаларым Албанчы болгаш Каңгый, акыларым Шомуктай, Бежендей, эң бичези-ле – мен. Билип кээримге-ле, ачавыс чок чораан.

3 - Тыва литературага үш томнуг «Араттын созу» деп роман-трилогияны бижээн. (Үшкү номунун ады – «Чаа Тыва»), үш өшкүлүг.

2 - Ийи акылыг (Шомуктай, Бежендей) деп акыларлыг; ийи угбалыг (Албанчы, Кангый), ийиги номунун ады «Демисел эгелээн».

1 - Каа-Хем кожууннун Мерген деп суурда культура одаан чогаалчы трилогиянын бирги «Тос чадырда» деп номунун гонорар акшазы-биле туттурган, чангыс ыттыг – Черликпен.

Чогаалчынын эң-не дээди шанналы – Тыванын улустун чогаалчызы.

Александр Тэмир – “Араттың сөзү” деп ромаанны орус дылче очулдурган.

Түңнептээлиңер. – Төөгүлүг болуушкуннар-биле холбашкан чурагайларны сактып алыр.

III. Чаа тема.

- Уруглар чоокта, ноябрь айның тончузунде кандыг онзагай хун эрткенин сактыптыңарам?

- Авалар хуну.

- Кижиде эн-не дээди дын чангыс эртине бар. Ол чуу эртине деп бодап ор силер?

Слайд (Мерген хем, С. Токаның чуруу)

Ынчаарга өөренип эрткенивис чогаалчынын чогаалда авазынын шола ады кымыл?

- Тас-Баштыг.

Ынчаарга богун бис кымнын чуу деп чогаалын ооренир-дир бис. (С.К. Токанын «Араттын созу» - Тас-Баштыг деп эге). Кыдырааштарга ай-хүннү, теманы бижип алыңар. Кичээлдин кыйгырыынга чогаал сайгарыкчызы Д.С. Кууларның С.К. Токаның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында «Эң-не сурагжаан тыва кижи» деп сайгарылгалыг чуулунун адын алдым. Бо кыйгырыг чуге богунгу кичээливистин кыйгырыы болур-дур боданып орар силер.

Слайд 2. АВА

2.1.  «Ава» деп сөстү оон өске кандыг сөс солуп болурул?

- Шын-дыр. ИЕ. Оон орус дылче очулгазын кым адаптарыл? (мама)

- Дыл талазы-биле филология эртеминиң доктору Игорь Валентинович Кормушинниң тайылбыры-биле алырга, бурунгу түрк дылда «ИЕ» деп утканы «ӨГ» деп сөс илередип турган.

(ӨГСИС - ӨСКҮС – ИЕ чок)

- Көшкүн чоннарның оран-савазы «ӨГ». Чоорту «ӨГ» деп сөстүң утказы өскерилген. Чижээлээрге, «ӨГ-БҮЛЕ», “ӨГ ИШТИ”.

Кичээлдиң темазын ундуруп алдынар, кандыг айтырыгларны кичээлге шиитпирлээр-дир бис? - С. Токанын «Араттын созу» деп чогаалының Тас-Баштыг деп эгезин сайгарар, деңнээр.

2.2. Чогаалдың сөзүглелинде силерге билдинмейн баар сөстер бар. Ол сөстерниң утказын көрээлиңер.

Словарьлыг ажыл. Слайд 3

Тос шывыглыг чадыр – ыяш карты-биле шыптынган чадыр

Алажылыг чадыр – будуктарын аштап каапкан ыяштыг чадыр.

Дөжек орну – чада салгаш, удуур, чыдар чер орну.

Шаналаар-даа болгай – чуңгуулаар-ла болгай.

Слайд 4

2.4. С. Тока «Араттыг созу» - Тас-Баштыг.

Эгениң сайгарылгазы.

Тема – ава дугайында

Идея – кол маадырнын амыдыралынга авазының салдары

Үзүндунун даштыкы композициязы: 28 абзацтан тургустунган.

Портрет чурумалы.

Ававыстың чиңгине ады чок чораан. Бажының дүгү чок боорга, кижи-ле болганы “Тас-Баштыг” деп шолалап турган. Кандыг-бир дүжүметтиң сөс-домаан тооваан дээш, кеземче көргүскени-биле-даа, азы кандыг-бир халаптыг аарыгга таварышкаш-даа, ававыстың бажы тазара бергени чадавас, ону бис билбес бис. Ол дугайын ававыс биске черле чугаалап көрбээн. Бис оон айтырып-даа көрбээн бис. Ававыс ол-ла шолазы-биле бүгү назынын эрттирип келген. (ар 56, 2 абзац).

