Фонетика бүлеге буенча үтелгәннәрне гомумиләштереп кабатлау
методическая разработка (5 класс) по теме

“Ел укытучысы” бәйгесе

МБОУ “3 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе”

Татар теле фәненнән ачык дәрес эшкәртмәсе

Фонетика бүлеге буенча үтелгәннәрне

гомумиләштереп кабатлау

                                                          Эшне башкаручы:

                                                          Iнче категорияле

                                                          татар теле һәм әдәбияты

                                                          укытучысы  Фатихова

                                                          Илһамия Равил кызы    

Яр Чаллы

2011

Дәреснең темасы: Фонетика бүлеге буенча үтелгәннәрне кабатлау.

Максат:               1. Фонетика,графика,орфография терминнарын аңлап

                                куллануны камилләштерү. Сөйләмдә аваз һәм хәрефләрне

                                куллануны ныгыту.

                             2. Укучыларның чагыштыру һәм гомумиләштерү

                                күнекмәләрен үстерү.

                             3. Мөстәкыйль эшчәнлекне үстерү. Тел үзенчәлекләрен

                                 өйрәнүгә кызыксыну тәрбияләү.

Дәрес тибы:       Белемнәрне гомумиләштерү һәм системалаштыру,ягъни

                            кабатлау-йомгаклау дәресе.

Җиһаз:                Дәреслек, таблица, схема-таблицалар, тестлар, авазлар,

                            хәрефләр темасын кбатлауга ясалган слайдлар.

Дәрес  планы.

I.Психологик  уңай  халәт  тудыру.Исәнләшү,хәерле көн теләү.

II.Белемнәрне тигезләү.                                                                                               1.Терминнарны аңлап  куллануны ныгыту.

-Укучылар, без бүген сезнең белән үткән дәресләрдә алган белемнәрегезне ныгытырбыз. Дөрес язу,дөрес әйтү күнекмәләрен камилләштерербез. Ягез әле искә төшерик. Сез татар теле фәненең кайсы бүлеген өйрәндегез? (Фонетика)                                                                                                                                                  -Фонетика нәрсәне өйрәнә?(авазларны)                                                                                               -Ә авазларны язуда нәрсә белән белдерәбез? (хәрефләр)                                                                         -Сүзләрне нәрсәләргә бүләсез? (иҗекләргә)                                                                                                       -Сүзне дөрес уку өчен тагын нәрсәне дә белергә кирәк ? (басым)                                                              -Димәк фонетика бүлегендә кайсы төшенчәләр белән эш иткәнсез?  (Аваз,хәреф,иҗек,басым)                                                                                                                                -Ә балалар авазларны дөрес әйтергә фонетиканың кайсы бүлеге өйрәтә? (орфоэпия)                                                                                                                                                 -Ә хәрефләрне сүзләрдә дөрес кулланырга фонетиканың кайсы бүлегендә өйрәндегез? (орфография)                                                                                                -Сүзнең әйтелеше белән язылышы Һәрвакытта да туры киләме?(юк)  Шуңа күрә сүзне дөрес әйтү, дөрес язу турында кагыйдәләр бар.

2.Өй эшен тикшерү.Өйгә бирелгән күнегүне дә орфографик кагыйдәләргә нигезләнеп эшләргә кирәк иде. Әйдәгез тикшерик,нинди орфографик  кагыйдәне кабатлап килдегез?(Сүзләрне юлдан-юлга күчерү кагыйдәсе)                                                           -Сүзләр юлдан-юлга ничек күчерәбез?   (Иҗеккә бүлү юлы белән күчерелә.Сүзнең бер хәрефен генә юл ахырында калдырырга да, икенчесенә күчерергә дә ярамый.)                                                                                                          -Сез нинди сүзләрне язып килергә тиеш идегез? (юлдан-юлга күчерелми торган сүзләрне)                                                                                                                              -Укыйбыз сүзләрне.Бу сүзләрне ни өчен күчерергә ярамый?                                      Димәк, мондый сүзләрне юлдан-юлга күчереп булмый икән.                                                                          3.Авазларны искә төшерү.                                                                                                                                Әйдәгез әле искә төшерик, сүздәге иҗек санын нәрсәләргә карап беләбез? Нинди орфографик кагыйдә кулланабыз? (Сузык авазлар санына карап билгелибез).

