Олимпиадные задания
олимпиадные задания на тему

III. Уран зохёол тухай бодомжолон бэшэлгэ.

Б.Ябжановай «Нулимса» рассказ соо зураглан харуулһан нохойн дүрэ хүн-геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдана. Энээниие юун гэжэ ойлгохоор бэ? Ямар буряад уран зохёолнууд соо нохой шухула образ-персонаж болоноб? (2-3 жэшээ һанагты). Бодомжолго бэшэгты. (50 балл из 100)

1. Балдан Насанович Ябжановай  “Хэрмэшэ”  рассказ унша.
2. Асуудалнуудта харюуса:(50 баллов)

         1. Хэрмэшын характеристикэ:

2.Хэрмэшэдэ хамаг юумэн хамаагүй шэнги. Юун болооб? Ямар ушарһаа урма дураа  хухараа гээшэб?

3.Аюул, баяраар дүүрэн үйлэ хубияа нэгэнтэ бэшэ хубаалдаһан хоёр хүлтэй эзэниинь яашооб, хайшаа ябашооб?

4.Эзэниинь яахадаа нүхэрөө – нохойгоо  ябахынгаа урид байрадань уяа һэм, хайшан гэжэ нүхэртэеэ хахасаа хэм?

5.Нохойн дүрэ хүн-геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдана гээшые гэршэлэн, эзэнтэеэ үе наһандаа уулзахагүйгөөр хахасажа байһанаа мэдээшьегүй һаа, тухайшалаашыень ологты.

6. Хэрмэшэтэй хамта гэртэнь хэд үлэнэб?

7. Хэрмэшэ бэрхэ ангууша нохой, харин тэрэниие дахуулха хүн үгы гэһэн мүрнүүдые рассказ сооһоо ологты.

8. Баабайн хүбүүндээ нохой тухай ямар хошоо  үгэ хэлэдэг байгааб?

9. Абань хүбүүндээ гүлгые һайн нохой болохыень хайшан гээд мэдэхэ гэжэ заанаб?

10. Абань хүбүүндээ ангууша нохой һургаха орёо оньһон нюусые тайлбарилна:

- Гүлгэн байхадань, нохойгоо һүбэлгэн ухаатай, ангууша болгохын түлөө, булганай ороһон газарые түргөөр олохын түлөө  юу хэхэ ёһотойб гэнэб?

• Юундэ багадань шүлһөө эдюулжэ байхада һайн юм?
• Хэрмэнэй мяха багадань эдюулжэ байхада юундэ һайн бэ?

11. Хүршэ айлайн эзэн Согто Хэрмэшые һурангүй агнуурида абаадаад хайшан гээб?

12. Нохойн дүрэ хүн-геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдана гээшые үшөө дахин нохойгоо абархаяа ошоошо дээрэнь гэршэлэгты.

13. Дайнай хүндэ үлэн хооһон  жэлнүүдтэ Хэрмэшэ үлэһэн эзэдтээ хайшан гээд туһалнаб?

14. Дайнай хүндэ хүшэр жэлнүүдэй гашуудал зоболонгые Хэрмэшэ тааһан шэнги, һайшан гээд тэрэ нютагайнгаа арад зондо туһалнаб?

15.Манажа ябаһан үнеэдтэнь сиибэн хүхэ арьяатадай – арбаад шонын добтолходо, нэгэшье үнеэ, нэгэшье буруу  дайруулангүй баатаршалга гаргаһан тухайнь анхаралтайгаар уншаад, аймшагтай тэмсэлыень зураглагты.

16. Хэрмэшын хүсэндэ, сухаришагүй зоригто һүгэдэһэн эдир хүбүүд, бишыхан Доржо эзэниинь эрэлхэг нохой тухайгаа юу хөөрэжэ ябадаг болооб?

3. Уран зохёол тухай бодомжолон бэшэлгэ.

Б.Ябжановай «Хэрмэшэ» рассказ соо зураглан харуулһан нохойн дүрэ хүн-геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдана. Энээниие юун гэжэ ойлгохоор бэ? Бодомжолго бэшэгты. (50 балл из 100)

Харюунуудынь:

3. Балдан Насанович Ябжановай  “Хэрмэшэ”  рассказ унша.
4. Асуудалнуудта харюуса:

1. Хэрмэшын характеристикэ:

Хэрмэшын мүшхөөгүй мүрнүүд, гүйгөөгүй зүргэнүүд үгы бэлэй. Тэрэ залуушье һаа, яһала ябаа, яһала юумэ үзөө. Тэрэнэй дабаһан ауюлта, хүндэ замые  гаталжа гараха нохой сэлеэн соонь үгы гэмээр. Ой тайгын бүһэдэ хүрэмэ саһа махажа ябаад, хэрмэ булгадташье хусаа, бодон гахайшье борьбодоо, шархатаһан баабгайдашье аһаа, тархи эрьемэ хабсагай дээгүүршье дамжажа, тэхэ ямаадые намнаа.