Чүнү көргүзүп турарыл? Тоожукчу маадырның авазының салым-чолунуң кадыг-бергезин, шыдамыкайын көргүзери-биле чураан.

Ававыс чараш-даа эвес кижи чүве: сыны чолдак, ооргазы арай бүшкүк. Ооң кеткен хевин кижи хеп-даа дээр аргажок. Кыжын-даа, чайын-даа кедип алган чоруур тон дээр чүвези, кажан шагда мүн тон-на турган ыйнаан ол, мен көөрүмге-ле, дүгү тазарып калган, ол-бо талазында ойбак-самдар, ында-мында чуруктар ызырынгылаан чүве болдур ийин. Иезинден төрээн эъдин ававыс ооң-биле дөңгүп чажырып чораан (ар 56, 5 абзац).

Чүнү көргүзүп турарыл?Аваның портрединден ажы-төлүн азыраар дээш, ооң кайы-хире түреп, самдарарып, элеп каанын көрүп болур. Хөй уругларын бут кырынга тургузуп аар дээш, ооргазын, бодунуң дурт-сынын безин кээргевейн чораан.

Бистин ававыс угаанныг, томаанныг-даа, кылбас ажылы-даа чок кижи. Кандыг-даа бергелерден үнер аргаларны тып ап, бистерни холдарынга көдүрүп алгаш, көрбээнин көрүп чорааш, доруктуруп алган (ар 57, 6 абзац).

Чүнү көргүзүп турарыл? Аваның аажы-чаңының эң-не чараш, үнелиг талазын көргүзери-биле тоожукчу маадыр чураан.

Слайд 5

Тоожукчу маадырга авазының дугайында кандыг сактыышкыннар артып каан-дыр?

Схема-биле ажыл

Демдек ады +чуве ады

…. ава.

(кээргенчиг, кударанчыг, самдар, угаанныг, томааныг) ава.

Чогаалда авадан өскеде кымнар деп маадырлар барыл? Албанчы (уруу – Сүрүңмаа, өөнүң ээзи – Данила Потылицын).

Албанчы – бедик, тырың сынныг, чоон кара чаштыг, кирбии караңгы кашпал ышкаш сагындырар болза-даа, карактары чырып кыпкан шолбан ышкаш чидиг өткүт. (ар. 58).

Чүнү көргүзүп турарыл? – Херээжен кижиниң чаражын, даштыкы овур-хевирин номчукчуга улам ханы таныштырары-биле чураан.

Данила Потылицын – узун сыны ыргая эглип бады берген, ашаксый берген, Каа-Хемге көжүп келген орус тараачыннарның бирээзи. (ар 58). 

Чүнү көргүзүп турарыл? – Эр кижиниң дурт-сынын, даштыкы овур-хевирин номчукчуга улам ханы таныштырары-биле чураан.

Интерьер (оран-сава чурумалы). Алдалаан эгиннеривиске бичии чүвелер арта каггылап алгаш, Мерген хемниң аксынга чеде бердивис... Өг иштинге дөжек орнунга шиви будуктары болгаш сиген чадып алгаш, чылыг болзун дээш, ооң кырындан кургаг өдек төп кагды. (Ар 57).

Элээн хөй узун сыра ыяштарның чиңге баштарын бөле шарааш, оларның чоон уштарын алгыды тырткылааш, олурту шашкылаптарга, шаараш алажылар болу бээр. Ооң кырындан дыт чөвүрээзи азы тос-биле шыпкаш, чиңгежек базырткыыштар-биле базырып каарга, чадыр өг болур. Ол өг дээр чадырның иштинче өл-чаъс болурга – суг, кыш-соок болурга – хат-шуурган хос өдүп кээр. Мындыг янзылыг арга-арыгның аң-меңи-биле дөмей чурттап чораан бис. (ар 57).

Чүнү көргүзүп турарыл? Үзүндүден бис оларның кээргенчиг чуртталгазын, кыш, чай чок хилинчектенип чораанын билип алыр бис. Оларның социал байдалының ядыызын билип аар бис.

