Презентации уроков
план-конспект урока по теме

А.А.Даржай.

А.Даржайның чогаалдарында ие кижиниң овур-хевирин чырыткан чогаалдары.(Ооржак С.Х)

 «Херээжен кижи-чырык,

көрүштуг,арыг болур ужурлуг»

                                                                     Томос Гарди.

Делегейде улуг-улуг чогаалчыларның чогаалдарын ажар болза,иениң овур-хевирин чуруваан чогаалчы чок.

А.А.Даржай тыва литературада янзы-бүрү жанрларынга чогаалдарны хөйү-биле бижип чоруур.Оон чогаалдарында ие херээжен кижиге ынакшылын илереткен чогаалдары хөй. «Ие сөзүн ижип болбас,ада сөзүн ажырып болбас»дээни ышкаш ,иелерниң чагыг сөзүнуң өөредиин,ханы уткалыын  ол чогаалдарын дамчыштыр бистерни өөредип чоруур.Оларга: «Он рубль», «Дунеки автобус», «Ава», «Авамга чечээм» дээш оон-даа хөйнү адап болур.Автор чогаалдарында аваның ажы-төлунге кызыгаар чок ынаан,олар шын эвес чүүлду кылып-даа каар болза,оларны  ава буруудадып шыдавазын каракка көскү кылдыр бижээн

…Паспорт чанында он рубльди тудуп ал-ла,эриннеринге үстурүп чыттагылаан-Ол-ла дерзиг чыдың хевээр-дир аа,оглум!Ам шуут таныттынмас болдуң ыйнаан .Бурунгу чылдан эгелээш ,сээң чоруткан акшанга чылдың-на бир катап хөйлен садар болдум…Оларны  орун кырынга чада салгылап,оглум чедип келген чуве дег,чарашсынып,эктин-хөрээн суйбагылап олургулаар мен…Улус сени авазын уттупкан деп чугаалажып тур ыйнаан.Уткан болза акшаны чоп чорудуп тур деп але,оглум..Улуг,чай чок ажылдыг кижини бистиң багай көдээ суурувус улузу кайын билир ийик…

Үстүнде үзүндүнү  «Он рубль»деп чечен чугаадан алган.Чогаалда Мөнгун-оолдуң төрээн черинге кээп ,иезиниң канчаар чурттап олурганын хой чылдар иштинде бичии-даа сонуургавайн чорааны илереп кээр.Кажан авазы чевегге чыдырда ,орай миннип,авазының сеткилин хомудадып чораанын чугаалап олурар.Ынчалза-даа ава  оглунуң чедип келгенин-даа,ооң буруузунганын-даа дыңнап четикпээни хомуданчыг.База ол  ышкаш  «Авамга чечээм»деп сонединден дараазында одуругларны киирип болур.

Чоокта чаа кожаларым авазын кээп,

Чоруксавайн турунда-ла,хөөкүйнү

Машинага олурткаштын,Кырганнарның

Бажыңынче карак ажыт аъткарыпкан.

Бо чүнү чугаалап турарыл?Бистиң аравыста ындыг кижилер бар бе?Амыдырап-чурттаар кылдыр бисти чаяап төрээн аваларны ынчаар хилинчектеп чоруурга болур бе?Шак-ла мындыг хевирлиг бодалдарны чогаалчының  чогаалдарындан хөйу-биле тып ап болур. «Дунеки автобус»деп чечен чугаазында ырак кожуундан авазының эът-чем сөөртуп алгаш,оглун көруксээш ийик бе азы оларнын ажы-төлун,канчаар чурттап олурарын ие кижи сагыш аарып чедип кээрге,ону оглу чок-даа болза,кенниниң «ыттан»куду көруп уткуп алганы дыка хомуданчыг болду.Бир эвес тоожукчу маадыр ол иеге дузазын катпаан боза,чуу болур турган ирги?Ол база-ла гостиницага хонгаш аалынче дедир чоруй баар турган ирги бе?

А харын-даа чамдык кижилер боттарнының иезин кээргевейн,оларны өстур азырап каан үүлезин хензиг-даа бол эгидерин билбес,улуургак сеткилдиг кижилер бо өртемчейде чурттап чоруур деп чүвени көргүскен.

Бүгү күжүн авазы дээш,

Бүрүн четче үндүрзе-даа,

Чаңгыс дүне ажааганын

Чандырыпкан ындыг төл чок.

Үстүнде шүлүкте  чогаалчы бүгү кижилери иелеринге багай хамаарылгалыг эвес деп бадыткап турар.Ынчалза-даа оларның бисти дорукуруп,азырап кааны үнелиг деп чүүлдү билиндирген

А.Даржайның ава дугайында чогаалдарын хөйу-биле номчааш,бодумга  туңнелдерни үндүрдүм.Чогаалчы ие кижиниң эрес-тура соруу,оларны уйгу чыдын чогу,ажыл-ишчи херээ,биче сеткили дээш мактап ханмас сөстерни төнчу чок бижээн.

Аваңарга хинчек черле халдатпаңар,

Аңаа мөнге йөрээл ырын ырлажыңар!

(Аксы-Барлык суурнун башкызы ,Ооржак С.Х тургузуп  кылган)

Сорулгазы: 1.Чогаалда кол маадырнын аттарынын кайыын тыптып келгенин тодарадып ооренири;

                     2.Ада-иезинин тывыскан ады-шолазынга хундуткелди болгаш хамааты чоргааралды оттурары;

                    3.Ада-иезинин адаан адынга толептиг болуру;

Дерилгези:Слайдыда  маадырнын аттарынын схемазы,улегер домактар,шулуктер..

