Открытые уроки
план-конспект урока на тему

Нээмэл хэшээл

Хэшээлэй темэ: «Түрэл буряад хэлэмнай хододоо мандаг лэ!»

Хэшээлэй зорилго:

hургалгын: түрэл буряад хэлэнэй үүргэ ойлгуулха; түрэл буряад хэлэеэ hайнаар мэдэжэ, буряад хэлэн дээрээ уншажа, шүлэг зохёожо шадаха;

Хүгжөөлгын: hурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөлгын ажал ябуулха, шэнэ ойлгосонуудые  хадуун абалга hайжаруулха;

Хүмүүжүүлгын: Буряад хэлэеэ мартангүй, дээшэнь үргэжэ ябаха; хэлэеэ мартаhан арад - арад бэшэ гэжэ ойлгуулха; буряад хэлэндэнь омогорхол түрүүлхэ.

Хэшээлэй түхэл: урок совершенствования навыков

Хэшээлэй эпиграф: «Хэлэеэ алдаhан арад –арад бэшэ»

Хэшээлэй проблемнэ асуудал:  « Юундэ турэл хэлэеэ мэдэхэ хэрэгтэйб?»

Хэшээлэй ябаса:

1. Оролто үгэ.

Сайн байна, hурагшад! Хэшээлдэмнай айлшад ерэhэн, булта бодоод мэндэшэлэе. Энэ хэшээл дээрэ бидэ мэдэхэ шадалаа  үргэдхэжэ, бэе бэеэ ойлгожо, эбтэй ажаллахабди гэжэ найданаб.

1. hурагша шүлэг уншана. (слайд)

Аялгата түрэл хэлэмнай

Аба эжын бэлигhээ,

Аянгаар мэргэн хэлэмнай

Арад зоной хэшэг юм. ( Г.Г.Чимитов)

- Энэ шүлэг юун тухайб? (буряад хэлэн тухай)

- Юундэ буряад хэлэн тухай шүлэг уншабабди?

hурагшын харюу.

Багша: Хэшээлэймнай темэ: «Түрэл буряад хэлэмнай хододоо мандаг лэ!»

Хэшээлдээ 3 бɣлэгɵɵр ажал хэхэбди. Мɣнɵɵ танай урда хуудаhан дээрэ ɣгэнɣɣд ɣгтɵɵтэй байна. Эдэ ɣгэнɣɣдые холбожо, мэдɣɣлэл болгогты. Хэнэй бɣлэг тɣрɣɣн зохёоноб, тэрэ урда гаража, самбарта ɣлгэхэ.

(ɣхибɣɣд суглуулна, самбарта ɣлгэхэдэнь:

-Энэмнай оньhон ɣгэ гээшэ, хэшээлэймнай  эпиграф болог лэ! Булта уншая.

Хэшээлэй эпиграф: «Хэлэеэ алдаhан арад –арад бэшэ»

Хэшээлдэмнай шухала проблемнэ асуудал байна:  « Юундэ турэл хэлэеэ мэдэхэ хэрэгтэйб?» Энэ асуудалда хэшээлэйнгээ hɣɣлдэ харюусажа шадаха ёhотойт.

Мɣнɵɵ танай урда хɣн бɣхэндэ ажалай дэбтэр хубаагданхай. Энэ дэбтэрээр ажал хэхэбди. Гадар дээрэнь hара ɣдэрɵɵ бэшээд, нэрэ обогоо бэшэгты.

Шэнэ мэдэсэ үгэлгэ. (слайд)

Багшын хөөрөөн: Дэлхэй дээрэ олон ондоо яhатан  бии. Яhатан бүхэн өөр өөрын хэлэтэй. Ямар яhатаниие мэдэхэбта? Танай ямар яhатан болонот?

Хэрбээ  ямаршье арад  хэлэеэ алдаа hаа, ямаршье арад боложо шадахагүй. Булта энэ карта харая. Африкын энэ арад  хэлэеэ алдаhан, тиимэhээ энэ арад дэлхэй дээрэ үгы боложо, арад бэшэ болоо. Минии  эгэшын басаган Австралида  20 жэл соо байна. Эжынь – буряад, баабайнь-кубинец. Нүхэрынь –американец. Өөрөө медицинын доктор болоhон, намтай сасуу. Буряад хэлэеэ мартахагүйн түлөө ехэ оролдодог, буряадаар  хэлэгты гэжэл байдаг.  Энэ басаган буряад хэлэеэ мартаагүйн тула  буряад дуугаа дууладаг. Хүбүүниинь хэдэн буряад  үгэнүүдые мэдэдэг. Тиихэдээ буряад зон хаанашье ябана, буряад тɣрэл хэлэеэ мартанагɣй.  Турэл хэлэн хэрэгтэй байна гу?

     Мүнөө ɣеын ɣхибɣɣд ехэ бэрхэ болоо. Хүбүүд басагад холын холо городуудые ошожо, институдта ороно. Буряадууд хаагууршье ябана даа. Таанад баhа бэрхэ хɣбɣɣд болохот, хаагууршье ябахат, тиимэhээ номоо hайнаар ɣзэжэ, буряад хэлэеэ мэдэжэ, дээшэнь ɣргэжэ ябаха болонот.

1. Хэнэйтнай аха эгэшэ, мэдэхэ оюутад (студентнар) холо дээдэ hургуулида  hурадаг бэ?

- Манай Уланхаанай хүбүүд басагад  холын   хото городуудаар hурадаг, мүнөө тэдэнэй нэгэниинь тантай уулзаха hанаатай байна. Тэрэниие угтая. (скайп харалган: Екатеринбургhаа оюутанай мэндые хүргэлгэн ба буряад хэлэнэй үүргэ тухай хэлэлгэн).

Багшын тобшолол: Манай хүбүүд ондоо газарнуудаар ябана, олон ондоо яhатанай  нүхэдтэй болоно. Тиихэдээ бидэ буряадбди гэжэ омогорхожо ябана. Таанад дүрбэн  жэл болоод,  hургууляа дүүргээд, холо ошожо институдта орохот. Олон нүхэдтэй болохот, ерээдүйн бэрхэ буряадууд  байнат.

- Шагнаба гүт, эдэ таниие номоо үзэгты, буряад хэлэеэ шудалагты гэжэ хандана.Эдэ хүбүүндэ hайе хүсэе.

Мɣнɵɵ баhа ондоо городто, Москвада hурадаг хɣбɣɣдээр танилсая. Ажалай дэбтэрээ нээгты. Текстээр ажал:  «Арадай дуун».

3 группа  ураар нэгэ нэгээр уншана.

- Энэ текст соо  ямар шэнэ үгэнүүд дайралданаб. (На экране)

Анда нүхэд –хани нүхэд

Магтаал - дэмжэхэ

Ээлжээн -

- Танда иимэ ажалай дэбтэр үгтэнхэй. Эдэ үгэнүүдые  дэбтэртээ буулгая.