Пейзаж (бойдус чурумалы) – Кыштың дошкун соогу төнүп турда, дыттар аразында хөртүктер эрээш, агып эгелээн. Мергенниң кара суу эриктерңе чаза теп үнүп, эрип чыткан доштарның алдынга холураан даажы улам улгадып турган. Төрээн Мергенивистиң эриинче чүгүржүп четкилей бергеш, орта барып, хайыракан оолдары ышкаш, ойнап, аңдаштанып тургулаар бис. (ар 60).

Чай-даа келир. Бойдустуң чаагай ногаан үнүжү чадырывысты дескиндир бүргей бээр. Чылыыры-биле аштаарывыс дам барза-даа, эктивисти чайның хүнү чылыдып кээр, бис-даа ооң-биле дирлип үнер бис. (ар 60).

Чүнү көргүзүп турарыл? Чогаалдың тема, идеязын илередиринге, маадырларнын иштики сагыш-сеткилин улам тода чуруурунга дузалыг.

Уран-чечен аргалар. Чанында орар эжи-биле ажылдаар.

Эпитет

Ядыы кижиниң уруу, ядыы арат, бичии, чаш улус, сыны чолдак, арай, бүшкүк ооргалыг, дүгү тазарып калган, ойбак-самдар чуруктар ызырынгылаан тон, угаанныг, томаанныг ава, тырың сынныг, чоон кара чаштыг, кургаг өдек, багай ирик аргамчы, кара суг, чаагай ногаан үнүш, кышкы самдар хептер.

Чүнү көргүзүп турарыл? Бойдустуң болуушкунун болгаш маадырларның амыдыралын улам тода илередип, чогаалдын кол бодалын ажыдарынга дузалаар, чогаалчының сагыш-сеткилин, хөөнүн илередир.

Деннелге

Ыдывыстың ады – Черликпен, ыттарның аразынга ол дээрге даг-ла турган (ар 57).

Албанчы – ... кирбии караңгы кашпал ышкаш сагындырар, карактары чырып кыпкан шолбан ышкаш чидиг өткүт (ар 58).

Ава – Сени ынчалдыр анай-хураган дег өртеп каапкаш, чоруптум (ар 60).

Мергенивистиң эриинге хайыракан оолдары ышкаш, ойнап тургулаар бис (ар 60).

Чүнү көргүзүп турарыл? Чогаалдың маадырларын азы болуушкуннарын номчукчуга коску болдуруп, оон утказын улам ханы илередип, сагыш-сеткилди хайныктырып, чогаалды билип алырынга дузалаар.

Диригжидилге 

Бис ышкаштарга чүгле соок эвес, харын өг иштинде изиг от безин хилинчек-човулаң таварыштырар (ар 60).

Чүнү көргүзүп турарыл? Дириг эвес чувелерни азы бойдустун болуушкуннарын, хай-халапты кижилер болгаш дириг амытаннар ышкаш, дириг чүве дег кылдыр көргүзүп турар.

Түңнептээлиңер.

- Тас-Баштыг деп эгениң иштики композициязындан портрет, интерьер, пейзаж чурумалы болгаш чечен-мерген аргалар-биле байлак бижиттинген деп туңнеп болур.

Физ минутка – Сат Алдар.

III. Быжыглаашкын.

Кандыг-даа чоннарның литературазын алгаш көөр болзувусса, «АВА» темазы чырыттынган болур. Оларның бирээзинге орус чогаалчы М. Горькийнин «Мать» деп чогаалын хамаарыштырып болур.

- Ынчаарга, тыва болгаш орус литератураның көскү чогаалчылары С. Токанын «Араттын созу» деп чогаалындан Тас-Баштыг деп эге, М. Горькийнин «Мать» деп чогаалындан аванын овур-хевиринин домей болгаш ылгавырлыг талаларын сайгарып көрээлиңер. Ук чогаалдарны деңнеп көөрү-биле дараазында таблицаны долдуруптаалыңар, уруглар?

Чогаалчының кыска намдары–биле таныштырылга.

Слайд 6. Максим Горькийниң чуруу, кыска намдар төөгүзү база авазының чуруу.