Кичээлдин эпигравы:

Аксы-сөзуң чылыг,чымчак
Ажыл-ишчи чоруур болза,
Чонуң сени алгап-мактап
Чоргаарланып адың адаар.

Организастыг кезээ.

Экии ,оолдар!Богун кичээлде М.К-Лопсаннын «Читкен уруг»деп роман жанырынга бижиттинген улуг чогаалын ооренир  бис.Богун кичээлде чогаалды уламчылаар бис.

Онаалга хыналдазы.Чогаалчынын допчу намдарынга доктаар,туннээр.

• Чогаалдың болуп турар девискээри - Биче -Мөңгγн-Тайга, Улуг-Мөңүн-Тайга.(картадан коргузер)

Башкынын чугаазы

• Тыва Арат Республиканын топтен эн-ырак,онзагай чери Монгун-Тайга тускай кожуун кылдыр  1941 чылдын март12-де ундезилеп тургустунган.Оон чери,девискээри,хая-даш,даглар-биле хурээленген бол,агаары шириин,оскерлиичел-даа бол чурттап турар чонунга,мал-маганынга,ан-менинге таарышкан,аалчылар дораан-на ынакшый бээр чер.(Башкы номчуур)

Монгун ышкаш,чайынналып чырып ойнаан

Монге менги чанын орта унуп келдим.

Арыг салгын сырыннары ошкаан ышкаш,

Арным суйбап,хорээм долуп,уткуп алды.

• Чогаалда өг-бүлениң өнчγ-хөреңгизи:     2 аът, 5 саар сарлык, бызаа, молдургазы (15 баш), 1 узер буга,  20 хой, 30 өшкү.
• Ог-буледе –ачазы

Өг-бγледе

Авазы

Хертек Агана

Хертек Улар                                          Оолдары (2),

                                                           Уруглары (4)

(Улуг-Анчы)

Чогаалдын киирилде кезээ-биле танжары.

…Идегел. Хоозун идегел. Ачавысты боолуг кижилер тудуп аппарган хγнден эгелээш, ачамның эргим γнγн-даа дыңнавас салымныг болган мен …

  «Контурнуң өө», «Контурнуң ажы-төлү», «Контурнуң кадайы»,  «Контурнуң төрелдери»  деп сөстер дыңналган соонда, кады ойнаар эш-өөрүвүс бистен хояр апарган…

...Та кайыын келген халап чγве, улаануттай берген бис. Оол уругларга ол улаанут коргунчуг аар болган.Баштай улуг оол дуңмам чок апарды. Үш хонганда биче оол дуңмам чок апарган. Бир өг иштинге кады төрээн ийи кыс база γжелээ дириг арткан бис. Коргунчуг. Кударанчыг…

Бир эртен кыс дуңмам орнундан турбайн барды. Авамның γнγ читкен. Авам ыглавас-даа, чγве -даа чугаалавас. Авам туруп кылаштавас-даа. Сөөлзγредир билип каан мен. Авам шагда-ла улаануттаан, оозун бистен чажырып турган...

 - Бо өгге чурттавас дээн төл-дγр. Ам канчаар ужурдан эрткен чγве бар эвес. Бо чаш амытанны ойнаксаан черинге аппарып каайн – дигеш, бγрлγ берген кыс дуңмамны эттеп каан те кежи-биле ораап алгаш, Дакпай акый өгден чорупкан. Авам чγнγ-даа чугаалавады.            Чаңгыс өгге авам-биле дың иелээ артып калган бис.

…Кижиниң төлу кончуг дижир. Авам кγжγр кызы мени хойгарып чыткаш, улуг уйгузун удуй бергенин ынчан билбээн мен…

Словарь-биле ажыл.

1.Репрессия -Тываның төөгүзүнде дүмбей, коргунчуг, каргыштыг чылдар турган. Ол 30-40 база 50 чылдарның эгези - репрессияның (каржы шаажылалдың) чылдары. Актыг черге кижилерни нүгүлдеп , кара-бажыңнап, харын-даа амы-тынынга чедип чораан уе …

2.Улаанут - дээрге моолдап кызыл дээн. Улаанут деп сөстү тыва дылче очулдурарга «кызыл от» дээн. Бичии уругларның бүгү мага-боду кызыл от ышкаш шивишкилер-биле шыптына бээр.Чөдүрүп карактарының ишти кызып, кагып суксаар, эът изиир, шивишкилери доозазы үнүп кээрге, бичии уруглар чүгээртеп келир. Бир эвес шивишкилери орта үнмес болза, амы-тынга кончуг айыылдыг.

Эмнээри: чаа өзээн өшкүнүң ханын азы чуңма ханын ижиртип, домнаар турган.

                 Амгы уеде бо аарыгдан бичии, чаш турда-ла баш бурунгаар тарып        кааптар апарган.