2.  Мүнөө энэ текстын удхаар инсценировко хэе:

Булта Сэсэг басаган болое. Буряад дуугаа ханхинуулжа, гоё hайхан буряад  үгэнүүдые хэлэhэн Сэсэг басаган ямар байнаб? Танай Сэсэг басаганай орондо юу хэлэхэ байнабта? Хэн дуу дуулахаяа hананаб?Хэн буряад хэлэн дээрэ шулэг уншахаб?

1. Зай, саашань уншая. Түмэр хүбүүн ямар байнаб? Буряад хэлэеэ мэдээгуй  Түмэр яаха болоноб? Танай энэ хүбүүнэй орондо юу хэхэ байнабта?  Буряад хэлэн хэрэгтэй  гү?

- Тантай иимэ ушар болоогүй гү? Газетэ, журнал, ном соо иимэ рассказ уншаа hэн гүт?

Физминутка: нэгэ заа амарая. (финская зарядка)

III.        Бэхижүүлгэ

Хэн буряад хэлэн дээрэ шүлэгүүдые  сээжээр мэдэхэб?

  Үшөө ямар уран зохёолшодой  буряад  хэлэеэ магтаhан, гоёшооhон шүлэг мэдэхэбта?

- Н.Г.Дамдинов, С.Д.Ангабаев, Д.А.Улзытуев г.м. үхибүүдэй харюу.

Н.Г.Дамдинов –Хурамхаанай аймагай Гарга нютагай поэт болоно.80 жэлэй ойн баяр үргэнөөр тэмдэглэгдээ hэмди. Танай дунда тэрэ мүрысөөндэнь хабаадаhан хүнүүд бии гү?

1.Слайд. Н.Г.Дамдинов. Уран уншалга.

1 бадаг –булта уншаха.(хором)

Н.Г.Дамдинов турэл хэлэеэ хэды гоёор, hайханаар магтажа бэшэнэ гээшэб.

Багшын дун: Буряад уран зохёолшо буряад хэлэеэ магтажа бэшээ! Турэл хэлэн хэрэгтэй байна гу?

 -Танай үзэhэн ород литература соо ямар ород уран зохёолшо өөрынгөө хэлэ магтанаб?

2.Слайд. И.С.Тургенев «Русский язык». Ураар уншана.И.С.Тургенев оорынгоо турэл хэлэ магтаа! Турэл хэлэн хэрэгтэй гу?

 3. Слайд.   Габдулла Тукай- өөрынгөө татар хэлэеэ  иигэжэ магтана.

Габдулла Тукай оорынгоо турэл хэлэ магтаа! Турэл хэлэн хэрэгтэй гу?

Даабари:  Таанад мүнөө эдэ уран зохёолшодой  хэлэеэ магтаhан үгэнүүдые түүжэ бэшэхэ. (группаар ажал – энэ үедэ хүгжэм зэдэлнэ)

- Ажал шалгаха.

Багшын туршалга. Эдэ олон шүлэгүүдые уншаад, гэнтэ миниитнай досоо булаг бурьялhан шэнги боложо, багахан шүлэг бэшэжэрхибэб.

Слайд. Багшын туршалга.

1 Харин танай досоо ямар нэгэн бодолнууд бии болоногүй гү?

Энэ дэбтэрэйнгээ удаадахи хуудаhанда  шүлэг гү, али гоё мэдүүлэл бэшэжэ туршая. Группаар ажал. Танай дунда шүлэг бэшэдэг хүнүүд бии гү? Эдэ үлгөөтэй үгэнүүдые хэрэглэхэдэтнай болохо. (жэнхэни, холын холо, суурхуулна, магтанабди, гое г.м.)

3 булэгhөө туршалгануудаа уншаха. Турэл буряад хэлэеэ магтажа бэшэбэт.Турэл хэлэнтнай хэрэгтэй гу?

- Мɣнɵɵ амарангаа, энэ кроссворд таажа ɣзэе.

1) Дэлхэй дээрэ эгээл гɣнзэгы нуур.

2) Энэ ямар ордон бэ? Хаана hуранабди?

3) Буряад арадай хатар?

4) «А» ɣзэг эрдэмэй дээжэ, … сай эдеэнэй дээжэ.

5) Намарые ямар гэдэгбди?

6) Буряад, энэдхэг, вьетнам, яхат – эдэ юун болоноб?

-Эндэ ямар  ɣгэ нюугданхай байнаб, олоё. (Буряад)

- Бэрхэ, хэшээлнай дɣɣрэхэ тээшээ болобо, хэшээлэймнай темэ эпиграф хоернай таарана гү?

Ямар проблемнэ асуудал табигданхай бэлэй? Энээндэ бусая.

Yхибүүдэй харюу.

Багшын тобшолол:

Энэ дэбтэр тандаа барюулнаб, буряад хэлэн тухай гоё шүлэг, үгэнүүдые харабал, эндэ буулгажа бэшэжэ ябахат. Хармаанайтнай дэбтэр боложо ябуужан. 4 жэл болоод, hургууляа дуургэхэт, буряадби гэжэ омогорхожо, түрэл буряад хэлэеэ дээшэнь үргэжэ ябахатнай болтогой!

Гэрэй даабари:  энэ ажалай дэбтэрээ саашань үргэлжэлүүлхэ, хэрэгтэй юумэеэ бэшэхэ, шүлэгүүдые суглуулха.

Сэгнэлтэ.

Предмет: буряад литература

Класс: 7

Багша: Бубеева М.В.

Темэ: «Нютагайм тγγхэ дуунайм аялгада»

Эпиграф: «Мы знаем: милее всего

                     На свете родное село…»

Зорилго:

hургалгын:

1. «Курумканский вальс» дуун тухай γргэнөөр хөөрэлдэхэ, удхыень ойлгожо абаха, булта дуулаха.
2. Н.Дамдиновай, М.Елбоновай, Г.Горшковой зохеохы замыень шэнжэлхэ.

Хγмγγжγγлгын:

 hурагшадта тγрэл нютагтаа дурлал, патриотизм тγрγγлхэ, нютагайнгаа мэдээжэ хγнγγд шэнги бэеэ hайнаар абажа, хγн нэрэеэ алдангγй, гутаангγй ябаха ёhотойт гэhэн бодол тγрγγлхэ.

Хγгжөөлгын:

Шγлэгэй удхаар анализ хэхэ шадабари хγгжөөхэ, шэнжэлγγлхэ дадалыень бэхижγγлхэ.

Хэрэгсэлнγγд:  презентаци,  буклет,  дуун,  фонограмма, интернет

Онол арганууд: -шэнжэлγγлжэ ойлгуулга

                            - Проблемнэ асуудалнууд

hургалгын арганууд:  -асуудалда харюу

                                       - текстээр хөөрөөн

                                      - уран гоеор дуулалга

Yхибγγд хоёр группа болонхой.

