Научная статья на калмыцком языке "Җаңһр" - хальмг олн-әмтнә билг-эрдмин зөөр"
статья

МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

«СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА №20» г.ЭЛИСТЫ

«Җаңһр» - хальмг олн-әмтнә билг-эрдмин зөөр.

Подготовила:

учитель калмыцкого языка и литературы

Горяева Саглара Сергеевна

г. Элиста, 2021г

1. Эклц

    Мана орн–нутгин олн келн-әмтнә эпическ культурин үүдәврмүд дунд хальмг улсин баатрлг дуулвр «Җаңһр» зөвтә орм эзлҗәнә. «Җаңһр» гүн ухаһарн патриотическ сурһмҗ сурһульчнрт өгхд ик дөңгән күргнә.

«Җаңһрин» баатрлг дуудас кесгнь дундын школын программар дасгдна.  Нанд йир соньн болад, би  эн эврәннь көдлмшән бичүв.

Актуальность.

Хальмгин баатрлг эпос «Җаңһрин» тавн зун җилин өөн 1940 җилин һаха сард болсмн. Тер кемәс нааран кесг җил давв. Эн җилмүдин туршарт хальмг әмтн ямаран ю эс үзв! Кедү дәкҗ муурх-түрх, өлсх-өнчрх, даарх-зовх хамг харһв! Алдр Төрскән харсгч дәәнә дөрвн җилин үкл-үргән, эркшлтә Сталинә өршәңгү уга туувр, бүкл арвн һурвн җилд ямр дүңгә зовлң үзгдв! Терүг кемҗәлдг кемҗән, чиңнүр гиҗ бәәхий!  Килнц уга кедү бичкдүд, нилхс, олн-әмтндән ач-тусан күргсн, ачнр-җичнрән өскәд кү кесн буурл үстә ээҗнр, аавнр Сиврин болн Ар үзгин киитнд даргдад, әмн –җирһлән өгв! Тедн үзг –чиг уга көрстә һазрт мөңкинд үлдвш.

Хальмг әмтнә чидл – мана баатрлг дуулвр «Җаңһр» мөн. Алдр Богд Җаңһрин дүр, шарин зурһан миңһн арвн хойр баатрин зөрг, Бумбин цаһан өргән үзл хальмг әмтнд ямаран чигн аһу ик алтн эрднәс даву, җирһлин күсләр делдгсн Бумблв болҗ , ямаран чигн зовлңгиг диилҗ чадх үлгүр болҗ, өмннь үзгдҗ дүңгәсмн.

Көдлмшин күцл:

Олн –зүсн зер-зевсгүд медҗ авх. «Җаңһр» ик хол цага бумб болсар зер-зевсгүд уул хальмг келн улсин юмн болдгинь цәәлһх.

Көдлмшин керг:

- «Җаңһр» бичлһнә болн барллһна тууҗла таньлдх, дәкәд болхла – эн бумбин жанрин өвәрцлә таньлдх;

- кесн көдлмшәсн ашлвр һарһх;

- бичсн көдлмшән сурһульчнриг соньмсулх.

II. Һол төр

2.1 «Җаңһр» - хальмг олн-әмтнә билг-эрдмин зөөр.

         Хальмг келн-улсин амн урн үгин алтн булгин чилшго зөөр болсн алдр дуулвр «Җаңһр»  эндр өдр күртл үйәс үйд келгдәд ирснь ончта. Ик кезәнәһәс авн «Җаңһр» дуулгдад, олн – әмтнә чееҗд хадһлгдад, хальмг улсин амн урн үгин алтн көрңгиннь аһу нег ик зөөрнь болҗ хүврв.                    

       Эндр өдр күртл хальмг олн-әмтнә эпос «Җаңһр»  урн үгин уурхан саң болад, хальмг улсин билгинь үзүлгч байн зөөр болад, нарт делкәд эпическ шүлгләнә бумб болҗах үүдәврмүдлә нег зергләнд йовна. Күчр күнд цагин даңшанд даргдлго, цегәхн ундн мет хадһлгдад, цеңнсн айсарнь омг авч йовснь  - халуч заңта хальмг олн  - әмтн болҗана.

    2.2  ««Җаңһр»: көгҗмин зер-зевсгүд».

«Җаңһрас» тодрха үлгүрмүд авад, олн зүсн  зер-зевсгүдлә таньлдухар тадниг бәәнәв. «Җаңһр» ик хол цага бумб болсар зер-зевсгүд уул хальмг келн улсин юмн болдгинь цәәлһхәр бәәнәв.                  

Мана өвкнр ик кезәнә цагтчн көгҗмин байн сойлта улс бәәцхәҗ. Өөрд – хальмгин сойлд көгҗмин иим зер – зевсгүд бәәдг: ятх, хуур, бүрә, дуң, хоңх, цуур, кеңкрг, биив, хучр, лимб болн нань.  Эдн нурһлҗ, цуһар гилтә, «Җаңһрт»  йовна, аһулһин болн эстетико  художественн  чинртә.    

Хуур                                                                                                                                                                                               

Көгҗмин зер – зевсг. Кевнь трапецин бәәдлтә. Грифнь болхла, мөрнә толһаһар сәәхрүлгҗ. Мөрнә сүүлин килһсәр кесн хойр чивһцтә. Нумнь болхла модн, нег бийднь – унҗҗах багла мөрнә килһсн.