3.Бүрлγр -  чок апаар (бичии уругларга хамаарыштыр чугаалаар)

Суурдан ырап, хем унундан дыка-ла бедип келген мен.
Дагылгалыг Мөңгун-Тайгам эдээнге доктааган мен.
Мөңгун-Тайга! Өршээп көр, Мөңгун-Тайгам! Кижи бооп төрүттүнзе-даа, кижилерге кызып-кыйдыргаш, бактың багын көре бердим. Меңги баштыг Мөңгун-Тайгам! Мени боолуг кижилерден чажырып ап көр! Дилеп тур мен! Чаннып тур мен. Тейлеп тур мен. Кижи бооп төрүттүнзе-даа, кижилерниң аразынга ажылдаар, чурттаар чер чок салымга кирдим. Каржы-дерзии чүвелерге базындырып чурттаарының орнунга Мөңгун-Тайгамның мөңге меңгизиниң адаанга удуп чытсымза, чыргалаң-дыр…

Чогаалдын чангыс-ла арткан маадырывыс-биле таныжып ,созуглелди номчуулунар.

-Шынап-ла, кижи амытаннын чуртталгазында карак чивеш аразында кандыг-даа оскерлиишкиннер болуп таваржып кээр .Ону чугле кижи боду ажып,быжыг туруштуг болуп,бергелерге торулбайын эртеринден хамааржыр деп чугаалап болур.Хой ажы-толдуг ог-буленин аразындан чангыс-ла борбак кыс уруг артып калыры хомуданчыг.Ынчалза-даа ол амыдыралдын кадыг бергелерин ажып эртип чоруурун сагыш-сеткиливис дувуреп номчаан болгай бис ,оолдар.Богунгу кичээливисте кол маадырывыстын чурттап келген кыска уезинде эдилеп чораан аттарынын дугайында чугаалажып корээлинерем,оолдар?

Быжыглаашкын кезээ.

Аттарга туннел.

Мындыг хой аттарнын эдилеп чораанынын чылдаагааны чудел?Ол аттар кайыын тыптып келгенил?

Чучак        Ошку           Мария          Сестра Ошку             Дайзын уруу             Шевер уруг              Чараш уруг                   Ыраажы уруг

Чогаалда маадырнын аттарынын,оон ажылдап чораан черлеринин дугайында элээн чугаалажыр.(эпигравче катап эглир)

Шынап-ла,мындыг хой аттарнын  кижиге херээ чул?Чаш уруг торуттунуп келгенде албан анаа атты ада-иези чок болза чоок торелдери тыпсыр чуве болгай.Шаанда бистин огбелеривис чаш уругну аза-буктан камгалаары-биле багай аттар-биле оларны адап чораан дижир.А амгы уеде ада-иелер хурээлерге баргаш уругнун адын ададып алыр чанчыл болу бкрген дизе частырыг чок боор.Оларнын Ады чурттап эртер чуртталгазы-биле дорт хамаарылгалыг дижир.

Кара-Куске Кунзекович Чоодунун «Адым-Куске,чылым-Куске» деп шулуунун номчуп корээлинер,уруглар.

«Эник» атты, «Күске» атты

Эдилеп-ле чор бис, башкым.

Артында-ла Кызыл, Кара!

Ам черле канчаал, башкым?

Шоодар-даа, шолалаар-даа,

Шоглаар, халдаар улус хөй-дγр.

Аттарывыс солудупкаш,

Аастан чарлып алыылы бе?

Ада-ие адап каанда,

Атты солааш чоор бис, башкым.

Аттың арыы - атта эвес,

Ажыл- иште але, башкым…

Адым-Куске,чылым-Куске.

Бурган –Башкы чаяп каанда,

Бук-Сек деп-даа аттыг болгай.

Оскертип-даа алгаштын мен

Ооделеп шыдаар мен бе?

Ынчалза-даа адымдан мен

Ыятпас-даа , кортпас-даа мен

Ыракка-даа чоокка-даа

Ыры кылдыр эдилээр мен.

Авам,ачам адаан адын

Алдынг-даа солувас мен.

Амылыг-ла чораан шаамда

Арыг кылдыр эдилээр мен.

Шулукту оореникчилер-биле кады сайгарылганы кылгаш,туннелдерни оореникчи бурузунден дыннаар.

Адам адаан шола ады(Оореникчилернин кылган ажылын дыннаар,туннээр)

Башкы:Бистин ада огбелеривис оглу,кызынга шола атты бээр чорааннар.Чамдык кижилер шола адын адаарга хорадаар,оон ыядыр.А чамдыктары эжинин шола адын адап,кыжырарын бодаар.Шола ат,ол эн-не эрги м ат-тыр.Ава-ачаннын сени эргелеткен,хундулуг ады-дыр.Анаа сен ажынма,ону чоргаарал-биле дыннаарын оралдаш.

Бажынга онаалга

• Чучактың  төрээн болгаш азыраан авазының овур-хевирин тургузар.
• Чогаалга хамаарыштыр чурук чуруур.
• Чогаалга хамаарыштыр кроссворд тургузар.
• Туннел.

 Ада-иең тыпсып берген

Адыңга сен төлептиг бол!

Ада салгал ызгууру

Ачаң адын сактып чору!

Демдек салыры.

Чогуур демдектерни оореникчи бурузунге салыр.

А.А.Даржайның «Таптыг кирип көр,дуңмам»деп чечен чугаазында проблемниг айтырыглар...

Бодунуң чонунуң ,төрээн чуртунуң эрткен төөгузүн  болгаш келир  үеде амыдыралын сонуургап,ону хандыр билип ап чоруурун бодап чоруур чогаалчы -Александр Александрович Даржай дизе чазыг чок.Мен чагаалчының шүлүктерин болгаш чогаалдарын номчуурунга ынак мен.Ооң «Четкер четкизи»деп номун аажок сонуургап номчудум.