Хэшээлэй ябаса:

1. Эмхидхэлэй γе.

Сайн байна, хγндэтэ Гааргын hурагшад! Бидэ бγхы Хурамхаан аймагай багшанар танай иимэ hайхан hургуулиетнай харахаяа, хэр бэрхэ хγбγγд эндэ hурадаг бэ гэжэ мэдэхэеэ ерээбди. Булта багшанарта мэндэеэ хэлэгты даа.

2. Багшын оролто γгэ.

Би Уланхаанай дунда hургуулиин багшабиб. Минии нэрэ обог Марина Викторовна. Минии абамни танай нютагай, Гааргын. Эндэ ехэ олон тγрэлхидтэй. Магад, танайшье дунда намда тγрэлхи хγн байжа болохо. Тиимэhээ би анха тγрγγн танай нютаг тухай, нютагаа суурхуулhан мэдээжэ хγнγγд тухай таанадтай хөөрэлдэжэ, мэдэхэеэ hананам. Намда, багшанарташье ехэ hонин байха гэжэ hананам.

Нютаг тухай асуудалнууд:

Эгээ тγрγγн намайе иимэ асуудал ехэ hонирхоно:

-Танай нютаг Арзгун, γшөө тиихэдэ Гаарга гэнэ. Арзгун Гаарга гээшэтнай нэгэн юм гγ?

- Танай иимэ hайхан hургуулида хэзээ hуража эхилээбта? Хэды hурагшад,  багшанар хγдэлнэ бэ? hургуули тухайгаа хөөрэжэ γгыт.

-Гаарга нютагаа суурхуулhан ехэ олон мэдээжэ хγнγγд бии гэжэ мэдэдэгби. Харин тэдэ хэд бэ?

(- Мэдээжэ Россин гγрэнэй арадай артист М.Г.Елбонов,

- бэлигтэ ехэ поэдγγд Солбон Ангабаев ба Николай Дамдинов.

-генерал Цыденов …

- γшөө тиихэдэ Цыбикжаб Аюшеевна Бадмаева – СССР-эй Верховно Соведэй депутат, Кавалер Орденов Ленина и Трудового Красного Знамени гэжэ мэдэхэбди. Дурасхаалдань зорюулжа волейболой турнир танай хэдэг ха юмта.

Yшөөшье олон юм ааб даа. Таанад иимэ мэдээжэ хγнγγдтэй байhанаа омогорходог гγт? Танайшье дунда нютагаа суурхуулха хγнγγд hууна ёhотой. Иимэ гоё нютагта ажаhуухада, hаруул шэнэ hургуулида hурахада хэды гое гээшэб. Тиимэhээ  таанад номоо hайнаар γзэхэеэ оролдожо, бэрхэ хγнγγд боложо, холын холо баhа нютагаа, hургуулияа суурхуулжа ябахаяа оролдохо ёhотойт.

III. Хэшээлэй темэ:

-Танай  hургуули хэнэй нэрэ абаhан бэ?

Н.Г.Дамдиновай hургуулида hуранам гэхэдэ хэды гоё гээшэб.

-Н.Дамдинов тухай мэдэhэнээ хэлэжэ γгыт.

-Ямар дуун болоhон шγлэгыень Хурамхаанай аймагай хγн бγхэн мэдэхэ бэ?

-Зγб, «Курумканский вальс». Энэ дуу хэн мэдэхэб?

Зорилго: Мγнөө хэшээлдээ бидэ энэ дуун тухай γргэнөөр хөөрэлдэхэбди, удхыень ойлгожо абахабди, булта дуулахабди. Хэшээлэймнай темэ «Нютагайм тγγхэ минии дуун соо», эпиграф «мы знаем: милее всего на свете родное село». Бидэ мэдэнэбди: дэлхэй дээрэ эгээл hайхан, эгээл дγтэ тγрэл нютаг. Тиимэ бэзэ. Ямар гое γгэнγγд гээшэб.

1. Мγнөө эгээ тγрγγн энэ дуу шагная. (слайд)

(γхибγγд шагнана, багша хуудаhануудые хубаана, байгаалиин слайд ябана)

- Иимэ асуудал гарана: энэ дуунай авторнуудынь хэд бэ? Дуу бэшэхэдэ, хэды автор хэрэгтэйб?

-Хурамхаан нютагаа суурхуулhан иимэ гое γгэнγγдыень манай нютагай поэт Н.Дамдинов бэшээ гэнэбди,  харин хγгжэмыень мэдээжэ композитор, соел болбосоролой габьяата хγдэлмэрилэгшэ Геннадий Алексеевич Горшков.

-Хэн анха тγрγγн энэ дуу дуулаа гээшэб? Мγнөө энэ дууемнай хэн дуулааб?

-Зγб, М.Г.Елбонов.

2. Мγнөө эдэ гурбан тухайгаа хөөрэлдэе. Группаар ажал.

1-дэхи группа – М.Г.Елбонов тухай мэдээсэл уншаад, бэшэндээ хөөрэхэ; (слайд)

2-дохи группа – Г.А. Горшков тухай.         (3 мин. γгтэнэ) (слайд)

Хөөрэжэ байхадань, хэрэгтэй юумэеэ дэбтэртээ бэшэгты.

-Н.Дамдинов тухайгаа булта мэдэнэбди, шэнэ мэдээсэл: басаган ба зээ басаган тухайнь слайд харая.

- Эдэ гурбан мэдээжэ хγнγγд тухай мэдэхэ болобот. Ямар асуудал гаранаб? Н.Дамдинов ба М.Елбонов Гаарга нютагай, харин Г.Горшков Украинын. Хайшан гээд, хэзээ сугтаа энэ дуу бэшээ бэ? hонин гγ? (проблемнэ асуудал)

3. Дуунай бии болоhон тγγхэ.  Багшын хөөрөөн (слайд)

Энэ дуунай тγγхэ иимэ гээшэ.Энээниие Н.Дамдиновай басаган Дина Николаевна ба Михаил Елбонов хоер хөөрөө hэн.

Николай Дамдинов ба Михаил Елбонов хоер Гаарга нютагаа ходо ерэдэг юм ааб даа. Нэгэтэ тэдэ хоер  нэгэ машинаар Гаарга нютаг ошохоео гараа hэн. Зорилгонь – тγрэл hургуулиин юбилей. Тэдэнтэй хамта хани нγхэрынь – хэн бэ? - Г.Горшков ерэлсэбэ. Хурамхаа хγрэтэр харгы ута, хани нγхэд хөөрэлдэжэ, байгаалияа hайхашаажа ябана. Тиигээд иимэ тобшолол хэбэ: бидэ гурбанай хамтын дуун γгы байна ха юм, илангаяа Хурамхаан тухаймнай. Иимэ гое нютаг, байгаали, γндэр ехэ хаданууд тухай, бэлигтэй, хγндэмγγшэ хγнγγд тухай юундэ бэшэхэгγй юм, заабол бэшэхэ хэрэгтэй гэжэ Г.Горшковынь зγбшөөбэ.