«Мөрн  - хуур кезә үүдсмб?»-гиҗ сурвр тәвхлә, моңһл улсин догмт иигҗ келгднә. Нег догшн хан дурта мөрән алчкна. Эн мөрнә сүмснь нег көвүнүр ирәд келдг болна – цогцарм көгҗмин зер-зевсгән кеҗ үз, нанас эс салшгон төрт. Көвүн мөрн – хуур кенә: грифинь – мөрнә ясар, чивһцинь – мөрнә килһсәр, грифин толһаһинь – мөрнә толһа дуралһад.  

Ятх  

Ятх – арф (көгҗмин һурвн өнцгтә, чивһцтә зер-зевсг). Хальмгар «ятх», моңһлар «ятаг», тувар «чадаган», китәр «чжен». Чивһцдин тонь – тавнас авн нәәмн күртл, туван – дөрвнәс – нәәмн, солюһар кесн ятхд – арвн һурвн. Эн зер-зевсгин эрдмтә күүг ятхч гицхәнә.                                                                                                                                 

Хальмг , моңһл болн бурят улсин келәр «цуур», хасг келәр – сыбызга. Модар кесн, утулң цилиндрин кевтә, деерән тавн нүктә зер-зевсг. Эн зер – зевсгин эрдмтә күн  «цуурч» гиҗ нерәдгднә.

Цуур – кезәнәс нааран малын ард йовдг улсин зер-зевсгт тоолгддг, көгҗмин айсмуд, дуд эн инструментәр сәәнәр һарна. Цуур арзин сүүрт бас олзлгддг бәәҗ. Энүг бидн «Җаңһрас» меднәвидн. Цуурин дун ятхин айсла сәәнәр ниилнә.      

Бүрә – хальмгар; бурэ – моңһлар болн бурять келәр. Бүрә – һурвн әңгәс тогтсн сурулта зер-зевсг, хурлын көгҗмин оркестрт олзлгдла. Эн зер-зевсгин эрдмтә көгҗмчиг бүрәч гиҗ келнә. Бүрә  гисн зесәр кесн труба болҗана. Зуг уутьхн болсн деерән шовһр өңгтә, үзүртән төөлгтә. Эн зер-зевсгин һоллгч чинрнь  көгҗмин җисә тодрхална.                                                                                                                              

Бишкүр

Бишкүр – хальмгаһар, бишхур – моңһл болн бурят улсин келәр, хурлын көгҗмин оркестрт олзлгдна, шовһр цувгта, долан нүктә улан модар кесн, цаһан мөңгн сиилврәр сәәхрүлсн зер-зевсг. Бишкүрин әнь ламнрт болхла, мифическ шовуна ә тодлулдг, «җирһлин җирн айс һарһад, зовлңгин зун нәәмн айс һарһад».                                                                                            

Дуңг

Дуңг – хорханцг турва, теңгсин хорханцгар кегддг. Көвәһәрн, эннь йиринә юмн, цаһан мөңгәр кеерүлсн деерән өңгтә пластинкс деер бурхн-шаҗна нәәмн үнллгч юмн үзүлгддг: хойр алтн заһсн, ваз, бадм цецг, хорханцг турва, кишгин төөмдә, номин төгә; һурвн сидтә юмта мөрн болн цаһан арслң.                                                

Кеңкрг

Олн зүсн кеңкргс иим нертә болдг. Лу – кеңкрг лууһин дуута.«Җаңһрт» ик, дунд  болн баһ кеңкрг гиҗ бәәнә. Төгр бәәдлтә, модар кесн, хойр талкнь – арсн. Кеңкргиг «докурар» цокна, докур болхла, улан мөңгәр кегддг юмн. Үзүртән модн алхта. Энүгәр кеңкрг цоксн тегш ә һарна.                                                                                      

Домбр

Домбр көгҗмин зер-зевсг, ик кезәнәс нааран өөрд- хальмгуд нәр –һууртан олзлад, энүг доталҗ йовсмн.

III.Ашлвр

«Җаңһр» гиһәд амлад оркхла, хальмг күүнә зүркнь бульглад, сүрәнь немгдәд, омгнь өөдләд, зүс – зүркнь герлтәд оддгнь лавта. Тер, юңгад гихлә хальмг келн-әмтнә цецн, күңкл, хурц ухаг бийдән шиңгрәсн, зөрг, һавшун, шунмһа заңгиг күцц тогтаҗ авсн эн баатрлг дун – захан улан залатан уурхан саң мөн, мана элнцг  өвкнрин үүдәсн экәршго байн зөөр.

Иим чидл немдг, омг зүүлһдг, күсләр күн болһиг агсдг баатрлг «Җаңһр» кезә үүдсн болхв, кенә кен гидг күн билглшсн болхв, энүнә булгнь юунас эклнә, хальмг улсин ямаран тууҗ энүнд буульгдҗана гисн тоолвр җаңһрчас соңссн күн болһна ухан-седклд төрсн деерән урд болн эн цагин гүн номтнрин оньг тусхана.