Ол номда чечен чугааларның,шиилериниң  аразындан «Таптыг кирип көр,дуңмам..»деп чогаалы мени доктаадыпты.Ооң кол маадырлары хооркүүскомнуң даргазы биле Түлүш Дөтпей-оол хөй ажы-төлдуг,аарыг адалыг  маадыр.Дөтпей-оол октатынып калган,аза ораны ышкаш ыяш бараактарда чурттап турар.Ол амгы бистиң үеде чон ышкаш бажың оочурунда турар.Чогаалда үе -биле бистиң амгы үевисти деңнеп көөрүмге,көңгүс ылгал чок,шуут дөмей деп боданып олурдум.Чечен чугаада чүгле бажың проблемазы эвес,дарга дужаалдыг кижилерниң боттарын алдынып турары боду.Ол үениң даргалары -биле бистиң үениң даргаларывыс канчаар дөмейлежип турарыл ? Мээң бодалым-биле алырга,дарга кижи чоннуң бүзүрелин чаалап алган,эң-не улуг харыысалгада,кайда чүү болуп турарын хынап көөр,чонунуң амыдыралын хайгаараар,кол чүүл-келир үе,чоннуң амыдыралы,чурттуң сайзыралы -бо бүгүнү күүседир ужурлуг.А чогаалда дарганы автор хоптак сеткилидиг,бодун боданыр,алыр-чиирин утпас,ооң-биле чурттап,амыдырап олурар кылдыр көргүскен. Амгы үеде даргаларывыс ындыг бе?Азы кандыгыл ? Бо айтырыгга харыы хөй деп бодаар мен.Чүге дээрге кижи кижи дөмей болбас болгай.Чон  эргелиг кижилерни караан шийип алгаш соңгувас болгай.Ындыг-даа болза «Тоткан ыт ээзин ээрер» дээнзиг бөдүүн,ак сеткилдиг кижилер безин даргалай бергеш,эки чүүлдерин ажырып чипкеш,хая көрүнмейн баар таварылгаларны амыдырал бадыткап турар. Бо чогаалда дарга Дөтпей-оолга аксы-сөзүн каш-даа катап  аазаашкыннарны кылган.Ынчалза-даа сураг….Оон бир катап кудумчуга таваржы бергеш: «Таптыг кирип көр,дуңмам»-дээрге аңаа дыка хоранныг болган .Ол хап-савалыг,чаннып-чашпыыр бе? Бистиң үеде мындыг таварылгалар дыка хөй .Каяа-даа чорааш ,бо-ла улуг улус чугаазын дыңнай кааптар мен.Оларның аразында чылдар иштинде бажың оочурунда турар улус  болгулдаар.Ол дугайын телевизорда,солуннарда бижип, көргүзүп турар.Шынап-ла, амгы үеде-даа,эрткен үеде-даа чидии-биле тургустунуп турар айтырыгларның бирээзи-чурттаар оран-сава айтырыы.Бир-бир бодап орарга ,чазак-даа болза ,ынча кижиге бажың-балгат тудуп ,тургузары берге-ле боор.Бичии кажаа-хораа безин тударынга чеже акша,чеже кызыл дер үнерил?

Бо үеге чедир чонну ылаңгыя аныяктарны бажың-балгат –биле хандырар дээш янзы-бүрү хемчеглерни ажылдап кылып,амыдыралга боттандырып турар.Күрүнениң «Аныяк өг-бүлелерге чурттаар оран-сава»деп тускай сорулгалыг прогарамманың тургустунунуп келгени эки деп бодаар мен.Бистиң суурда аныяк өг-бүлелер күрүнениң ачызы-биле чурттаар «уязын» тудуп ап турарлар.

АА.Даржайның чогаалдары солун.Чүге дизе ооң чогаалдары амыдыралчы,кижи оон хөй өөредиглиг чүүлдерни билип алыр.Авторнуң чогаалдарын номчуваан улус бар болза номчуурун кыйгырыып турар кижи-дир мен.Шынап-ла ,бистин бо үеде хоптак,чазый дарга-бошкаларывыс эвээш эвес.Ону кижи чажырып-даа шыдавас,көскү болу ерген деп бодаар мен.Ниитилелге ындыг даргаларның турбазы күзенчиг.

Ынчангаш бодап чораан бодалдарымны төндүрүп тура, келир үеже орукту ажылдып,бистерге,чонга,солун чогаалдырны,номнарны чырыдып берип турар чогаалчывыска четтиргенивис илередип,мөгейип чоруулуңар.!

Класс шагы.5-6 класстарга.

Ыдыктыг саннар.

Ооржак С.Х тургузуп кылган.

Сорулгазы:Тыва улустуң шаг-шаандан чүдүлге-сүзуглелинге ажыглап чорааны ыдыктыг саннарны билиндирери болгаш ыдыктыг саннарга хамаарышкан сагылгаларны сагып чоруурун билиндирер.Уругларның дылгыр-соскур болурунга кижизидер.

1.Организастыг кезээ.Экии,оолдар!Богунгу клазывыс шагында тыва чоннуң ыдыктыг саннарынын дугайында чугаалажыр бис ,оолдар.Билир чуулдеривисти чугаалажып корээлинер.

1-ги кезээ.

-Эр кижинин  3 оюну чулерил,оолдар?(могени хурежи,ча адары,аът чарыжы)

.Уштээн(болук харыы негээр)триада тывызыктар)

-Ортемчейде уш кызыл?

1.унген хуннун хаязы кызыл.

2.уер суунун ону кызыл

3.угер сылдыстын чырыы кызыл.

-Ортемчейде уш дурген чул?