 Тγрэл нютагаархидни γнинэй нютаг тухайгаа бэшыш гэжэ гуйдаг hэн, теэд шγлэг бэшэхэ гээшэ хγнэй захяагаар бэшэ ха юм, γнэн зγрхэнhөө болодог ха юм,  –гэжэ Н.Дамдинов хөөрэжэ эхилбэ.- Yшөө 1994 оной зун энэ шγлэгэй текст дээрэ хγдэлжэ эхилээ hэм. Нэгэтэ Хурамхаанай гэртээ байхадамни, минии танил нγхэрни орожо ерээ (Очиров Ж.Ш.). hандали дээрэ  hуужа, гоеор хөөрэлдэжэ байгаабди. Зунай гое дулаан γдэшэ hэн. Yндэр гое хадануудаа хаража садахагγй, hайхашаажал hуухадамнай, гансата хадаhаа гое hэбшээн γлеэжэ, модонуудай орой гоёхоноор хγдэлгэбэ. Энэ дороо толгой соомни эдэ мγрнγγд тγрөө hэн:

-Ямар бэ?

«Здесь горы стеною встают

Деревья уютно шумят…»

hγγлээрнь нютагайнгаа hургуулиин юбилейдэ байгаад, нютагаархидаараа уулзаад,  досоомни гое боложо, энэ шγлэгэй саашанхи мγрнγγд гоехоноор тγрөө бэлэй.

- Анха тγрγγн ород хэлэн дээрэ бэшээд, «Курумканский вальс» гэжэ нэрлээд, Михаил Елбонов ба Геннадий Горшков хоертоо харуулбаб.

-Г.Горшков юу хэбэб?- хγгжэмыень бэшэбэ.

-М.Елбонов хайшан гэбэб? – дуулаба.

hγγлээрнь М.Елбонов буряад хэлэн дээрэ нэгэшье бадаг саашань бэшэлдаа гэбэ. Иигэжэ буряад мγрнγγд тγрөө бэлэй. (слайд: буряад дууниинь)

-Энээхэн мγрнγγд соогоо иимэ гоеор γдхэн ой тайгаяа, γндэр хадануудаа, тγргэн Баргажан мγрэнөө, γргэн таряата  Хγнтэйгөө, ажалша бэрхэ хγнγγдээ  магтаа гээшэл.

-Хэзээ, хайшан гээд иимэ гое дуун тγрэhэн байнаб гэжэ ойлгостой гγ?

4. Удха дээрэ γхибγγдэй хγдэлмэри.

Мγнөө группа группаараа ажал хэе. Группа бγхэндэ хоердохи даабари. Энэ хуудаhан дээрэ даабари бэшэгдэнхэй, уншагты даа.

-Энэ дуу анхаралтайгаар уншаад, гол удхыень бэшэгты.

5 мин γгтэнэ. (Хэрэглэгдэхэ γгэнγγд байха)

5. Удха дээрэ багшын хγдэлмэри.

-Ямар ойлгогдоогγй γгэнγγд байнаб?

-Асуудалнууд бии гγ?

-1-дэхи бадаг соо харагты даа:

«Где три постаревших сосны

Ровесник там встретился мне…»

-Энэ мγрнγγдые оршуулагты даа.

- Намтай сасуу гурбан нарhад золголдоо гэнэ. Юундэ гурбан бэ? ямар нарhад тухай хэлэгдэнэб? Хаана тэдээнтэй золголдооб?

- Хурамхаа булта ошоhон бэзэт. (слайд, саашанхи хуудаhан хубаагдана). Школьно γйлсөөр, автостанциин тэндэ гурбан томо нарhад ургадаг. Хаража γзөө hэн гγт? Энэ слайд дээрэ хэды нарhад байнаб? Мγнөө дээрээ хоер нарhад γлэнхэй.

Энэ нарhад γни сагhаа хойшо нангин, бурханай гэжэ тоологдодог. Энэ нарhадта хурамхаанайхид мγргэдэг, доронь зэд мγнгэ табидаг. Хадагууд γлгэгдэнхэй байдаг. Анхаралаа хандуулаа hэн гγт? Эдэ нарhад миин модод бэшэ, бурханай хадаа ехэ хγсэтэй (существует легенда, что эти сосны обладают сверхъестественной силой. Человек, осквернивший эти деревья, будет наказан). Эдэ мододые хухалhан гγ, али тогшоhон гγ, муу юумэ хэhэн хγн нγгэл абаха.

6. Оршуулга хээд, γхибγγдэй хөөрөөн.

-Ямар муу юумэн болохо байнаб гэжэ саашанхи даабариhаа мэдэхэт. Энэ хуудаhан дээрэхи текст ородоорнь уншаад, буряадаар хөөрэхэт.

 В настоящее время в центре Курумкана осталось стоять две сосны, а третья сосна упала. Об этой, третьей сосне есть легенда: « Примерно в 1995 году самая старшая из сосен, отжив свой век, упала. Естественно, лежащую в центре села сосну нужно было вывозить за пределы села. Но никто из местных жителей – бурят не решался этого сделать, так как боялись гнева духа «Трёх сосен». Тогда они нашли решение. Они попросили русского тракториста, который ничего не знал о «силе «Трёх сосен», вывезти сосну, за определённую плату. Тракторист согласился и вывез сосну. Но через несколько дней погиб, попав в аварию на том тракторе, на котором вывозил сосну».

- Удха дээрэ багшын хγдэлмэри.

-hонин байна гγ?

-Сашанхи мγрнγγдые харагты даа:

Ты помнишь, на лыжах зимой

Летели мы с горки «Маряан»?

- Хаана Маряан гэжэ хада бииб, юундэ тиигэжэ нэрэтэйб?

-Городhоо Хурамхаа орожо байхада телевизионно вышкэтэй халсан хада бии. (слайд харагты) Булта хараhан байхат. Багадаа Н.Дамдиновнай γетэн нγхэдөөрөө энэ хадаhаа санаар, шаргаар холжордог hэн. Юундэ Маряан гэдэг бэ гэхэдэ, зарим газартаа хада халсан байдаг, тиихэдэнь маряан гэдэг.

- Yшөө ямар ойлгогдоогγй мγрнγγд байнаб?

Приехали нынче домой

Геолог, артист и моряк.

-Н.Дамдиновнай нютагаа ошоходоо, хани нγхэдөөрөө уулзашаба гэжэ ойлгобобди. Тэдэ нγхэдынь хэд бэ? Геолог, артист ба моряк.

-Эдэмнай хэд бэ?

-Артистнай Михаил Гомбоевич Елбонов.

- Геолог- Гагарин Георгий Петрович – Хурамхаан нютагай, Иркутска геологоуправлениин ахамад геолог, лауреат Ленинской премии.