Родился 16 (28) марта 1868 года в г. Нижний Новгород в небогатой семье столяра. Настоящее имя Максима Горького – Алексей Максимович Пешков. Родители его рано умерли, и маленький Алексей остался жить с дедом. Наставницей же в литературе стала его бабушка, которая и провела внука в мир народной поэзии. Он написал о ней кратко, но с большой нежностью: «В те годы я был наполнен стихами бабушки, как улей мёдом; кажется, я и думал в формах её стихов».

3.1. Авазының дугайында кыска дыңнадыг. (Оюн Кежик).

«Мать» Горький М.Ю. (Очень кратко) Начало XX века. Фабричный поселок — темный, нищий, грязный. Вся жизнь обитателей поселка сосредоточена вокруг фабрики: еще до рассвета гудок созывает всех на работу, тяжелую, изнурительную, не приносящую ни радости, ни денег... Вечером у рабочих уже нет ни на что сил — разве что напиться водки да повалиться спать. В праздники уж обязательно пьют, бывает, еще и дерутся. Ниловна — героиня романа — привыкла к такой жизни. Сын ее Павел собирается жить так же, как и отец, — работать и выпивать. Однако, когда отец пытается в очередной раз поколотить мать, Павел решительно противится. В начале повести Ниловне чуть более сорока лет, но она представлена пожилой женщиной — тяжелый беспросветный быт сломил и состарил ее прежде времени. После смерти отца Павел некоторое время ведет жизнь обычного фабричного рабочего, но потом резко меняется: по праздникам ходит в город, много читает, приносит домой запрещенные книги. Он объясняет матери, что хочет знать правду, но за эту правду могут посадить в тюрьму. По субботам в доме Павла начинают собираться революционеры, его товарищи. Они читают книги, поют революционные песни, рассуждают о судьбе рабочих в России и в других государствах. «Социалисты» — страшное слово, но мать сердцем своим чувствует, что это хорошие, честные и чистые люди. Вот Наташа — ради убеждений она оставила свою обеспеченную семью, стала работать учительницей. Вот Николай Иванович — серьезный человек, ему есть о чем рассказать рабочим. Вот Сашенька — худенькая и бледненькая, она тоже ушла из семьи, так как решила посвятить себя делу рабочих, а отец ее помещик. Ниловна зорким своим сердцем подмечает, что между этой девушкой и ее сыном — настоящая любовь. Но молодые люди решили не создавать семью, так как это помешает делу революции — ведь забота о квартире, о детях отвлечет их от главного и единственного. Вторым сыном для Ниловны становится Андрей Находка — «хохол из Канева». Андрей — подкидыш, родной матери не знает. А вот приемную мать ему напоминает Ниловна — такая же добрая. Андрей ласково зовет Ниловну «ненько» и с радостью переселяется жить к Власовым. На фабрике появляются листовки с обличением существующего строя. Эти листовки призывают рабочих сплотиться в борьбе за справедливость. Мать понимает, что это деятельность ее сына и его товарищей. Вскоре в дом Власовых приходят с обыском. Ничего запрещенного не находят — книги и листовки спрятаны в надежном месте. Но Андрея все-таки арестовали. Важный эпизод в повести — «болотная копейка». И без того нищих, рабочих обложили новым налогом: с каждого заработанного рубля — одну копейку на осушение болот. Павел пишет заметку в газету и отправляет мать в город — отнести ее. Пусть все узнают про новые поборы! Сам же он возглавляет стихийный митинг на фабрике. Он требует отмены нового налога. Однако по первому же приказанию директора все митингующие расходятся по своим местам. Павел огорчен, потому что ему не доверяют, он, очевидно, еще слишком молод. Ночью жандармы уводят Павла. К Ниловне приходит один из членов кружка, Егор Иванович. Он говорит, что кроме Павла арестовано еще около пятидесяти рабочих. Если бы листовки продолжали распространять на фабрике, то обвинения против Павла могли признать беспочвенными. Ниловна берется распространять прокламации. Она нанимается в подручные к знакомой торговке обедами — и ее не обыскивают, как всех прочих. Кто же может подумать, что листовки распространяет старуха! В самом начале деятельности Ниловной руководит только материнская любовь и желание спасти сына, но постепенно она понимает, что «дети, кровь наша, идут за правду для всех!». Андрея и Павла выпускают из тюрьмы, и они тут же начинают готовиться к первомайской демонстрации. На площади собирается народ. Павел с красным знаменем в руках открыто заявляет, что сегодня представители социал-демократической рабочей партии поднимают знамя рабочей правды. Колонна демонстрантов движется по улицам поселка, но навстречу выходит цепь солдат. Колонна смята, Павел и Андрей арестованы. Ниловна подбирает знамя и идет с ним домой, размышляя о правоте дела своих детей — она уже всех революционеров считает своими детьми. После ареста Павла Ниловна перебирается в город к Николаю Ивановичу (так было заранее оговорено с Павлом и Андреем), она ведет его немудреное хозяйство и постепенно все активнее включается в революционную работу. Вместе с сестрой Николая Ивановича, Софьей, Ниловна, переодевшись то богомолкой, то торговкой, разъезжает по деревням и ведет агитацию уже среди крестьян. Егор Иванович умирает. Его похороны стихийно превращаются в митинг и перерастают в схватку с полицией. Ниловна увозит с этого побоища раненого юношу и ухаживает за ним. Мать навещает сына в тюрьме и ей удается передать Павлу записку с предложением побега, инициатором которого выступила любящая его Сашенька.   Однако Павел отказывается — для него важно выступить на суде. На суд допускают только родственников, чтобы выступления подсудимых не были услышаны народом. Заседание идет «по протоколу» : суетливо, быстро — все уже решено заранее. Однако всех встряхнула вдохновенная речь Павла: социалисты — не бунтовщики, они — революционеры, они стоят за народ, за труд, равный и обязательный для всех. Борьбу не остановишь арестами, борьба — до победы! Судья зачитывает приговор, он однозначен: все подсудимые ссылаются на поселение. Сашенька собирается подавать прошение, чтобы ее в ссылку отправили вместе с Павлом. Мать обещает приехать к ним — нянчить внуков. Обидно, что речь Павла не была услышана народом. Николай Иванович находит выход: напечатать ее и распространить! Ниловна вызывается отвезти прокламации в другой город. На вокзале она замечает шпика, тот обвиняет ее в воровстве и предлагает пройти в участок. Ниловна открывает чемодан и начинает разбрасывать в толпе листовки: «Это — речь моего сына! Он — политический!» Жандармы окружают мать, один из них хватает ее за горло... Ниловна хрипит, не в силах продолжать свою речь. Осталась ли жива эта героическая женщина, воплощение материнской жертвенной любви — не только к сыну, но и ко всем обездоленным людям? В повести мы не находим ответа.