-Ә хәзер схемага игътибар итик тә авазларны искә төшерик.                                                                        -Авазларны нинди төрләргә бүлдегез? (Тартыклар,сузыклар)-Аларны нәрсәгә карап аерабыз?                                                                                        

-Ни өчен тартыклар дип атала? –Ни өчен сузыклар дип атала?  

4.Сузыкларны классификацияләүне камилләштерү.

-Әйдәгез сузыкларны искә төшерик? Ничә сузык аваз бар?Ниндиләргә бүлдегез?   -Кайсылары калын, кайсылары нечкә?                                                                                                            

             Калын һәм нечкә сузыклар

        Калын һәм нечкә сузыклар.    

                    О, ы, э(е)                                                                                                                                                                                                                                 -Калын сузыкларны икенче төрле ничек атадык? (арткы рәт)                                                                                           -Нечкә сузыкларны ничек атадык? (алгы рәт)                                                                          -Ә бу 3аваз ни өчен аерып куелган?(Рус теленнән кергән сүзләрдә кулланыла торган  авазлар.)                                                                                                                          -Ә татар телендә шул ук  авазлар ничек әйтелә? Нәрсә белән аерылалар? Әйтеп карагыз әле. –Татар телендә сузыкларны рәтләргә бүлү турында нинди закончалыкны белдегез? (Рәт гармониясе)                                                                                                             --Нәрсә соң ул рәт гармониясе?  Алгы рәт сузыклары кергән берничә сүз әйтеп карыйк әле.                                                                                                      -Мондый рәт гармониясе булмаган сүзләр бармы соң?(бар)  Мисаллар китерегез.                                                                                                                           -Димәк ,сузыкларның  калынлыкларына, нечкәлекләренә бүленешен искә төшердек.                                                                                                                   Ә чираттагы таблицада сузыкларны кайсы яклап бүлгәннәр? Нинди сузыклар җитми?

             Иренләшкән, иренләшмәгән сузыклар

 О, Ы, Э(Е)

-Ни  өчен иренләшкән? (Аларны әйткәндә иреннәр актив катнаша) Бер-ике сүз әйтеп карагыз.    

О, Ы, Э(Е)  

–Иренләшү- иренләшмәүгә карап нинди закончалыкны белдек?                         -Кайсылары ирен гармониясе ясыйлар? (о,ө)                                                                        -Ничек аңлыйсыз? Нәрсә дигән сүз?(О һәм Ө авазлары үзләреннән соң килгән Ы,Э(Е) авазларын үзләренә охшаталар)   Мисаллар китерегез.                                                                                          -Шушы закончалыкларга нигезләнгән нинди орфографик кагыйдәне беләсез?                                  -Димәк, иреннәр хәрәкәтенә карап,   сузыклар иренләшкән, иренләшмәгән төрләргә бүленәләр икән.                                                                                                               –Галимнәр сузыкларның  тагын бер билгесен әйткәннәр . Нинди сузыклар икән? Кайсылары кыска?

                         Озын һәм кыска сузыклар

  О, Ы, Э(Е)                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

- Димәк,фонетик анализ ясаганда сузыкларга ничә яклап бәя бирдегез?  (3)                                                                                                         Бер мисал эшләп алыйк.Шушы билгеләренә карап авазларга характеристика бирегез.   У,ә,ө сузыкларына   характеристика   бирегез.                                                                                                        -Әйдәгез әле бер уен белән белгәннәребезне ныгытып алыйк.                            Сузыкларның рәт гармониясенә карата уен уйнап алабыз.                            “Кайсы сүз артык?”дип атала.Сезгә өч рәттә сүзләр бирелгән.Сузык авазларга карап, кайсы сүз артык икәнен әйтерсез.                                                                1.Урман,бакча ,тукран,үрмәкүч,чана.                                                                                     2.Күлмәк,тәрәзә,имән,саескан,чәчәк.                                                                                    3.Күләгә, урын,китап,рәсем,томан.                                                                                       -3 нче рәттә кайсы сүз артык?-Ни өчен? Китап сүзе нинди законга буйсынмаган?Ни өчен? Кайсы сүзләрдә сакланмый дидек?                                               -Сузыкларны кабатладык,закончалыкларын искә төшердек.Фонетик анализ вакытында нинди билгеләрен күрсәтәчәксез?

5.Тартыкларның сөйләмдә кулланылышын ныгыту.