1бодал.

2.карак.

3.ок азы согун

-Ортемчейде уш кара чул?

1паштын хоозу.

2.сеткилдин каразы.

3.бай кижинин коданы кара

-Чуведе уш ак.

1.суттун агы.

2.сеткилдин агы.

3.

-Ортемчейде 7 чузун чуу борыл?(Кызыл,кызыл-сарыг,ногаан,ак-кок,кок,окпен)

-Уш оран бар аданар (алдыы,устуу,орта)

-Кижиде эки,бак удурланышкак аажы-чан бар:ак сагыш-кара сагыш,биче сеткил-бардам сеткил,кежээ-чалгаа,мегечи-щшынчы,экииргек –харам,томаанныг-тенек,эртежи-уйгужу.

2-ги кезээ.тывызык бодалдар.

1.Шагаа хуну кээрге

Шарыларын мунупкаш

Шыдыраа,шырышкак

Шымбай,кежик

Шошкудуп чорупкан

Сонуургаан кидиспей

Соондан ынай болган

Шупту чеже сонуургакпай чорупканыл?(5)

2.Устуу аалдан ужен кижи

Алдыы аалдан 60 кижи

Орта аалдан 10 кижи

Шага дээштинт чыглып кээрге чеже шары кажаада-дыр? (100)

3.Теп-теп кээрге

40 тепкен болдум

Тевер-оол тепкеш

40 ажырды.

Теве6р-оол чежени

Тевектээн-дир че? (80)

4.Мен 32 харлыг мен

Дунмам 10 хар биче

Кырган-ачамнын хары бистин харывыс чежел.ынча  (54)

4.Тозандай ашак 9 оолдуг.Оол бурузу-ле 7 оолдуг болган.Демги 7 оол бурузу-ле 5 оолдуг.Ол 5 оол 3 оолдуг,а соолгу оол бурузу1 оолдуг.Ол ог-буледе чеже Кижи барыл? (2278)

5.240 ошкунун мыйызы биле кулаанга карактары биле кудуруун кадарга,каш болурул?

3-ку кезээ

Оюн: « Тыва эдилелдерни танып сана».

1.Ийи Тыва эжеш идиктер чеже-дир? (2)

2.Он моегнин идиктери чеже –дир? (20)

3.9 тос-каракта чеже карак бар-дыр? (81)

4.7 ожукта чеже даван бар-дыр? (21)

5.3 аъттын даваннары чежел? (12)

6.3 тевенин могеннери чежел? (3)

7.5 аъттын могеннери кажыл? ( ())

4-ку кезээ

Тыва улустун кожамыктарында база амгы уенин ырыларында сан аттары кирип турарын ажыглаарга уругларга сонуурганчыг.

1.Алды баштыг Кара-Дагны

Аал-ла кылып алыылынар.

Алызында барып-барып

Амыр-шолээн чурттаалынар.

2.Дортелээн бис,бежелээн бис,оой-ээй

Дортен Кижи шинчилиг бис,оой-ээй.

Бежелээн бис,алдалаан бис,оой-ээй

Бежен Кижи шинчилиг бис,оой-ээй.

3.Шырыш дозу хортуктуг

  Шыргай ишти аянда

  Ийи кулаа караннаан.

  Ийи кара борбаннаан

        (Ю.Кюнзегеш,аялгазы:Р.Кенденбильдии.)

5-ки кезээ.

.Уругларнын угаан-бодалын сайзырадыры-биле ребустарны хойу-биле ажыглаары чугула.

Ч+10

Т+10

Д+3

К+С

6+Н+

8+ТИР

10+ЗА

100+ТУК

1000+ГАШ

6-гы кезээ

Сан Ады кирген улегер домактардан тып.

Чааскаан чорба,эштиг чору,

Чалгаа чорба,кежээ чору.

   Ийи Кижи аразынга сос соглеве,ийи ыт аразынга соок октава.

Башкы:Богунгу клазывыс шагынга эки киришкенинер дээш четтирдим,оолдар.Богунгу чугаавыстан бичи-даа болза ажыктыг чуулдерни билип алган боор силер .Дыл домаанар,угаан-бодалынар сайзырангай болзун,уруглар!

Ажылды тургузарда ажыглаан журналдар:

1.Башкы 1999,№ 2

2.Башкы 1999,№ 4

3Башкы 2004 ,№ 4

Барыын –Хемчик кожууннун өөредилге  ямызы

Аксы –Барлык школазынын

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Ооржак С.Х тургузуп  кылган.

                               Аксы-Барлык-2010

К.Чамыян "Ханы дазыл" 8 класс

Кыска харыы-биле харыылап бижи.

1.Школанын эрги директору кайнаар дешпип чоруй барганыл?

2.Чаа директорнун долу адын бижиир.....

3.Нина Михайловна школады кым бооп ажылдап турарыл?

4.Алексей Тооруковичинин фамилиязы....

5.6 а класстын удуртукчу башкызы....

6.Пар-оол ужурунда каш класста ооренип турар ужурлугул?

7.Пар-оол каш катап катап олурганыл?

8. Пар-оолду чуге тускай школаже чоргузар деп турганыл?

9.Башкылар хуралынга каш дугаар улдунну туннеп чугаалажып турганнарыл?

10 "Эр кижинин ырымы уш"деп кым чугаалап турганыл?

К.Чамыян "Ханы дазыл" 8 класс

Кыска харыы-биле харыылап бижи.

1.Школанын эрги директору кайнаар дешпип чоруй барганыл?

2.Чаа директорнун долу адын бижиир.....

3.Нина Михайловна школады кым бооп ажылдап турарыл?

4.Алексей Тооруковичинин фамилиязы....

5.6 а класстын удуртукчу башкызы....

6.Пар-оол ужурунда каш класста ооренип турар ужурлугул?

7.Пар-оол каш катап катап олурганыл?

8. Пар-оолду чуге тускай школаже чоргузар деп турганыл?

9.Башкылар хуралынга каш дугаар улдунну туннеп чугаалажып турганнарыл?

10 "Эр кижинин ырымы уш"деп кым чугаалап турганыл?

Э.Донгак «Салымның шаажылалы»(шии) 11 класс

Кичээл-сайгарылга.

Тема:Өгбе чагыы-өндур хоойлу(Ооржак С.Х)

Сорулгазы:1.Шииде маадырларнын аажы-чанынга,кылып турар ажыл-херээнге даянып алгаш,уругларнын амыдыралче коружун делгемчидер

                    2.Амыдыралда чорулдээлиг айтырыглар тургустунуп кээрге,боттарынын бодалын тып,быжыг тура-соруктуг болурунга кижизидер.

        3.Уругларнын аас чугаазында долу болгаш чедимчелиг харыыны  бээрин чедип алыр.

Кичээлдин эпигравы:

Салымым бак,кежиим тудаан кижи мен дээш,

Эптешкештин демисел чок олурбайын,

Сагыжынны дундерилдир коптаргаштын

Эки чолга чедериннин аргазын тып…

Хундус кылган чорук уулен дуне шугдун,

Кустуге кээп душкен черин ыяап сагын,

Дагын катап ол-ла чазыын кылбас боор сен,

Даарта кылыр ажыл-херээн тодарап кээр..

А.Даржай.

Организастыг кезээ:  Экии,уруглар!Тыва чогаал кичээлинге белеткенип,кыдырааш,демир-ужуктеринер уштуп салгылап алынар,оолдар.Богунгу кичээливисте  кожууннун тыва дыл башкылары бистерде аалдап келген.Ынчангаш кичээлде эки,дидим-дидим харыылаарынарны диледим. Кичээлдин эпигравы-биле уругларга таныштырар,утказы-биле ажылдаптар.

Чогаалда сайгарар проблемниг айтырыглар.

1.Араганы кижилер эки тура-биле чуге ижерил?

2.Самыын садар чоруктун амгы уеде нептереп турары(Тывада,Россияда)

3.Кара бажындан унген кижилер эки кижилер болур бе?

Катаптаашкын кезээ:Чогаалды айтырыгларнын дузазы-биле катаптап алыр.

1.Чогаалдын кол маадырлары кандыг кижилерил?Оларнын аттары

2.Оларнын кара-бажынга олуруп чораанынын чылдагааны чудел?Анаа кым буруулуг деп бодаар силер?(маадырларнын дугайында элээн чугалажыр)

3.Чечен-кысты торээн оглу,торелдери хулээп албаан.Чуге?

4.А ол кайда чурттап турарыл?

5.Чечен-кыска кандыг кижилер ужуражырыл?

6.Оларнын салдарыкандыг болурул?(эки ,багай талаларын сайгарар)

Чурук-биле ажыл.

1.Чурукта чуну коруп тур силер,оолдар?

Башкынын кыска беседазы:

-Шынап-ла,чогаалда кол маадырларывыстын-даа салымы араганын хайы-биле айыыл-халапка онаашкан . Амгы бо уеде-даа алгаш коорге, аныяк оолдар, кыстарнын чуртталгазын арага  уреп,амы-тынындан чарлып,хостуг эргезин казыдып,чуртталгазы хоозурап турарлар.Ынчалза-даа анаа чугле кижи боду буруулуг болуп артып калыр.Шак бо чуулге хамаарыштыр бажынга онаалга берген турган мен.Ам хынаар бис,оолдар.

Онаалга хыналдазы:Уругларнын солуннардан конспектилеп алган чуулдерин дыннааш,ниити туннелдерни  уруглар-биле ундурер.

-Бо таварылгада кандыг кижилер буруулуг болуп турар-дыр,оолдар?

-Херээжен кижи чуну кылыр ужурлугул?

Быжыглаашкын кезээ:

1.Чечен-кыс ындыг байдалче кирбес дизе чуну кылыр турганыл?

2.Бис Чечен-кыстын орнунга турган болзувусса чуну канчаар бис?

Шулук сайгарылгазы.

Ам дараазында Иван Комбунун  «Ботка херек»деп шулуун номчааш сайгарыптаалынарам.Шулукте автор чуну илереткенил?Чогаал-биле харылзаазы бар бе?Сайгарылганы кылган соонда туннээр.

Кижи кижээ оннук,эш деп чанчыл читкен.

Кижи кижээ бору болган уе-дир бо.

Ажырымчы ,акшазырак молчукчуге

Ажык орук шаннап берген уе-дир бо.

Амыдырал-чуртталганын бергедээнин,

Акша-копей унези чок апарганын,

Чогум кымны буруудадып ,шаажылаар бис?..

Адазы дег адаларнын малын оорлаан.

Авазы дег аваларнын эдин уптээн,

Угбазы дег,дунмазы дег уругларны

Улдап,куштеп чазарлап каан шулбуска бе?

Араганы тулупталдыр иэип алгаш,

Алгыш-кырыш,содаа кылган дуржокка бе?..

Сеткиливис дувурели арлы берзин.

Сен-даа,мен-даа шолээн чурттап,дышты корээл!

Кичээнгени кижээ херек билип чоруул.

Боданганы ботка херек,угаадып аал.

Богда бурган бодап кааны йорээли-дир

1.Оореникчилерге чогаадыглар бээр.

Чогаадыгнын темалары:

а) «Араганын кырынга чам унер»(Чаяна,Салим,Орланмаа,

        Роланда,Алик)

в) «Чогаадыг-чагаа.Чогаалга кайы бир маадырга бижиир.(Алдынай,Мерген,Шенне,Чочагай

 2.6-7 айтырыгдан тургустунган кроссворд тургузар

        (Аржаана,Шолбаана,Ай-Хаан,

  3.Тест-биле ажыл.(Айдыс,Сыдым-оол,Шолбаана)

Туннел.Дараазында шулуктер узундулерин болгаш мерген угаанныг кижилернин бодалдарын номчааш,кижи бурузу бот-тускайлан туннелдерни ундурер.

Амыдырал-терен далай дуву дег-дир,

Азып болур,алдагдалга дужуп болур.

Агым-биле кады салдап батпас дизе,

Арга херек:эштип ,шымнып билир апаар…

 «Ады олурунун орнунга

Алыс боду олгени дээре»-

Тоогу дамчаан огбе чагыы,

Торээн чурттун кыйгызы бар…

        О.Сувакпит.

«Угаанныг кижи улустуң частырыын көрүп сайзыраар,мелегей кижи бодунуң частырыын катаптаар»
                                  Япон улегер домак.


Демдек салыры.

Оореникчилерге харыылаанын аайы-биле чогуур демдектерни салыр.Кичээлге эки идекпейжи харыылаан оореникчилерни мактаар.

Онаалга бээри.

Э.Донгактын «Салымнын шаажылалы»деп шииге унелел бижиир.

Ооржак С.Х тургузуп кылган

Ө

        тыва дыл башкызы

 Ооржак С.Х тургузуп кылган

        Аксы-Барлык-2009

                     К-Э Кудажының «Кым эң ажыктыгыл?  деп тоолунда болгаш

«Маргылдаа»деп баснязында үлегер домактарны

мѳзү-шынар кижизидилгезинге ажыглаары.

С.Х.Ооржак,Аксы-Барлык МАНБОШ-ның тыва дыл болгаш чогаал башкызы.

          ϴɵредилге болгаш ооң түңнели дээш харыысалга чүгле школаның, башкыларның херээ эвес, а ында киржип турар бүгү субъектилерниң херээ болур.  ϴɵреникчи бодунуң билии дээш, башкы ɵɵредилгени шын организастаары дээш, а күрүне болгаш муниципалдыг эрге- чагырга черлери ɵɵрениринге болгаш ɵɵредиринге эптиг байдалдарны тургузуп бээр дээш харыысалгалыг болур болза, чүгле ынчан шынарлыг билиг ап база берип болур.

Билигни боду дилээр, тывар, ону системажыдар, алган билиин практика кырында шын ажыглаар кижини хевирлээри амгы үеде башкыларның сорулгазы ол.  Ону чедип алырда -улустун аас чогаалынын  ажыглаары база кол идиг.

     Үлегер домактар дээрге чоннуң кыска болгаш чиге сѳглээн сургаал домактары болур. Үлегер домактар кижилерниң аажы-чаңында,угаан-бодалында болгаш үүлгедиглеринде тѳлеп чок чүүлдерни бактап, кочулап, шыңгыызы-биле шүгүмчүлевишаан, оларны ѳѳредип, сургап турар. Шаг тѳѳгүден бистиң ѳгбелеривис ажы-тѳлүн улустуң аас чогаалын ажыглап тургаш кижизидип чораан. Олар бистиң сагыш-сеткиливисти байыдып,күш-ажылчы массаларны, аныяк ѳскенни чоннуң эки, чаагай, буянныг чаңчылдарынга.тѳрээн чуртунга ынак болгаш шынчы болурунга, кижиниң тайбын күш-ажылын хүндүлээринге болгаш камгалаарынга ѳѳредип турар.Тыва улустун аас чогаалы тыва литературага,тыва чогаалчыларга улуг үлегер болган. Тыва чогаал, ѳске улустарның литературалыры ышкаш, база-ла чоннуң амыдыралын шинчилеп,кижилерниң мѳзү-шынарын чуруп кѳргүзер болгаш оларның сагыш-сеткилин илередип турарар база улустуң эртип келген узун оруу-биле холбашкан.

              Аас чогаалы –тыва литератураның кол укталган дѳзү.Тыва литература аас чогаалының аңгы-аңгы жанрларынга даянгаш, тыптып сайзырааны маргылдаа чок.

Тыва чечен чогаалда К-Э.К.Кудажы онзагай черни  ээлеп, оон сайзыралынга улуг улуг-хуузун киирген.  

               Кызыл-Эник Кыргысович Кудажынын чогаалдары кижизидикчи утка-шынарлыг, аас чогаалы- биле байлак.  Ооң хѳй-хѳй чогаалдарынга доктаавайн, ѳѳредилге программазында кирип турарар ханы  кижизидикчи уткалыг чогаалдарын сайгарарын оралдаштывыс.