Слайд 7

3.2. Таблица-биле ажыл.

Сайгарылга

С. Тока «Араттын созу»

Тас-Баштыг

М. Горький «Мать» («Ава»)

Кол маадыр

Тас-Баштыг

Пелагея Ниловна

Овур-хевири

… Кандыг-бир дүжүметтиң сөс-домаан тооваан дээш, кеземче көргүскени-биле-даа, азы кандыг-бир халаптыг аарыгга таварышкаш-даа, ававыстың бажы тазара бергени чадавас, ону бис билбес бис.

… сыны чолдак, ооргазы арай бүшкүк. Ооң кеткен хевин кижи хеп-даа дээр аргажок. Кыжын-даа, чайын-даа кедип алган чоруур тон дээр чүвези, кажан шагда мүн тон-на турган ыйнаан ол, мен көөрүмге-ле, дүгү тазарып калган, ол-бо талазында ойбак-самдар, ында-мында чуруктар ызырынгылаан чүве болдур ийин.

… ававыс угаанныг, томаанныг-даа, кылбас ажылы-даа чок кижи.

… Была она высокая, немного сутулая, ее тело, разбитое долгой работой и побоями мужа, двигалось бесшумно и как-то боком, точно она всегда боялась задеть что-то. Широкое, овальное лицо, изрезанное морщинами и одутловатое, освещалось темными глазами, тревожно-грустными, как у большинства женщин в слободке. Над правой бровью был глубокий шрам, он немного поднимал бровь кверху, казалось, что и правое ухо у нее выше левого, это придавало ее лицу такое выражение, как будто она всегда пугливо прислушивалась. В густых, темных волосах блестели седые пряди. Вся она была мягкая, печальная, покорная…

Домей талалары

Муңгак, оожум, дурт-сыны күддүгүр, ажы-төлү дээш дүвүреп, сагыш-човап чоруурлар.

Ылгалы

Чааскаан хөй ажы-төлүн өстүрген, бажының дүгү тас, хеви самдар.

Бажының дүгү агара берген, оң талакы кирбиинде сорбулуг.

Тас-Баштыгга мону чугаалаксаан / чугаалаксаар ийик мен…

Пелагея Ниловнага чагыым…

Түңнел: Ийи чогаалды алгаш, деңнеп көөрүвүске, кайызының-даа: кол маадырлары АВАЛАРЫ, назылап кырый берген, бөдүүн, биче сеткилдиг, ажы-төлүнге ынак ИЕЛЕР кылдыр бижээни онзагай.

3.2. Ава дугайында үлегер домактар-биле ажыл:

Ие корбээнин кызы коор,

Ада корбээнин оглу коор.

Булут аразында хун караа чылыг,

Улус аразында ава караа чымчак.

Ие созун ижип болбас,

Ада созун ажырып болбас.

Ава дугайында чогаалдар

Улустун аас чогаалындан «Уттуг-Хая дугайында тоолчургу чугаа», Марьям Рамазанова «Ие чурээ», Степан Сарыг-оол «Херээжен», А.Даржай «Авамга», «Он рубль», Михаил Дуюнгар «Авамнын тону»; орус литературадан: М.Горький «Мать» деп романы, С.Есенин «Письмо матери».

IV. Түңнели.

Слайд «Эң-не сурагжаан тыва кижи» (Д.С. Куулар)

 - Ам кичээливистиң кыйгызынче эглип кээп, түңнелди үндүрээлиңер, уруглар. Чүге С. Токаны литература шинчилекчизи Д.С. Куулар “Эң-не сурагжаан тыва кижи” деп үнелээнил? (Чуге дээрге, бөгүнгү өөренгенивис темага хамаарыштыр тыва чоннун амыдыралының дугайында бот-намдарлыг “Араттын созу” деп романын делегейнин 21 аңгы дылдарында чон номчуп таныжып чоруур. Чогаалчы маадырлыг авазын делегейге чечен сөс-биле алдаржыткан).

Түңнел: Тас-Баштыг деп эгеден аванын овур-хевирин уран-чечен аргаларнын дузазы-биле чогаалчы чуруп шыдаан. “Тыва литературада ава дугайында чогаалдар шала муңгак болза-даа, иезинге кызыгаар чок ынакшылын илереткен чырык хөөннүг болур. Ие кижини хүндүлеп, карактап, аңаа кезээде дузалажып чоруур болзувусса эки” деп силерге чагыым-биле кичээливисти кызыгаарлааш,

5. Онаалга бээри.

Ава дугайында өске чоннарның үлегер домактарын тыпкаш, утказын тайылбырлаар.

V. Рефлексия.

Слайд 12.

- Бөгүнгү кичээлге мени деткип, эки ажылдааныңарга четтирдим, уруглар.

Слайд

Билир турган мен

Билип алдым.

Билип алыксап тур мен

Кижинин дээди эртинези – авазы боор деп билир турган мен

Аванын овур-хевирин кончуг эки билип алдым.

Тыва болгаш оске-даа литературалардан аванын овур-хевирин ам-даа номчуксап тур мен

Демдектер салыр

Тас-Баштыг, шынап-ла, кижи магадап ханмас ава!

Амгы үеде Тас-Баштыг дег авалар база бар. Олар феодалдыг Тывада дег эвес бол, бо, ажыл-агый тывылбас, акша-копеек чедишпейн баар, үеде бүгү күжүн ажы-төлү дээш берип, маадырлыг амыдырап чоруур.

Ава чокта аал оран ишти соок, сагыш-хөөн муңгаргай, чааскаанзыргай. С.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» Аңгыр-оол бичии турда, авазы чок апарган. Авазын ол кедергей сактып, чоктап, бир-бир өглерге түреп өскен, «улус чок черге даады ыглап чоруур, өөрү-биле ойнап каттырарга безин ыы холушкактыг, …баарында улуг-ла аар кара даш бар апарган хире». Ынчалза-даа ооң сактыышкынында авазы эң-не чараш, эргим: «Ах, авамның ол хөрээниң чылыг, чымчаан чүү дээр ону!... Улуг бодум безин «авам» деп сөстү адаптарымга, ол магалыг таалал бүткүр бодумда мөңгези-биле сиңе берген хевээр сагындырып келир». Аңгыр-оолдуң дүжүнге авазы «хоюг шайын хайындырып, …чоон кара чаштарын адыш сыңмас кылдыр суйбагылааш, … диштерин ак чайт кылдыр хүлүмзүрүп…» кирип келир – ол бичии оолдуң сагыжында мөңге арткан. С.Пюрбюнүң бижээни дег, «ийи караам соолбанда, авам өлбес – мөңге чоруур» дээни шын.

Ажы-төлдүң чүрээн чылдыр

Ава дээрге, Хүн дег чаңгыс.

Өөренгеш-даа, «ажылдааштың кээриңге – аякта шай, амданныг чем. Аваңарның чылыг караа эртенги хүн херели дег солаңгылай эргинден-не чайыннанып чырып турар».

Ава кижиниң овуру ажы-төлүнүң сактыышкынынга дириг чурттап артар.

Литература:

1.        Монгуш Д.А. Русско-тувинский словарь. - М., 1980.

2.        Монгуш Д.А. Толковый словарь тувинского языка. - Новосибирск, 2003. (Т.I: А-Й).

3.        Монгуш Д.А. Толковый словарь тувинского языка. - Новосибирск, 2011. (Т.II: К_С).

4.        Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. - М., 2010.

5.        Тыва Республиканың чогаалчылары. - Кызыл, 2000.

6.        Чамзырын Е.Т., Куулар Н.Ш., Херел А.Х. Төрээн чогаал. 7 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному. - Кызыл, 2015.

7.        http://shkolazhizni.ru/culture/articles/23344/

8.        http://vmusice.net/mp3/


Предварительный просмотр:


Подписи к слайдам:

Слайд 1

С.К. Тока « Аратты ң сөзү » деп чогаалындан « Тас-Баштыг » деп эгени ң сайгарылгазы

Слайд 2

Төөгүлүг болуушкуннар 1901

Слайд 3

Төөгүлүг болуушкуннар 21

Слайд 4

Төөгүлүг болуушкуннар 6

Слайд 5

Төөгүлүг болуушкуннар 3

Слайд 6

Төөгүлүг болуушкуннар 2

Слайд 7

Төөгүлүг болуушкуннар 1

Слайд 8

Төөгүлүг болуушкуннар УЛУСТУҢ

Слайд 9

Мерген хем

Слайд 16

Словар ь лыг ажыл Тос шывыглыг чадыр – ыяш карты-биле шыптынган чадыр . Алажылыг чадыр – будуктарын аштап каапкан ыяштан кылган чадыр Д ө жек орну – чада салгаш , удуур , чыдар чер орну . Шаналаар-даа болгай – чуңгуулаар-даа болгай.

Слайд 17

Схема-биле а ж ыл Демдек ады + ч үве ады ..., ..., ..., ава.

Слайд 18

Таблица-биле ажыл Сайгарылга С. Тока « Аратты ң сөзү » М. Гор ький «Мать» Кол маадыр Овур-хевири Д өмей талалары Ылгалы

Слайд 19

Билир турдум / турган мен Билип алдым Билип алыксап тур мен


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Араттын созу.

Тема: Салчак Калбак-Хорекович Токаның «Араттың сөзү» деп тоожузундан «Демисел эгелээн» деп эгелеринге түңнел кичээл.Кичээлдиң хевири: катаптаашкын  кичээл.Сорулгалары:  - С. К. Токаның «Арат...

Араттын созу.

Тема: Салчак Калбак-Хорекович Токаның «Араттың сөзү» деп тоожузундан «Демисел эгелээн» деп эгелеринге түңнел кичээл.Кичээлдиң хевири: катаптаашкын  кичээл.Сорулгалары:  - С. К. Токаның «Арат...

Араттын созу

6-гы класска кичээл планы...

Элективный курс «Ак-Баштыг – эколого-историческое наследие тувинцев»

Пояснительная записка Социально-экономическая ситуация современного этапа, напряжения отношения в в системе «человек и природа» делает необходимым поиски дополнительных резервов выживания населения в ...

«Мерген», «Тас-Баштыг» («Араттын созу» деп чогаалдан эгелер)

Салчак Калбак-Хорекович Токанын «Мерген», «Тас-Баштыг» («Араттын созу» деп чогаалдан эгелер)...

"Мерген", "Тас-Баштыг" деп эгелерге катаптаашкын

quot;Мерген", "Тас-Баштыг" деп эгелерге катаптаашкын...