-Сузыкларны бик күп яклап төркемнәргә бүлдек. Ә тартыклар бүленәме соң?(Яңгырау һәм саңгырау тартыклар)                                                                                    -Яхшы,таблицага карыйк, кайсы рәттәгеләре яңгырау?Кайсы тартыкларның нинди пары юк?                                                                                                                 Яңгырау һәм саңгырау тартыклар

-Ә бу рәттәгеләрен ничек атарсыз?(Парсыз яңгыраулар)Кайсылары җитми? Яңгырау парсыз тартыклар:     р, .  , й, . ,ң, . ,л

Саңгырау парсыз тартыклар:  ц, щ, . , һ, .                                                                                                           Ә хәзер бу тартыкларның берничәсенә характеристика биреп карыйк.(Б, г,къ,ш, с, м авазлары турында сөйлиләр)    Һәмзә авазы нинди сүзләрдә генә була?   Мисаллар китерегез.       Маэмай ма˚ ﻭ май

Әйдәгез әле бөтен тартыкларны укып чыгыйк.   Димәк, аваз белән хәрефләрне  дөрес әйтә белергә тиешбез икән.                                    

-Балалар авазларның әйтелешен ныгыту өчен нәрсәләр ярдәм итә?(Тизәйткечләр, табышмаклар)                                                                                                    -Нинди тизәйткечләр беләсез?                                                                                                           -Бу тизәйткеч кайсы авазны ныгытырга ярдәм итә?                                                                                        -Әйдәгез бер тизәйткеч укып карыйк.Кайсы тартыкны ныгытуга?Үзе яхшының эше дә яхшы,Үзе яхшыга кеше дә яхшы.                                    

-Тагын нинди авазларга тизәйткечләр беләсез?                                                                                             -Ә син кайсы авазны ныгыттың?                                                                                              -Бик яхшы,димәк, авазларны дөрес әйтү өчен, безгә тизәйткечләр өйрәнергә кирәк икән.

Бүген безнең дәрескә Белмәмеш белән Кирлемән дә килгән. Алар да авазлар белән бик дус икән. Тыңлыйк әлн,ниләр сөйләрләр икән.Әйдәгез,рәхим итегез.                                                                                            

1.Әгәр “Җ” гәбашлансам мин,                                                                                                          “Тәмле дә соң!”-дип ашыйсың.                                                                                                                                              Бер хәрефен алыштырсаң,                                                                                                                           Минем белән су ташыйсың. (Җиләк,чиләк)                                                                                                       2.”Н” га бетсәм бакчадагы бик тәмле бер куак мин,                                                                            “Ч” гәбетсәм язын очып килгән кунак мин. (Карлыган,карлыгач)            

3.”К” белән ул суда йөзә,коена, “К” ны алсаң,җитмәс кебек тоела.(Каз,аз).                                                    

4.Минем белән һәр нәрсәнең буен үлчи аласың,                                                                                            “О” өстәсәң,җир астыннан поезд белән барасың.(Метр, метро)                                                  

5.Киләләр дә яныма колагымны боралар.                                                                                                                   “Э” өстәгәч алдыма, карап кына торалар.(Кран,экран)                                                                  

6.”Д” белән мин бик көчле җил,”Д” ны алсаң-сез яратып кайта торган туган җир.(Давыл,авыл).                                                                                                                            Балалар бу табышмакларда нәрсәләр күрдек?(авазларның кирәклеген белдек) -Авазлар нәрсәгә хезмәт иттеләр?(Сүзнең мәгънәсен аеруга хезмәт итәләр.) (Слайдта сүзләр чыга)                                                                                                        Җиләк, чиләк; карлыган, карлыгач; каз, аз; метр, метро; кран, экран; давыл, авыл.                                                                                                                                        -Дөрес сөйләшсәк кенә,мәгънәне аңлап була.Бик зур рәхмәт сезгә, Кирлемән белән Белмәмеш. Ярдәм иттегез.Ә хәзер ял итеп алыйк.                                                                                                                                           Ял минуты.

6.Мөстәкыйль  эш. Тестлар ярдәмендә белем-күнекмәләрне тикшерү.                                                            –Ә хәзер сезнең белем-күнекмәләрне тикшереп алабыз. Дәфтәрләрне ачтык.                 –Димәк, кайбер кагыйдәләрне  әле ныклап истә калдырырга, кабатларга кирәк.

7.Дәреслек белән эш.                                                                                                                       Дәреслекләрне ачтык.159 нчы күнегүдәге шигырьне таптык.-Шигырь ничек атала? Авторына игътибар итегез. Авазларны дөрес итеп әйтеп укыйбыз.                                                                                   -  Шигырьне кем язган? Кем ул Г.Тукай?-Быел Тукайның тууына ничә ел тула?