2.Хэрмэшэдэ хамаг юумэн хамаагүй шэнги. Юун болооб? Ямар ушарһаа урма дураа  хухараа гээшэб?

Нүхэрынь, хоёр хүлтэ эзэниинь нилээд удаан саг соо ерэнэгүй. Гансаардаад байна, агнууриин хаһа түлэг дундаа болонхой, теэд дахуулха эзэниинь үгы. Түрүүн ябаашье һаа, тиимэ удаан болодоггүй һэн. Хэрмэшэ эзэнээ хүлеэжэ ядана, ехэ үгылнэ.

3.Аюул, баяраар дүүрэн үйлэ хубияа нэгэнтэ бэшэ хубаалдаһан хоёр хүлтэй эзэниинь яашооб, хайшаа ябашооб?

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда мордохо болоно.

4.Эзэниинь яахадаа нүхэрөө – нохойгоо  ябахынгаа урид байрадань уяа һэм, хайшан гэжэ нүхэртэеэ хахасаа хэм?

Хахасалгын уйдхар гунигаар, амар мэндэ уулзаха этигэл найдабаряар,  дүүрэн сэдьхэлээр эзэниинь Хэрмэшэеэ хаража, дахалдахагүйнь тула байрадань уяжа, юушьеб хэлэжэ байгаад тархииень, нойтон хоншоорынь эльбээд, эрхэлүүлээд, нюдэнһөө монсогорхон дуһалнуудые гоожуулан нүхэртэеэ хахасаа бэлэй.

5.Нохойн дүрэ хүн-геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдана гээшые гэршэлэн, эзэнтэеэ үе наһандаа уулзахагүйгөөр хахасажа байһанаа мэдээшьегүй һаа, тухайшалаашыень ологты.

Хэрмэшэ эзэнэйнгээ хойноһоо даб гэхэдээ, түмэр гэнжэдээ угзаруулаад, гомдонгёор, сүхэрэнгеэр, гангинаһаар, дүүлиһээр гээгдэшоо һэн. Үнэн сэхэ нүхэрөө орхёод ябашахадань, Хэрмэшэдэ угаашье гомдолтой шэнги байжа, нюдэнһөөнь монсогорхон уһан эжэлүүдгүй дуһалаа һэн.

6. Хэрмэшэтэй хамта гэртэнь хэд үлэнэб?

Нэгэхэншье хэрмэ баряагүй һамган, буугай сэмгэ даахагүй ахар заахан хүбүүн хоер. (Дарима, Доржо)

7. Хэрмэшэ бэрхэ ангууша нохой, харин тэрэниие дахуулха хүн үгы гэһэн мүрнүүдые рассказ сооһоо ологты.

Нэгэтэ гүрөөһэнэй үнэр абаад, бүглэржэ унатараа хүбшэ тайгаар хойноһоонь намнаа, харин аматай түмэрөөр хүхэ утаа бурьюулха хүн үгы ха юм. Теэд хооһоор лэ бэеэ мэхэлжэ, ангуудаа намнажа орохо.

8. Баабайн хүбүүндээ нохой тухай ямар хошоо  үгэ хэлэдэг байгааб?

“Сэсэн нохой муу хүнһөө үлүү юм”

9. Абань хүбүүндээ гүлгые һайн нохой болохыень хайшан гээд мэдэхэ гэжэ заанаб?

Һайн нохой болохо гүлгэн тархиинь уруу харуулжа барихада, бэеэ дааха шадалтай. Муу нохой һаа, тархяа шэглэһэн тулам шэнгеэр тархяа уруу һанжашаха.

10. Абань хүбүүндээ ангууша нохой һургаха орёо оньһон нюусые тайлбарилна:

- Гүлгэн байхадань, нохойгоо һүбэлгэн ухаатай, ангууша болгохын түлөө, булганай ороһон газарые түргөөр олохын түлөө  юу хэхэ ёһотойб гэнэб?

Булган шулуутай газарта нюдаргын багтама заахан забһар соо хорошодог. Тиимэһээ булганай ороһон газарые түргөөр олохынь тула багадань дүрөө соогуур, баханын нүхөөр шургуулжа һургадаг юм.