5-6 дугаар класстарның ѳѳреникчилери чаа-ла ортумак классче кирип турар болгаш оларны ханы билиглер-биле чепсеглээри, чечен чогаалды ажыглап кижизидеринин  харыысалгалыг үези деп бодаар мен. Ынчангаш  К-Э. К.Кудажының  «Кым эң ажыктыгыл?» база «Маргылдаа»деп чогаалдарын ѳѳредип тура, чогаалда овур-хевирлер дамчыштыр уругларнын мѳзү-шынарын хевирлээри чугула. Кайы-даа чогаалдың идейлиг утказы дѳмей болганда, оларны сайгарарда дѳмей уткалыг үлегер домактарны ажыглавышаан, деңнелге сайгарылганы чорудуп болур.

Чогаалчының тоолунда-даа, баснязында-даа тѳп черде -күш-ажыл темазы. Уругларны бердинген чогаалдарны ажыглап күш- ажылды үнелеп билиринге кижизидилге ажылын чорудары башкының хүлээлгези.  Чижээлээрге, «Кым эң ажыктыгыл?»деп тоолдан үзүндүнү алыр болза мындыг:

-Ындыг ийин бо, Торга деп чүве!»Ажык –дүжүк-даа чок,арга-ыяш-ла үрегдеп чоруур.Оода чадаарда оожум-даа соктавас,су-уу-ук,су-уу-ук…

-Шала бодамчалыг моң,ѳңнүк.Бир эвес мен хоралыг курттарны чыып чип турбаан болзумза,чеже хире ыяштар кадып,сынып калган турбазыл?Сен чүнү кылыпкан сен,Сырбык?Тарр-рр?...

Үстүнде амытаннарның маргыжып турарындан алгаш кѳѳрге,чүгле боттарының кылган ажылы ажыктыг,а ѳске улустуң ажылын үнелеп шыдавазын кѳрүп болур.Азы ѳскээр чугаалаарга бодун ѳрү тогдунар кижилерни кочулап кѳргүскен.

База-ла ол ышкаш  «Маргылдаа «деп баснядан ындыг чижекти тып ап болур бис.

«Кызыдып каан демирлерден чалданмайн,

Кым-даа ындыг улуг ажыл кылбайн турар.

Менден дээди ишчи чок»-деп,

Менээргенип Маска сѳглээн…

…«Изиг кызыл демирлерниң хааны мен»-деп,

Идээргексеп,Кыскаш тура кѳѳреттинген:

«Согар чүүлдү араңгарга тутпаан шаамда,

Чогум черле бүдүрүптер ижиңер чок»…

Өѳреникчилерге үлегер домактың дузазы-биле чогаалдың кол идеязын билиндирип ,кижизидип болур.  Чон орун эдерзе,чолдуг кежиктен аспас дээр-ле болгай. Чижээлээрге дараазында үлегер домактарны ажыглап болур:

             *  Шугум чазаарда хынаар              

            Шуугаар бертинде боданыр

 Шынап-ла,үлегер сѳсте нүгүл чок дээри шын.Бо үлегер домак кончуг ѳѳредиглиг.Чүве чугаалаар бертинде кижи боданыр болза эки.Боданып албайн,далаш-биле чүве чугаалаар болза, басняның маадырлары ышкаш чазып- даа болур.Өскелерге кочу-шоот-даа болур,хүндүткел чок апаар деп чүүлге кижизидер.

               *Мѳгезинге менээргенмес

                Малынга маадырланмас.

Бо үлегер домакта чүгле мѳге кижиниң дугайында чугаалавайын турар.Ол бисти кандыг бир чүүлге чедиишкинниг болганынга, менээргенмезинге ѳѳредип турар. Кижи бүрүзүнге үлегер домактар үлеп бергеш,ону басняның маадырларынга хамаарыштыр тайылбырладып болур. Ынчаар ажылдаанының соонда, уруглар боттарында болгаш эштеринде багай талаларын эскерип болурунуң аргалары бар.

               *  Бодуңу богдага бодава

                   Эжиңни эникке бодава.

                 * Кижини багай дивес

                  Кидисти чуга дивес.

*Сагыш Улуг чорбас,

Шаан бодап чоруур.

*Артык тенек аъдын мактаар

Болбас тенек бодун мактаар.

*Улуургактың уундан чайла

Улугларның сүмезин бода.

*Эжин электеп болбас,

Эдинге менээргенип болбас.

Түңнел: «Тыва улус аас чогаалында, ооң иштинде үлегер домактарда   кандыг багай аажы- чаңныг кижилерни сойгалап, кандыг болбазындан кичээндирип чораанын  уруглардан айтырар болзувусса,шын харыыны ѳѳреникчилер тып эккээрлер.Ынчангаш үлегер домактарны кижизидилге аргазынга ажыглаары чугула деп кѳрүп турар бис.

Барыын-Хемчик кожууннуң ѳѳредилге килдизи

К-Э Кудажының «Кым эң ажыктыгыл?  деп тоолунда болгаш

«Маргылдаа»деп баснязында үлегер домактарны

мѳзү-шынар кижизидилгезинге ажыглаары.

Аксы-Барлык МАНБОШ-ның

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Ооржак С.Х  кылган ажылы..

                                 Кызыл-Мажалык-2013

АЖЫГЛААН ЛИТЕРАТУРА .

1.К.Х.Оргу,В.С.Кызыл-оол .Тѳрээн чогаал 5 класс.

2.К.Х.Оргу,Н.Ш .Куулар. Тѳрээн чогаал 6 класс.

3.К.Х.Оргу,Х.М.Ойдан-оол. Тѳрээн чогаал 7 класс.