-Татарстанда 2011 нче нинди ел дип игълан ителде?                                                          -Шигырьне артист башкаруында тыңларбыз.Китаплардан карап барырсыз.            Соңыннан сорауга җавап бирерсез.                                                                                       -Артист авазларны ничек әйтә?  (ачык, төгәл әйтә) Димәк, авазларны дөрес итеп укыганда гына сәнгатьлеукуга ирешеп була икән.                                                                                                       -Кыйбла сүзен ничек аңлыйсыз?                                                                                                               Ә  хәзер авазларны дөрес итеп әйтеп укыйбыз .  Берәр строфалап сәнгатьле итеп укып карыйк. Ашыкмыйча, авазларны дөрес әйтепукыйбыз.                                                             –Җир төшендә нәрсәләр  күргән?- дигән сорауга җавап бирәбез. (Укыйлар,сорауга җавап бирәләр)     -Шигырь нәрсә  турында?–Җир төшендә нәрсәләр  күргән?8. “Дөрес җавапны тап” уены.                                                                               Шигырьнең эчтәлеген аңлавыгызны тестлар ярдәмендә тикшерербез.“Дөрес җавапны тап” уены уйнап алабыз.

1.Юрган астында йоклаучы?                                                                                                                  а) бала;                                                                                                                                                                       б) җир;                                                                                                                                                   в) аю ;                                                                                                                                                2.Кайдан кошлар кайтканчы , ул йоклар?                                                                                    а) урманнан;                                                                                                                                       б) авылдан;                                                                                                                                                       в) кыйбладан;                                                                                                                   3. Нәрсәләр  сайравын Җир төшендә күрә?                                                                                              а) урман;                                                                                                                                                               б) күкләр;                                                                                                                                                                 в) кошлар;                                                                                                                                                                       4. Җир нәрсә күреп йоклый?                                                                                                                                 а) мультфильм;                                                                                                                                             б) яшел чирәм,                                                                                                                                в) төш;                                                                                                                                         5.Уяныр әле, тукта үтсен  ...(нәрсә?)                                                                                                   а) ял көне;                                                                                                                                                   б) җәй;                                                                                                                                                   в) кыш;

6.Шигырь ничек атала?                                                                                                                       а) “Шәһәр йокысы”;                                                                                                 б) “Җир йокысы”;                                                                                                                                     в) “Куян йокысы”;                                                                                                                                        

7. Шигырьнең авторы кем?                                                                                                            а) Халык;                                                                                                                                                   б) Г.Тукай;                                                                                                                                                 в) А.Алиш.                                                                                                                                                      Җавапларны тикшерәбез.                                                                                                                Яхшы,укучылар,эчтәлекне аңлагансыз. Ә хәзер кабат дәреслеккә әйләнеп кайтабыз.Шигырьнең текстына игътибар итәбез.-Нинди сүзләр  калын хәрефләр белән бирелгән?(Укыйлар) Биремне укыгыз.Эшнең биреме аңлашыламы?                                                                                                                                III.Йомгак.Өй эше:                                                                                                                                                      1 нче бирем .159 нчы күнегү. Калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрнең дөрес язылышын аңлатыгыз (телдән)                                                                                                                           2.Ирекле бирем. “Җир төшендә нәрсәләр күрә?” Рәсем ясарга                                                                                               3.Шигырьне сәнгатьле укырга.

–Дәрескә йомгак ясыйбыз.                                                                                                   –Димәк, нинди төшенчәләрне кабатладык,кайсылары хәтерегездә калды?                        –Укучылар дәреснең кайсы моментлары сезгә күбрәк белем алырга ярдәм итте?                                                                                                                                                      -Нинди белемнәрне камилләштердегез?                                                                                                   -Кайсы күнегү ныграк аңларга ярдәм итте?                                                                                                       -Ә үзегезнең эшчәнләгегез турында нәрсә әйтерсез?                                                                                                            -Кем үзен “5” легә лаек дип саный?                                                                                                    -Үзенә “4” ле билгесе куючылар бармы?                                                                                           -Кем әле белемем җитәрлек түгел дип уйлый?                                                                                         -Димәк,укучылар, бүгенге дәресне аңладыгыз дип ышанып калам. Алдагы дәрестә тагын да ныгытырсыз.   Дәрес тәмам, сау булыгыз.