- Моряк – Соел Пиртанович Бадмаев – Бархан нютагай, капитан первого ранга, Тихоокеанска Флодой ноениинь, Владивосток хотодо байдаг ба хγдэлдэг.

-Эдэ булта холоhоо нютагтаа ерээд уулзашаба.

7. Багшын тобшолол.

«Курумканский вальс». Энэ дуун манай Хурамхаан нютагай гимн болоно гэхэдэ алдуу болохогγй. Нээрээшье, энэ дуу мэдэхэгγй, шагнаагγй хγн манай нютагта γгы еhотой. Энэ дуу хурамхаанайхид нютагhаа холо байгаад, гэрээ hанахадаа, элдэб найр нааданда баярлахадаа дууладаг ха юм. «Нам дорог всегда Курумкан!» - иигэжэ поэт  сэдьхэлэйнгээ байдал, нютагтаа дурлал энэ дуугаараа харуулба гээшэ. Yнэхөөрөөшье, хγн бγхэндэ өөрын тγрэhэн нютаг юунhээшье дγтэ, эгээл hайхан ааб даа. Хэшээлэймнай  эпиграф юун бэлэй? «мы знаем: милее всего на свете родное село». Булта зγбшөөнэ гγт?

Хэшээлэй продукт: группа бγхэндэ хуудаhанууд хубаагдажа, олон болобо. Эдэ хуудаhануудаа суглуулжа багахан ном, буклет болгое. Иимэ болохо еhотой. Энэ букледээ саанань γргэлжэлγγлхэдэтнай болохо.

8. Булта дуулаха.

-Мγнөө энэ дуунай фонограмма табихаб.  Дуулаха дуратай хγн бии гγ?

Булта дуулаябди. (нэгэ hурагша дуулажа болохо, бэшэниинь куплет              дуулаха).

Хэшээлэй дγн

Сэгнэлтэ.

Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд -4 ч +2ч х/х =6ч.

Хэшээл -1

Темэ:    Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд

Зорилго: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд, тэдэнэй илгарал тухай ойлгосо үгэхэ; ямар интонацитайгаар уншагданаб гэжэ ажаглуулха.

Уран уншалгада мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдэй һуури: удаан, түргэн уншалгые, хоолойн аялгые, удхын сохилтые, сэдьхэлэй байдалые зүбөөр хэрэглэжэ һургаха.

Хэшээлэй ябаса

1. Эмхидхэлэй үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.  Урда үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)

3. Шэнэ темэ

Мэдүүлэлэй гэшүүдые дабтая.

-Мэдүүлэлэй гэшүүдтэ юун ородог бэ, нэрлэгты.

Энэ мэдүүлэл мэдүүлэлэй гэшүүдээр  шүүлбэри хэгты:

Амаралтын үдэр хэзээ юм?

Шинии хэлээшэ тон зүб.

• Мүнөө энэ мэдүүлэлнүүдтэ үгэнүүдые нэмэхэмни, шүүлбэри хэгты даа.

Бадма, амаралтын үдэршни хэзээ юм?

Нээрээшье, шинии хэлээшэ тон зүб байба.

-хажуудахи үгэһөө асуудалда харюусанагүй.

   Мэдүүлэл соохи үгэнүүд дүүргэдэг үүргээрээ гэшүүн болодог ба гэшүүн болодоггүй гэжэ илгардаг. Мэдүүлэлэй гэшүүн болодог үгэнүүд лексическэ ба грамматическа дүүрэн удхатай, бэеэ дааһан хэлэлгын хубинуудаар гараһан байдаг. Бэеэ даагаагүй (туһалагша) хэлэлгын хубинуудаар гараһан хэлэлгын хубинууд хабаадаһан үгэнүүдтэеэ нэгэ гэшүүн болодог (дахуул үгэнүүд, союзууд г.м.) Энэ мэдүүлэл соо юм.г.м.

        Гадна мэдүүлэлэй бүридэлдэ оробошье, гэшүүниинь болодоггүй үгэнүүд байдаг, тэдэниие  оролто үгэнүүд, хандалганууд, аянгалһан үгэнүүд, оролто мэдүүлэлнүүд гэнэбди.

Оролто үгэнүүд мэдүүлэл соогоо грамматическа талаһаа бэшэ үгэнүүдтэйгээ ямаршье холбоогүй, гансал удхын талаһаа тэдэнтэйгээ холболдодог. Бэшэг дээрээ запятойгоор илгагдадаг.

-Номоо 87 н. нээгээд, дүрим уншая.

• Дэбтэртээ энэ хүсэнэг буулгажа бэшэгты, һайса ажаглагты.

• Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдтэ юун ородог бэ?

Тобшолол: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдтэ хандалганууд, оролто үгэ ба мэдүүлэлнүүд, аянгалһан үгэнүүд хабаадана.

• Сэглэлтын тэмдэгүүдые хайшан гээд табинаб?
• Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд юундэ хэрэгтэй бэ? (ямар нэгэн нэмэри ажаглалта хэдэг).
• Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые уранаар уншаха ёһотойбди.

Аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ эдэ үгэнүүд олоор хэрэглэгдэдэг гээшэ. Зүбөөр, интонацитайгаар хэлэбэл, уншабал илгаруулжа, алдуугүйгөөр бэшэжэ шадахат.

• Эдэ мэдүүлэлнүүдые ажаглагты, зүбөөр уншагты. Юугээрээ илгарнаб?

Үхибүүд эрхимээр һуранад.

Үхибүүд, эрхимээр һурагты!

• Нэрлүүлэгшые хандалгатай худхажа болохогүй. Хоёрдохи мэдүүлэл уншахадаа, үхибүүд гэһэн үгын удаа зогсолто хэхэ хэрэгтэй.

4. Бэхижүүлгэ.

А) Ажалай дэбтэр соо ажал.

Б) Номоор ажал.

Д-189

5. Хэшээлэй дүн. Гэрэй даабари. Сэгнэлтэ.

Хэшээл -2

Темэ: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд: оролто үгэнүүд ба мэдүүлэлнүүд.

Зорилго: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд:  оролто үгэнүүд ба мэдүүлэлнүүд тухай ойлгосо үгэхэ; ямар интонацитайгаар уншагданаб гэжэ ажаглуулха. Сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табюулжа һургаха. Хэлэгыень урид хэрэглэдэггүй байһан оролто үгэнүүдээр баяжуулха.

Хэшээлэй ябаса

1. Эмхидхэлэй үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.  Урда үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)

3. Шэнэ темэ

- Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдтэ юун ородог бэ? Мүнөө нэгэнтэйнь һайнаар танилсая.

Самбарта:

Юрэдөө, ангууд зүүдэ үзэдэг юм гү?

Магад, үглөөдэр хүйтэржэ болохо.

Үбһэшэд, харааниинь, ерэжэ ябана ха.

-Эдэ мэдүүлэлнүүдые уншаад, мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэгты, мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй ямар үгэнүүд хэрэглэгдэнхэй бэ? Юундэ тиигэжэ һананабта?

- Үглөөдэр хүйтэржэ болохо аа гү гэжэ хэлэгшэ хүн бодолгото болоно. Тиихэдээ магад гэжэ оролто үгэ өөрынгөө һанал бодолдо нэмэлтэ болгон хэлэнэ. Хэлэһэн юумэн тухайгаа хүн ажаглалта хэнэ. Хэлэһэн юумэн тухайгаа хүнэй ажаглалта тэмдэглэһэн үгэнүүдые оролто үгэнүүд гэдэг.

- Оролто үгэнүүд тухай дүрим гаргая. Ном сооһоо уншая 87н.

Мэдүүлэл соо газаа тээһээнь оруулжархиһан үгэнүүдые оролто үгэнүүд оролто гэдэг. Энээниие оролто үгэ гэһэнь нэрэнь гэршэлнэ.

Оролто үгэнүүдые мэдүүлэл сооһоо абаашье һаа, мэдүүлэлэй удха ондоо болодоггүй. Орото үгын удха хажуу тээһээ ороһон гү, али оролто байна гээшэ.

-Бүхэли мэдүүлэлнүүдшье оролто байжа болохо, тиимэ мэдүүлэлнүүд бүхы мэдүүлэл соо хэлэгдэһэн юумэн тухай гү, али ямар нэгэ үгэдэ хэлэгдэһэн тухай хэлэгшэ нюурай ажаглалта тэмдэглэдэг юм.

Оролто мэдүүлэлнүүдые харая:

Самбарта:

Энэ һургуули, минии тухайлхада, һаядаа бэлэн болохоор байна.

Нэгэтэ Мария хээтэй Гэрэлтэй уулзаад (зарим эхэнэрэй аман баригдаха бэшэ даа), тэрээндэ минии дуран тухай хэлэжэрхёо юм.

Володиин гурбан дүүнэр – тэрэнэй ехэнь арбан нэгэтэй һэн – столойнгоо саана һуугаад, шэнэ танилаа һалан һандангүй харанад.

-Эдэ мэдүлэлнүүдые зүбөөр, интонацитайгаар уншаад, дүримөө сугтаа гаргая.

- Юундэ оролто мэдүүлэлнүүд гэнэ бэ?

- Ямар сэглэлтын тэмдэгүүд  табигданаб?

- Запятой, хаалта, ута зурлаа табигдана. Ехэнхидээ мэдүүлэлэй дунда байдаг.

-Оролто үгэнүүд удхаараа хэдэн янзын байдаг: (компьютераар  хараха, сээжээр шүүлбэри)

1. Тухайлалга тэмдэглэһэн: таахада, хэбэрынь, магад, магадгүй, багсаахада, тухайлхада г.м.

Жэшээнь:Хэбэрынь, нэгэ жэгдэ гараһан ургаса (М.Осодоев).

Магад, дайн байлдаан соогуур хамта ябажа, фашистнуудые сохиһон нүхэд тушаагаа бодолгото болоно ха гү? (Б.Шойдоков)

2. Баталалга тэмдэглэһэн: нээрээ, үнэхөөрөө, нээрээшье, нээрэһээ, үнэндөө, юрэдөө, юрэнхыдөө, талаан болоходо г.м.

Жэшээнь: Үнэхөөрөө, Виктор, энэ шулуун гэнэ гүш? (Ц.Галанов). Юрэдөө, хатуухан лэ тэмсэлдэ бэлдэхэ болоо (Ц.Галанов).

3. Баримталга тэмдэглэһэн: нэгэл үгөөр хэлэхэдэ, сэхыень хэлэхэдэ, богонёор хэлэбэл, ондоогоор хэлэбэл, тобшоор  хэлэхэдэ г.м.

Жэшээнь: Нэгэл үгөөр хэлэхэдэ, ой соо юунээшье болоо һаа, баригдангүй, мэдэгдэнгүй үнгэрхэб гэжэ Һахалта ехэтэ һанана (Ц.Галанов). Манай геройнуудай нэгэнэй, сэхыень хэлэхэдэ, Папансагай ажабайдалда иимэ хаһа тудаба (Ц.Цырендоржиев).

4. Гуримшуулга тэмдэглэһэн:  нэгэдэхеэр, хоёрдохеор, һүүлэй һүүлдэ, эсэсынь, нэгэ талаһаа, нүгөө талаһаа г.м.

Жэшээнь: Нэгэдэхеэр, танай дайшалхы позици ехэ буунуудтай болоно (Б.Шойдоков). Хоёрдохеор, ямаршье эрхэ байдалда Монгол руу орохоо оролдохо (Б.Шойдоков).

5. Мэдэрэлгэ тэмдэглэһэн: халагни, хүлисэгты, талаан болоходо, доогуур хэлэхэдэ г.м.

Жэшээнь: Халагни, эдэ зониие баригша һайб! (Ц.Галанов). Талаан болоходоо, тэндэ эмшэн дайралдажа, намае хүн болгоо һэн. (Б.С.)

4. Бэхижүүлгэ.

• Мүнөө дэбтэртээ энэ хүсэнэг буулгагты, жэшээнүүдыень хүсэлдүүлэгты.(ажалай дэбтэр соо ажал)

Оролто үгэнүүд текстын удхада нэмэлтэ мэдээсэл оруулдаггүй, харин мэдүүлэл соо хэлэгдэһэн юумэндэ сэгнэлтэ үгэдэг, авторай хандаса харуулдаг.

-Шалгалга, тобшолол гаргалга:

- Үшөө дахин мэдүүлэлнүүдээ зүбөөр үгүүлжэ уншая.

А) Ажалай дэбтэр соо ажал.

Адлирхуу удхатай  оролто үгэнүүдые бэе бэеэрнь һэлгэхэ шадабаритай болгохо.

Хүсэнэг хараад, буулгажа бэшэхэдээ, оролто үгэнүүдыень адлирхуу удхатай үгэнүүдээр һэлгэгты.

1. Буда Самбуевич, иимэл даа, сэхыень хэлэхэдэ! 2. Энэмнай, минии һанахада, Сибириин баялигые үргэнөөр хэрэглэхэ зорилготой сагай эрилтэһээ дурлдыдангараһан холын хараатай хэмжээ ябуулга байха ёһотой ха юм. 3. Тухайлхада, энэ ушарые өөр өөртөө шэбшэжэ үзэнэд хэбэртэй. 4. Хүлисэгты, бэеэ барибагүйб.

- Һэлгэхэдэ, юун ондоо болоноб? Дүримөө дахин дабтая.

Б) Номоор ажал.

Хэшээлэй дүн.

 Гэрэй даабари. Һүүлшын сонин сооһоо оролто үгэнүүдтэй табан мэдүүлэлнүүдые түүжэ бэшэхэ.

Сэгнэлтэ.

Хэшээл -3

Темэ: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд: хандалганууд.

 Зорилго: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд:  хандалганууд  тухай үзэһыень дабтуулжа, мэдэсыень бүри гүнзэгырүүлхэ; хандалгануудай удхыень, үүргыень тайлбарилжа үгэхэ; ямар интонацитайгаар уншагданаб гэжэ ажаглуулха. Сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табюулжа һургаха.

Хэшээлэй ябаса

1. Эмхидхэлэй үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.  Урда үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)

-Оролто үгэнүүд удха шанараараа юу харуулдаг бэ? Жэшээ.

Даабари:

Үгтэһэн хоёр мэдүүлэлнүүдые нэгэ оролто мэдүүлэлтэй юрын мэдүүлэл болгон хубилгагты. Жэшээнь:

Үглөөдэр, үдэһөө хойшо саһан орохо. Энээниие радиогоор дамжуулаа. Үглөөдэр, үдэһөө хойшо (энээниие радиогоор дамжуулаа) саһан орохо.

1. Хоёр зуун жэл саана Москвада Ехэ театр нээгдээ.Энэ ушар 1776 ондо болоо.
2. Эдэ шүлэгүүд намда ехэ һайшаагдаа. Би “Одон” журнал соо уншааб.
3. Декабриин долоондо манай һургуулида Дондок Улзытуевта зорюулһан үдэшэ үнгэрхэ.Энээн тухай һургуулиин сонин соо бэшээтэй.

3. Шэнэ темэ

Хандалга гэтэн темэтэй танай танилсаһан байхат. Танай мэдэсэ  шалгая, эдэ мэдүүлэлнүүд сооһоо хандалгатай мэдүүлэлнүүдые ологты.

Үхибүүд багшадаа туһална.

Үхибүүд, багшадаа туһалагты.

Баярма үглөөдэр город  ошохонь.

Баярма, үглөөдэр город ошохошни гү?

• Эдэ мэдүүлэлнүүд юундэ хандалгатай мэдүүлэл болоноб?
• Хандалга юундэ мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдтэ ороноб?
• Дүримөө гаргагты.
• Нэгэдэхи ба гурбадахи мэдүлэлнүүд юрэ хөөрэһэн удхатай. Харин хоёрдохи мэдүүлэл захирһан, уряалһан удхатай, дүрбэдэхи мэдүүлэл асууһан удхатай.Үйлэдэгшэ нюурынь хандалга болоод байна.
• Нэгэдэхи ба гурбадахи мэдүлэлнүүд соо нэрлүүлэгшэнүүд байна. Асуудал табигдажа, нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоерой хоорондохи холбоо харуулна.
• Хоёрдохи, дүрбэдэхи мэдүүлэлнүүд соо үхибүүд – туһалагты, Баярма – ошохошни гэһэн үгэнүүдэй хоорондо грамматическа холбоо үгы, асуудал табигданаггүй - мэдүүлэлэй гэшүүн болоногүй.
• Номоо 87 н. нээгээд дүримөө уншая.

Хандалганууд  нэрэ үгын нэрын падежээр гараһан байдаг гэжэ тобшолол хэхээр гү?

Словарна ажал:

Захирха – приказывать,управлять;    Захиргаан –администраөия,управление;

Идхаха – внушать, убеждать;

Уряалха –

Асууха -

• Манай хэлэлгэдэ хандалга олоор хэрэглэгдэг. Мүнөө бэе бэедээ элдэбээр захиржа, уряалжа, асуужа  хандая. Зүбөөр интонаци табигты.

1 бүлэг – захиржа хандаха

2 бүлэг- идхажа

3 бүлэг –уряалжа.

• Эдэ мэдүүлэлнүүдые зүбөөр уншая:

Хайрата хүбүүмни, Эхэ ороншни албанда шамай дуудаба (Х.Намс).

Нүхэд, намда найдаагүй һаа, нүхэрһөөмни һурыт! (Ж.Тум).

Мэдүүлэлэй эхиндэ байһан хандалгын удаа зогсолто хэнэбди, шанг. тэмдэгтэ дуугаа шангадханабди, тиимэһээ шангадхаһан тэмдэг табинабди.

-Хандалганууд ехэнхидээ мэдүүлэлэй эхиндэ хэрэглэгдэдэг. Бэшэгэй хэлэлгэдэ мэдүүлэлэй дундашье, һүүлдэшье бэшэгдэдэг.

Мүнөө гурбан группа болоод, карточкаар  ажал хэхэт:

1 группа – мэдүүлэлэй эхиндэ байһан хандалгатай мэдүүлэл оложо уншаха,

2 группа – мэдүүлэлэй дунда,

3 группа – мэдүүлэлэй һүүлдэ    – сэглэлтын тэмдэгүүдыень тайларилхат.

Үхибүүдэй тобшолол:

• Аман хэлэлгэдэ хандалганууд хүндэ, амитанда, шубуудта, байгаалида хабаатай байдаг.  Гансашье хүнүүдтэ бэшэ, мүн амигүй юумэндэ хандажа болохо. Тиихэдээ уран зохёолдо, шүлэгтэ, дуунда хэрэглэгдэдэг.

1 группа – хүндэ

2 группа – амитанда

3 группа – байгаалида хабаатай хандалгатай мэдүүлэлнүүдые олохо.

Мэдүүлэлнүүд:

Ши, Нима, энээнэй ушарые дууһан мэдэхэ байхаш. Сэхынь, нүхэр, намда хэлэжэ үгэл даа. Бэлэгыемни абыш, баатар хүбүүн! Бараг даа, һанаагаа бү зобо, Андрей михайлович. Юуень гайхаа гээшэбши, Тогоон?  Һэй, нүхэр, ерыш наашаа! Аба, аа, харыт .энээниие!

Хүхэ торгон огторгойдо,

Хүндэлдин байжа жэргэнэш,

Ирагуу дуугаа дууланаш,

Инаг борохон жэргэмэл. (Д.Дамдинов)

Залууш, залууш, хүсэтэйш, хабатайш.

Эхэ оромни. (Ж.Тумунов).

Байгал, шамдаа бусахалби,

Баяраа шамтаяа хубаалдахабди. (Ж.Тумунов)

4.Бэхижүүлгэ.

Даабари: творческо ажал –шүлэг зохёолгон.

Эхэ орондоо хандаһан мэдүүлэл зохёожо туршагты. Шүлэгөөршье бэшэжэ болохот.

Хандалганууд дэлгэрэнгы ба хуряангы байдаг. Илгааень эдэ мэдүүлэл уншаад хэлэгты:

Эхэ эсэгэ хоёройнгоо халуун зүрхэн болохо хайрата хүбүүн Хэшэгтэмнай, һайн ябана гүш? (Х.Намсараев)

Доржо абгай, та Бадма худындамни ошожо, хэлэхэ ёһоорнь хэлэжэ дуулгажа үгэхэ болоо гээшэлта даа...

Һанаан зүрхэнэйм һалашагүй наран, һайхан нүхэрни, зүб хэлэнэш!.. (Х.Намсараев)

А) Ажалай дэбтэр соо ажал.

Даабари:

Хандалгатай мэдүүлэлнүүд захирһан, уряалһан, асууһан, идхаһан байдаг гэжэ мэдэбэбди. Иимэ мэдүүлэлнүүдые уншаад, өөһэдынгөө жэшээ бэшэгты.

1. Хандалгатай захирһан мэдүүлэлнүүд:

Сашенька, мамашни ерэхэ гэнэ! (Ч.Цыдендамбаев)

Цыремпил! Ши эндэһээ зайлажа, түргөөр ябыш!

Ай, зүнэг хара эмэ! Үтэр хүдэлэ! (Х.Намсараев)

______________________________________________

2. Хандалгатай уряалһан мэдүүлэлнүүд:

Аба, эжымни, хүбүүгээ шагныш!

Арад зомни, тэмсэлдэ бодыш!

Урагшаа, нүхэд, урагшаа! (Х.Намсараев).

_______________________________________________

3. Хандалгатай асууһан мэдүүлэлнүүд:

Данзан, гансаараа дуугарна гүш даа? (Ц-Д.Дондокова)

Георгий Николаевич, үхибүүдые һэрюулхээр болоо бэшэ гү?

_________________________________________________

4. Хандалгатай идхаһан  мэдүүлэлнүүд:

Наашаа, хүбүүн, аяга бари. (Х.Намсараев)

Зай, нүхэд, хүрөө болог даа.

Ерээлби шамдаа, ниислэл хото, елэгэр үйлсэ, үндэр сагаан гэртэшни .

__________________________________________________

Үгтэһэн мэдүүлэлнүүдые хоолойн аялгатайгаар, интонаөитайгаар уншагты.

Б) Номоор ажал.

Хэшээлэй дүн.

 Гэрэй даабари.

Сэгнэлтэ.

Хэшээл -4

Темэ: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд: аянгалһан үгэнүүд.

Зорилго: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд:  аянгалһан үгэнүүд гэжэ ойлгосотой танилсуулха; ямар интонацитайгаар уншагданаб гэжэ ажаглуулха. Сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табюулжа һургаха.

Хэшээлэй ябаса

1. Эмхидхэлэй үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.  Урда үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)

А)Хандалгатай мэдүүлэл ологты:

Хабар дуулим таладамнай айлшалан ерэбэ.

Хабар, дуулим таладамнай айлшалан ерэбэш.

Мүнхэ үсэгэлдэр албанһаа табигдажа ерээ.

Мүнхэ, ши албанһаа табигдажа ерэ!

Б) Хандалганууд дэлгэрэнгы ба хуряангы байдаг гээбди. Мүнөө энэ мэдүүлэл уншаад, хандалга олоод, ямар бэ гэжэ хэлэгты. Иимэрхүү мэдүүлэл түргэн саг соо өөһэдөө сээжээр  зохёогты.

Зай, пирнагархан хамартай эреэхэн тугални, һайн хоноо гүш, харанхыда айгаагүй гүш?

3. Шэнэ темэ

- Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдтэ юун ородог бэ?

Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдтэ междометинүүд, баталһан удхатай тиимэ, зүб  баруушааһан удхатай үгы үгэнүүд хабаадана.

• Таанад междомети гэһэн темэ үзэһэн гээшэт, дабтая.
• Ямар хэлэлгын хубиие междомети гэнэб? Жэшээнүүдые хэлэгты.
• Междомети хоер янза байдаг гэжэ дабтая: мэдэрэл тэмдэглэһэн  ба абяа дуряаһан.  Абяа дуряаһан междометиин дабтагдаһан байгаа һаань (хан-хан, хон-хон, тад-няд г.м.), хоорондонь богони зурлаа табигдадаг.
• Морфологи соо междомети  хадаа бэеэ дааһаншье хэлэлгын хубинуудһаа ондоо, туһалагшашье хэлэлгын хубинуудһаа ондоо, тусгаар байдаг. Удхынгаа талаар хүнэй мэдэрэл бүхэли дээрэнь  тэмдэглэһэн аад, нэгэ междомети бүхэли мэдүүлэлдэ дүтэрхы байдаг.
• Междометинүүд хэлэгэдэ олоор хэрэглэгдэдэг. Мэдүүлэл соо ороходоо, мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд боложо, хүнэй ямар нэгэ мэдэрэл гү, али сэдьхэлэй байдал харуулдаг.

Самбарта:

Һүү! Гэртэхиншни ерэбэ. (эндэ хүнэй сошоһые харуулна).

Ухайш даа! Наашань асараад, аягадамни хэл даа. (эндэ хүнэй баярлаһые тэмдэглэнэ).

Үү, хэн хүрэжэ ерээд байна гээшэб? (эндэ хүнэй гайхал тэмдэглэнэ).

Аһаа!  Урьхадамни орообши? (эндэ хүнэй олзуурхахые тэмдэглэнэ).

Эй, нүхэр, хаанабши? (Эндэ эй гэһэн үгэ хүниие дуудаһан удхатайгаар хэрэглэгдэнэ).

Ай, хүбүүмни, һайн бэлэйш даа! (эндэ хүнэй баярлаһые тэмдэглэнэ).

• Эдэ мэдүүлэлнүүдые уран гоеор, интонацитайгаар уншаад, мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хээд, тобшолол гаргагты.

Тобшолол:

Хандалга, оролто үгэнүүд мэдүүлэл соо ороходоо, гэшүүнииньшье болоногүй, бэеэ дааһан мэдүүлэлшье болоногүй. Харин междометинүүд,  тиимэ, зүб, үгы үгэнүүд бэеэ дааһан мэдүүлэл боложо шадаха.

Жэшээнь:

Һүү, яаһан аймшагтай юумэн гээшэб! Тиимэ, би тэрэниие үзөө һэм.

• Эндэ Һүү, Тиимэ гэһэн үгэнүүд мэдүүлэлнүүд болоно, зүгөөр нүгөө мэдүүлэлтэеэ хамта орео мэдүүлэл болоһон байна.  Юундэ аминдаа мэдүүлэл  бэ гэхэдэ, тэрэниие амяарнь, тусгаар мэдүүлэл болгохоор. Жэшээнь:
• Һүү! Яаһан аймшагтай юумэн гээшэб! Тиимэ. Би тэрэниие үзөө һэм.

Зүб, тиимэ, үгы гэһэн үгэ мэдүүлэлнүүд  дайралдадаг. Тэрэниие хараад үзэе.

Экран дээрэ:

Базар. Өөрынгөө ажалай түлөө харюусаха уялгатай.

Дарисуу. Зүб.

Бадмаев. Суглаан дээрэ арсаха хүн үгы бэзэ!

Барандаа. Үгы.

• Ши, Дулма гээшэ гүш?
• Тиимэ.

Дүрим гаргая.

4. