70 лет победы.
статья

            1941 чылдың июнь 22-де, улуг-хүнде, даңгаар эртен хенертен оор ёзу-биле фа-шистиг Германия Совет Эвилелинче (Россияже) халдап келген. Ол хүнден эгелээш,  Совет Эвилели биле фашистиг Германияның аразынга дайын эгелээн. Фашистиг Германия болгаш ооң эвилел-чилери төөгүде кижи көрүп көрбээн кө-вей чепсектиг армиялыг бистиң чурт-тувусче халдап келген: 190 дивизия

(5 миллион чедир кижилер), 4 муң ажыг танкылар, 47 муң ажыг ок-чепсек болгаш миномёттар, 4 миллион 3 муң ажыг само-лёттар, 250 чедир корабльдар. Оларга удур бистиң чурттувустан 186 дивизия

(3 миллион хире кижи), 3 миллион 9 муң ажыг танкылар, 10 муң самолёттар ту-душкан. Шак ынчаар Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн. Дайын 1418 хүннер болгаш дүннер иштинде (4 чыл) үргүлчүлээн.  Дайын үезинде совет солдаттар, совет чон эң-не демниг, маадырлыг чоруун көргүскен. Тиилелге дыка аары-биле чедип алдынган. Дайын үезинде 11миллион 500 муң совет кижи-лер өлүрткен, алган балыгланыышкын-нарындан өлген болгаш ис чок читкен.

        1945 чылдың апрель 30-де совет солдаттар фашистиг Германияны тиилээш, тиилелгениң демдээ кылдыр рейхстахтың кырынга Тиилелгениң Тугун азыпканнар. Май 2-де Берлинниң гарнизону дүшкен. Май 8-те Берлинниң чоогунда Карлсхорстага дүн ортузунда фашистиг Германияның төлээлери чепсектиг күштериниң аштырганының дугайында актыга адын салган.

         Май 9-ту Тиилелге хүнү кылдыр чарлаан.

         Дайын үезинде Тыва чон база анаа олурбаан, Совет Эвилелинге канчаар-даа аажок улуг дузаны чедирип турган. Совет дайынчыларга дуза кылдыр 21 муң эжеш кидис идиктерни кылган, 70 эжеш лыжа-ларны кылган, 15 муң ажыг негей тон-нарны даарааннар, 40 муң ажыг аъттарны болгаш оон-даа өске өртектиг белектерни бергеннер.

        Авиаэскадрилья тургузарынга 5 миллион 127 муң 500 рубльди чыгган-нар. Ол акшалар-биле 10 самолётту совет шериглерге садып алганнар. 395 муң ак-шаны танкылар кылыры-биле чыып бер-геннер. Госпитальдар болгаш уруглар ба-жыңнарынга 444 муң 400 рубльди бол-гаш белектерни бергеннер.

        Тыва республика дайынче 12 миллион 839 муң 326 рубль түңнүг –

5 эшелон белекти чоргускан.

        1943 чылда Тыва республикадан 206 кижи составтыг тыва кавалерийжи экскадрон сентябрь айда дайынче дайылдажыры-биле чорупкан.  Оларның чүгле 141 дайынчызы дириг чанып келген, а 65 кижизи дайын үезинде маадырлыы-биле өлген.

        Бистиң Бай-Тайга кожуундан дайынче 17 эки турачылар чораан. Оларның аразындан 11 кижи дириг ээп чанып келгеннер, 1 кижиниң салым-чолу билдинмес, а 5 дайынчылар маадырлыы-биле амы-тынындан чарылганнар.

Дириг ээп чанып келгеннери:

1. Адыгбай Хертек Сайын-оолович –        

                       Кара-Х өл сумузундан

2. Адыг-оол Салчак Лопсанович –  

                       Кызыл-Даг сумузундан

3. Балчыр Салчак Делгерович –

                       Шуй сумузундан

4. Данзын-оол Салчак Даржааевич -  

                       Кызыл-Даг сумузундан

5. Серен-Дондуп Салчак Амыр-

      Сатович - Кызыл-Даг сумузундан

6. Тежээкей Салчак Серенович -  

                        Кызыл-Даг сумузундан

7. Очур-оол Иргит Д үктүгбеевич -              

                         Шуй сумузундан

8. Чудурук Хомушку Эртинеевич –

                          Тээли сумузундан

9. Чудурукпай Иргит Эртинеевич –

                          Шуй-Аксы сумузундан

10. Дакай Күжүгет Калчан-оолович –

                           Тээли сумузундан

11. Куулар Дарыя Намзыраевна –

                           Кызыл-Даг сумузундан

Маадырлыы-биле өлгеннери:

1. Агбаан Иргит Эртинеевич –

                 Кызыл-Даг сумузундан.

                 Ровно хоорайда ажааган.

2. Ломбу Хертек Успунович –

                        Кызыл-Даг сумузундан

                       Ровно хоорайда ажааган.

3. Майын-Тараа Иргит Сайын-Херелович – Кара-Хөл сумузундан

Ровенщинада Сурумчи суурда ажааган.

4. Нордуп Хомушку кудурукпаевич –

                               Шуй сумузундан.

                        Дубно хоорайда ажааган.

5. Чалзып Салчак Максырович –

                        Кызыл-Даг сумузундан.

                        Дубно хоорайда ажааган.

Салым-чолу билдинмес дайынчы:

1. Байыр С.И.

1. Адыгбай кудумчузу

        Кудумчуну дайын киржикчизи Адыгбай Хертек Сайын-ооловичиниң ады-биле адаан. Ол 1920 чылда Кара-

Хөл сумузунга төрүттүнген. Дайындан дириг ээп чанып келген. Ада-чурт да-йынының I-ги болгаш II-ги чергелериниң орденнери-биле шаңнаткан.

2. Серен-Дондуп кудумчузу

    Кудумчуну дайын киржикчизи Серен-Дондуп Салчак Амыр-Сатовичиниң ады-биле адаан. Ол 1922 чылда Көп-

Сөөк сумузунга төрүттүнген. Дайын-дан дириг ээп чанып келген. «ТАР-ның куш-ажыл», «Ада-чурт дайынының» II-ги чергезиниң орденнери,  «За воинскую доблесть», «За отвагу» медальдар-биле шаңнаткан.

3. Эки турачылар кудумчузу

        Кудумчуну Бай-Тайга кожууннуң шупту эки турачы маадыр дайын кир-жикчилеринге тураскаадып адап каан.

        Адыгбай кудумчузунуң эгезинде  

  Бай-Тайга кожууннуң эки турачы  

  маадыр дайын киржикчилеринге

  тураскаалды кылып, ында шупту

  дайынчыларның адын бижип каан.

Маадырлыг

Дайынчыларга Мөңге Алдар!