• Юундэ багадань шүлһөө эдюулжэ байхада һайн юм?

Эзэнэйнгээ шүлһэ эдижэ байһан гүлгэн унхииень холоһоо абадаг болохо юм. Хаанашье ябахадашни гүрөөһэ, буга, һогоо шамдаа туужа асарха.

• Хэрмэнэй мяха багадань эдюулжэ байхада юундэ һайн бэ?

Хэрмэнэй мяха багадань эдюулжэ байхада, тон хэрмэшэ болодог. Багадаа мяхыень эдижэ байһан амитанайнгаа үнэрөөр мүрыень мүрдэхэ болоно бшуу.

11. Хүршэ айлайн эзэн Согто Хэрмэшые һурангүй агнуурида абаадаад хайшан гээб?

Нохойн голой хабсагай  руу унаа.

12. Нохойн дүрэ хүн-геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдана гээшые үшөө дахин нохойгоо абархаяа ошоошо дээрэнь гэршэлэгты.

Эсэгэ хүбүүн хоер нохой нүхэртөө ехэ яаран, тэрэ дороо абархаяа ошоно, амиды юм гү гэжэ ехэ яарана. Нохойгоо абархадань, хүн шэнги хоер хара нюдэнһөө монсогорхон дуһалнууд һабиржа байба...

13. Дайнай хүндэ үлэн хооһон  жэлнүүдтэ Хэрмэшэ үлэһэн эзэдтээ хайшан гээд туһалнаб?

Хэрмэшэ үдэр бүри, үгышье һаа үнжөөд лэ шандага асардаг болоо.

14. Дайнай хүндэ хүшэр жэлнүүдэй гашуудал зоболонгые Хэрмэшэ тааһан шэнги, һайшан гээд тэрэ нютагайнгаа арад зондо туһалнаб?

Хэрмэшэ үдэр бүри үнеэдые дахажа, бэлшээри дээгүүр ябалсана, нэгэ зариманайнь һүрэгһөө таһаржа, холодошоходонь, аргагүйгөөр уурлажа, борьбоһоонь хазан алдажа байгаад, намнажа асарна. Ангууша нохой байгаад, хүшэр хүндэ саг байһые мэдэһэн шэнги мал туудаг болобо.

15.Манажа ябаһан үнеэдтэнь сиибэн хүхэ арьяатадай – арбаад шонын добтолходо, нэгэшье үнеэ, нэгэшье буруу  дайруулангүй баатаршалга гаргаһан тухайнь анхаралтайгаар уншаад, аймшагтай тэмсэлыень зураглагты.

... Нохойшье баһа хашараг, буруунуудаа туугаад гүйжэмэдэбэ. Хэрмэшын гэнтэ харан гэһээ, һүрэг шононууд үнеэдэйнь замые таһа дүүрэн дүтэлжэ ябаба. Эгээ урдань ута һүүлээ газараар шэрэһэн томо шоно һунан, агшан оодорно.

...Гүйдэл дундаа Хэрмэшэ шонын гүрөөдэ (артерия) хурса һоёонуудаа (клыки)  шаагдуулба. Тиихэдэ өөрһөөнь дутуугүй арьяатанай добтолһые  шоно мэдэбэ.Түргэндөө, уур сухалдаа угзараадхиба.Тэршэлхэ, хүсэлхэ тумань тэрэнь бүри нэтэрнэ. Абарга шэнгеэр угзарна, бажууна. Тиин өөрыень гэнтэ угзараад, халуун шуһаар харьюулжархиба.

... шононууд эндэ тэндэһээнь аһашаба...

16. Хэрмэшын хүсэндэ, сухаришагүй зоригто һүгэдэһэн эдир хүбүүд, бишыхан Доржо эзэниинь эрэлхэг нохой тухайгаа юу хөөрэжэ ябадаг болооб?

Домог.

3. Уран зохёол тухай бодомжолон бэшэлгэ.

Б.Ябжановай «Хэрмэшэ» рассказ соо зураглан харуулһан нохойн дүрэ хүн-геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдана. Энээниие юун гэжэ ойлгохоор бэ? Бодомжолго бэшэгты. (50 балл из 100)

Балдан Насанович Ябжановай «Хэрмэшэ» гэжэ хүнэй зүрхэ хүдэлгэмэ гоёхон рассказ уншаа һэм. Энэ рассказ соогоо автор дүрбэн хүлтэй хүнэй нүхэр болохо нохойн нюдөөр ажабайдалые харуулна.

Энэ рассказай герой болохо Хэрмэшэ нохойн дүрэ  хүн -геройтой тэгшэ эрхэтэй, адлидхан харуулагдажа шадаа. Минии һанахада, энэ тон зүб юм. Үнэхөөрөөшье, нохой хүнэй хани нүхэр ха юм. Бүхы наһан соогоо гансал шамтайгаа ябалсаха, хойноһоошни дахалсаха, ажалыешни хэлсэхэ, магад, аюулһаашье абарха ехэ найдамтай, этигэлтэй нүхэр юм.

Хэрмэшэнэй эзэнэй  “Сэсэн нохой муу хүнһөө үлүү юм”  гэһэн бодолые би зүбшөөнэб. Тиимэһээ, минии һанахада, һургаалаар бэрхэ нохой хүн –геройтой тэгшэ эрхэтэйгээр харуулагдахаараа харуулагдана.

Энэ рассказ соо гол геройн, Хэрмэшын хуби заяан  хэды хайратай, зүрхэ хүдэлгэмэ гунигтай гээшэб. Агууехэ дайнай халуун дүлэндэ хүн зонһоо болохо нохойшье хайрлуулхаар байна гэжэ мэдэбэбди.Сугтаа агнадаг эзэеэ хайшаашье ошоошыень, дайнай хүндэ шэрүүн саг болоошыень мэдээшьегүй һаа, зүрхэ сэдьхэлээрээ тухайлжа, үлэһэн хоёр эзэдтээ туһална, шандага барижа, хоолыень олоно. Ангууша нохой аад, гашуудал зоболонгые тааһан шэнги, нютагайнгаа арад зондо үнеэдыень дахажа туһална. Найдамтай, этигэлтэй байһанаа эндэ дахин гэршэлнэ. Манажа ябаһан үнеэдтэнь сиибэн хүхэ арьяатадай , арбаад шонын добтолходонь, нэгэшье үнеэ, нэгэшье буруу дайруулангүй, ами наһанайнгаа хүсөөр баатаршалга гарган наһа барана. Хэды хайратай гээшэб! Хэрмэшын хүсэндэ, сухаришагүй зоригто һүгэдэһэн эдир хүбүүд эрэлхэг нохой тухайгаа домог зохёонгүй яахаб!

Энэ рассказ уншаад байхадаа, нохой хүн шэнги юумэ мэдэрдэг зүрхэ сэдьхэлтэй байна гэжэ ойлгобоб. Нилээд удаан саг соо ерээгүй эзэнээ хүлеэжэ ядахадаа,  хамаг юумэн хуу хамаагүй шэнги, бүхы юумэндэ урма дураа хухараа шэнги байдалда абтана. Эзэнтэеэ үе наһандаа уулзахагүйгөөр хахасажа байһанаа мэдээшьегүй һаа, зүрхэ сэдьхэлээрээ тухайлһан шэнги нюдэнһөө монсогорхон уһа дуһаагаад, гомдонгёор, гангинаһаар үлэнэ. Үдэр бүри хүлеэнэ.

Хэрмэшын мүшхөөгүй мүрнүүд, гүйгөөгүй зүргэнүүд үгы бэлэй. Тэрэ залуушье һаа, яһала ябаа, яһала юумэ үзөө. Тэрэнэй дабаһан ауюлта, хүндэ замые  гаталжа гараха нохой сэлеэн соонь үгы гэмээр. Ой тайгын бүһэдэ хүрэмэ саһа махажа ябаад, хэрмэ булгадташье хусаа, бодон гахайшье борьбодоо, шархатаһан баабгайдашье аһаа, тархи эрьемэ хабсагай дээгүүршье дамжажа, тэхэ ямаадые намнаа.

Хэрмэшын бэрхэ ангууша нохой байһыень, харин хооһоор хосорхыень харахадаа, ехэ харамтай байна даа. Теэд яахаб, дайнай жэлнүүдтэ дахуулха нэгэшье эрэ үгы ха юм. Тэрэ хооһоор лэ бэеэ мэхэлжэ, ангуудые намнажа ябаа һэн.

Үнэхөөрөөшье, нохой хүнэй хани нүхэр гэжэ дэмы хэлэдэггүй ха юм. Дүрбэн хүлтэ нүхэрөө гамнажа, хайрлажа ябая!

Тест№2

Ч.Цыдендамбаев «Талын аадар»

1. «Талын аадар» гэhэн рассказай автортай уулзажа хөөрэлдэhэн хүгшэнэй нэрэ хэлэгты.

А) Долгор

Б) Норжимо

В) Дари

2. Айлшан докторой мартаад ошоhо ном хаана унашаhан байгааб?

      А) Пеэшэнэй саана

Б) шэрээгэй доро

В) булан худар

3. Хүгшэнэй асарhан нимгэхэн номой дээдэ буланда юун гэжэ бэшээтэй байгааб?

А) Ч.Цыдендамбаев

Б) А.Чехов

В) А.Пушкин

4. Норжимо хүгшэнэй хүбүүнэй нэрэ хэн бэ?

А) Жамбал

Б) Галсан

В) Жалсан

5. Тэрэ номоо Жалсан хүбүүниинь хүгшэнэй хаана ошоходонь хадагалжа ябахаб?

А) Город ошоходо

Б) Хада гэртээ харихада

В) Айлда ошоходо

6. Юун соо айлшандаа хүгшөөдэй мангиртай шүлэ дүүрэнээр хээд асарааб?

А) ехэ шаажан улхан соо

Б) табаг соо

В) аяга соо

7. Хүбүүниинь хаана хүдэлдэг байгааб?

А) колхоздо

Б) Мтс-да

В) гаражда

8. Жалсан хэды наhатайб?

А) табин

Б) табин хоёр

В) жаран

9. Амаралтын үдэр хүбүүниинь юугээр гүйлгэжэ ерэдэг байгааб?

А) морёор

Б) машинаар

В) мотоциклаар

10.  Докторой ямар юумыень багша харуулааб?

А) портредыень

Б) дүрэ зурагыень

В)номыень

Шалгалтын тест.

1. «Талын аадар» гэжэ рассказ соо Норжимо хүгшэн хэдыдэ болоhон ушар хөөрэнэб?

 а) 1890-ээд он

 б) 1910-аад он

 в) 1930-аад он

2.   Хүгшөөдэй айлшанаа, зохеолой авторые ямар буряад арадай эдеэгээр хүндэлөөб?

а) тарагаар

 б) талхатай, мангиртай шүлөөр

 в) бүхэли мяхаар

3.   Норжимо хүгшэнэй хүбүүниинь яагаад үбдэhэн байгааб?

а) халдабарита үбшэндэ дайрагдаа

 б) аадарта сохюулаа

 в) шангаар унаа

4.   Хүгшэнэй Жалсан хүбүүе хэн аргалаа гэжэ ойлгобот?

 а) А.П. Чехов

 б) Ч. Цыдендамбаев

 в) Түбэд эмшэн

5.   Жалсан хүбүүниинь хаана хүдэлдэг байгааб?

а) хүдөө hаалида

 б) МТС-тэ

 в) хониной бригадада

6.   А.П. Чехов ямар ном мартаhан байгааб?

а) ород уран зохеол

 б) медицинскэ ном

 в) өөрынгөө зохеол

7. Норжимо хүгшэн докторой номые юундэ гунгарбаа соогоо бурханай номуудтай хадагалжа байнаб гэжэ тодорхой харюу бэшэгты.

Тест № 5

Ч.Цыдендамбаев «Шэнэ байшан»

1. Санхирай Балдан хэды наhатайб?

А) 40 наhатай

Б) 50 наhатай

В) 75 наhатай

2. Санхирай Балданайхи хэды хонитой байгааб?

А) Нэгэ

Б) Хоёр

В) Арбаад

3. Ямар үхэрөө мяхан болгожо худалдаха гэлсээб?

А) малаадайгаа

Б) мухагшанаа

В)сагаан үнеэгээ

4. Буряад хэлэтэй ород леснигэй ород фамили хэн бэ?

А) Будаев

Б) Мельников

В) Самбуев

5. Абида баабайн тон дуратай аша хүбүүнэй нэрыень хэлэгты

А) Володя

Б) Саша

В) Самбуев

6. Шэнэ гэрэй пеэшэн хэн табяаб?

А) Санхиров

Б) Нанзад үбгэд

В) Абида баабай

7. Санхировай хүгшэнэй нэрэ хэн бэ?

А) Долгор

Б) Пэлмаа хүгшэн

В) Сэсэгмаа

8. Сонхын шэл хэн отолооб?

А) Мельников лесник

Б) Ойдоб баабай

В) Володя

9. Хаана шэлэй завод бии гэжэ дуулааб?

А) Захааминда

Б) Улаан - Удэ

В) Шэтэдэ

10. Гэрэй сонхонуудые хэн шэрдээб?

А) Пэлмаа хүгшэн

Б) Максар дархан

В) Абида баабай

Тест№7

Цырен-Базар Бадмаев

«Будамшуугай орон нютагаар  Сережын аяншалга»

1. Буда Сережа хоёр хаана танилсаhан байгааб?

А) «Артек» лагерьта

Б) Москвада

В) Улаан – Удэ

2. Сережа ямар станцида бууха байгааб?

А) «Артек» лагерьта

Б) Москвада

В) Улаан – Удэ

3. Сережа ямар станцида буушооб?

А) 71-дэхи разъездэ

Б) Агада

В) Улаан малшанда

4. Будын дүү басаган хэн гэжэ нэрэтэйб?

А) Галя

Б) Дулма

В) Сэсэгма

5. Буда Сережодо ямар нэгэн тиимэ нольбодог, hэбhэ хаядаг амитан тухай хөөрэжэ үгөөб?

А) Хонин

Б) Үхэр

В) Тэмээн

6. Будын аба хэн гэжэ нэрэтэйб?

А) Доржо

Б) Согто абга

В) Даша

7. Мүнхэ абга Сережые гэжэ нэрлээб?

А) Хүбүүн

Б) Москвич

В) Сережа

8. Согто абга Сережа айлшанай сэхэ урдаhаа ямар юумэ харуулаад табяаб?

А) мяха

Б) хониной толгой

В) дала

9. Будын гэртэхин хүндэтэй айлшанай юу баряаб?

А) төөлэй

Б) ууса

В)үбсүү

10. Будын эжы хэн гэжэ нэрэтэйб?

А) Дулма абгай

              Б) сэсэгмаа

              В) Таня

11. Серёжа мяха эдиhэнэй hүүлээр юу уугааб?

А) Сай

Б) Хүрэнгэ

В) Айраг

12. Серёжа нүхэрhөө юун тухай hонин юумэ ойлгожо абанаб?

А) Хэрмэн

Б) Тарбаган

В) Баабгай

Тест №2

Абай - Гэсэр хүбүүн

1. Баруунай 55 тэнгэриин ахалагша хэн болоноб?

А) Хан – Хюрмас тэнгэри

Б) Атай – Улаан тэнгэри

В) Эсэгэ - Малаан тэнгэри

2. Хан – Хюрмас тэнгэриин тээли улаан баатар хүбүүнэй нэрэ хэн бэ?

А) Заса - Мэргэн

Б) Бүхэ- Бэлигтэ

В) Хабата – Гэрэл

3. Хан – Хюрмас тэнгэриин одхон хэнзэ дүүнь хэн гээшэб?

А) Саргал - Ноён

Б) Хара - Зутан

В) Сэнгэлэн – Ноён

4. Зүүнэй 44 тэнгэриин ахалагша  Атай – Улаан тэнгэриин хатан хэн гэжэ нэрэтэйб?

А)Мүнгэн - Хурабша абхай

Б) Гүнгэр – Сэсэн хатан

В) Алма - Мэргэн абхай

5. Хан – Хюрмас тэнгэри Атай - Мэргэн тэнгэри хоёрой тэг дундахи тэнгэриин нэрэ хэлэгты

А) Манзан – Гүрмэ төөдэй

Б) Сэгээн – Сэбдэг тэнгэри

В) Эсэгэ – Малаан тэнгэри

6. Шарнайхан шара  одигон Манзан – Гүрмэ төөдэй

А) Матаар аяга

Б) Эбдэрхэй шанага

7. Хан – Хюрмас тэнгэри доодо замбидахи хүн зониие хамхаалхыень хэниие элбгээгээб?

А) Заса - Мэргэниие

Б) Бүхэ - Бэлигтые

В) Хабата – Гэрэлые

8. Бүхэ – Бэлигтэ доодо замбида хүн хэнэйдэ хүбүүн боложо түрөөб?

А)Сэгээн – Сэбдэг тэнгэрииндэ

Б)Сэнгэлэн – Ноёнойдо

В)Саргал – Ноёнойдо

9. Улаан зурбаахай хүбүүхэн обоо дээрэ хаягдахадаа, түрүүшын hүни ямар дайсады дарааб?

А) Байтаhанай зэргэ батаганаанууд

Б) Түмэр хушуута хирээнүүдые

В) Гуулин хоншоортой хулганаануудые

10. Зургаадахи хоногто хүбүүн хаана хаягданаб?

А) обоо дээрэ

Б) Баабгайн  нүхэндэ

В) Агы нүхэндэ

Тест№ 3

Үүрэй толон

1. Бадма абгайн бэри болохо басаганай нэрэ хэн бэ?

А) Аюушын Гүнжэд

Б) Галшын Должод

В) Доржын Балма

2. Үбгэн түрүүгэй  үбэрhөөн гаргажа, Галшатанай бурханда табиhан хадаг

А) Сэнхир хадаг

      Б) Аюуша хадаг

3. Галша үбгэнэй хүгшэнэй нэрэ хэлэгты

А) Дари

Б) Дулма

В) Гүнжэд

4. Цыремпилэй эсэгэ хэн гэжэ нэрэтэйб?

А) Сэдүү

Б)Аянда

В) Бадма

5. Галшын гэрэй юун дээгүүр аляаhа батаганаан дүүеэб?

     А) Шэрээ

     Б) Байлгансагууд

     В) Тагууд

6.Цыремпил үрөөhэн дүрөө хэнэйхиhээ эрижэ абааб?

   А) Бадма абгайhаа

   Б) Галша үбгэнhөө

В) Аюшынхиhаа

     7.Хэнэй хуримда гэжэ эндэ тэндэhээ хн зон ошожо байнаб?

        А)Аюушын Гүнжэд

Б) Галшын Должод

В) Доржын Балма

Шалгалтын асуудалнууд

 вариант 1.

1. Поэт Д.Дашанимаев ямар хүн байгаа гэжэ ойлгобот? Тэрэнэй творчество тухай бэшэхэ
2. Буряад шүлэг зохёолгодо ямар шэнэ маяг түхэл оруулааб?
3. «Тоёон» гэжэ нютаг ямар ашагта малтамалаар баян гэжэ хэлэгдэнэб?
4. Шүлэгэй мүрнүүдэй hүүлэй үгэнүүдэй залгалтануудые хаража, ямараар тааруулагдаhан байнаб гэжэ хэлэхэ.  
5. Галша Дари хоёр hуудал байдалаараа ямар шадалай айл болоноб?
6. Үльгэр гэжэ юуб?

Вариант 2.

1. Нютагай аман зохёол тухай бэшэхэ
2. Ямар hургаал заабаринуудые мэдэхэбши?
3. Х Н Намсараевай  зохёолнуудай тематика
4. Сюжет баүйлын хүгжэлтэ гэжэ юуб? Жэшээ дээрэ зураглаха
5. Шадаев-фольклорист, драматург
6. Зохёол соохи арадуудай хани барисаан

Изложени

Арадай дуун

 Москвада hуража байhан элдэб яhатанай залуушуул шэнэ жэлые угтахаа «Салют» кафе соо сугларба. Сугларагшадай дунда монгол, солонгос, вьетнам, энэдхэг, буряад, яхад хүбүүд, басагад бии.

Яhатан бүхэнэй түлөөлэгшэд ээлжээгээр бодожо, үетэн нүхэдөө шэнэ жэлээр амаршалаад, элүүр энхэ, хоорондоо анда нүхэд шэнгеэр эбтэй ябахые юрөөбэд

Удаань уулзалгада хабаадагша бүхэн өөрынгөө түрэл хэлэн дээрэ дуу дуулаха, шүлэг уншаха гү, али арадайнгаа хатар наада харуулха гэhэн дурадхал оруулагдажа, алфавидай гуримаар буряад хүбүүд, басагад эхилхэ болобо.

Багшын дээдэ hургуулиин оюутан Сэсэг басаган буряад дуу уран гоё хоолоёгоор ханхинуулжа, бултанай магтаалда  хүртэбэ.

Түрэлхи хэлэеэ мэдэдэггүй Түмэр хүбүүнэй ээлжээн хүрэжэ ерэбэ.- Арадай ажахын дээдэ hургуулиин оюутанТүмэр дуулахань, - гэжэ ахалагша курсада hурадаг Баяр соностобо.

-Би буряад арадай дуу дуулахамни, -гэжэ  Түмэрэй ородоор тоб байса хэлэхэдэнь, нүхэдынь энэмнай хумхаараа, галзуураа юм гү гэжэ хэлсэhэншүүгээр урда урдаhаа харалсан, амилхаяашье болинхойнууд hууба. Хори хүрэтэр буряадаар тооложо шададаг  Түмэрхүбүүнэй бүдүүн хоолойгоор нэгэн, хоёр, гурба, дүрбэ, таба гэхэ мэтээр хори хүрэтэр уран гоёор дуулахадань, бултадаа альгаяа ташалдажа, буряад арадай дуун яагаа гоё гэлдээ бэлэй.

1. Өөрын hанамжа бэшэхэ. Түмэр хүбүүе шүүмжэлхэ.  

Первый уровень:

1.Буулгажа бэшээд, юумэнэй нэрэнүүд доогуур зураад, юрын гү, али тусхайта гү гэжэ заагты:

Баян уужам Буряад ором

Сибирь дайдын шэмэг юм.

Нангин Россин наран доро

Надхан ургаа сэсэг юм.

2. а) Эдэ юумэнэй нэрэнүүдые падежээр зохилдуулагты: Росси, гэр.

   б ) Гэр гэжэ үгэдэ залгалтануудыень нэмэн бэшэгты, падежыень заагты:

Энэ шэнэ гэр. Гэр... хойно үхибүүд модо тариба. Энэ гэр... олон мүнгэ гаргаабди. Энэ  гэр... аба шэнэ модоор баряа.Гэр... олон хүнүүд гараба. Бидэ шэнэ гэр... болообди.

3.Доро үгтэһэн үгэнүүдые олоной тоодо болгон бэшэгты:

Сэсэг-                                                    багша-

Ном-                                                      аха-

Басаган -                                                морин –

Хүн -                                                       нохой –

1. Нохой гэжэ үгэдэ нюурта хамаадалай залгалтануудые нэмэжэ бэшэгты. 1,2,3 – дахи ганса нюур ба олоной нюур.
2.  Точконуудай орондо тэмдэгэй нэрэнүүдые тааруулан бэшэгты:

...газар                                           ... нохой

...бүд                                               ...һуранабди

... амитан                                      ... бэшэнэ.

3. Нэгэ бүридэлтэ тоолоһон тоогой нэрэ һанаад, мэдүүлэл зохёогты.

Второй уровень:

1. Нэгэ юрын, нэгэ тусхайта юумэнэй нэрэнүүдые оруулан, хоёр мэдүүлэл зохёогты.
2. Шүлэг буулгажа бэшээд, тэмдэгэй нэрэнүүд доогуур долгитуулан, юумэнэй нэрэнүүд доогуур нэгэ зурлаагаар зураад, падежыень ба хамаадалыень заагты:

       Сагаан үнгэ һайхан

Сагаан һэеы гэр нээлгэтэй үүдээрээ

Холоһоо таниие даллаха,

Сагаан шарахан сайгаа шанажа,

Эзэдынь хүрэһөөр аягалха,

Сагаан эдеэгээр дүүрэн табагаа

Удаадань асаржа табиха,

Сагаан буурал үбгэжөөл үдэшэжэ

Гарахадаа, үреэл айладхаха.

3.  Үгтэһэн жэшээнүүдые 1,2,3-дахи нюурта хамаадуулагты:

Хонин, Дугар, дүү

4. Харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүдые бии болгогты:

Эрдэм, тари, модон, мяхан, эндэ.

5. Долоон гэжэ тоогой нэрэ 1-дэхи ганса нюурта оруулаад, падежээр зохилдуулагты.

6. Тоолоһон, суглуулһан, дугаарлаһан, баглуулһан тоогой нэрэнүүдтэ жэшээ һанан бэшэгты (1-1), дээрэнь асуудалыень бэшээд, залгалтыень илгагты.

Третий уровень:

1. Зурагдаһан үгэнүүдые тодорхойлогты:

1) Юумэнэй нэрэ ямар падеждэ байнаб?

2) Юумэнэй нэрэ ямар хамаадалда байнаб?

3) Юумэнэй нэрэ ямар синтаксическа үүргэтэйб?

Мориндоо мордобо. Буряад хэлэеэ һайнаар үзэгты. Эжы гэртээ һууна. Хэлэһэн үгэдөө хүрэбэгүй. Үхибүүдээ һургуулида эльгээһэн эхэ эсэгэнэрэй захяа тон үнэтэй юм.

2. Аха гэжэ үгэ 1-дэхи ганса, дэбтэр гэжэ үгэ 2-дохи олон, эхэ гэжэ үгэ 3-дахи нюурта оруулагты.

3. 18 гэжэ тоогой нэрэ тоолоһон, суглуулһан, дугаарлаһан, баглуулһан болгогты.

4. Гэр гэжэ үгэ өөртэ хамаадуулан, падежээр зохилдуулагты.

5. Тэмдэгэй нэрэнүүдые бии болгогты:

а) юумэнэй нэрэһээ: модон, хада, мяхан

б) тэмдэгэй нэрэһээ: сэсэн

в) үйлэ үгэһөө: шада, яба, марта

д) дайбар үгэһөө: урда, хойно

6. Морһологическа шүүлбэри хэгты:

Улаан-Үдэдэ –

Табин хоёрдохи –

Таримал -              г.м.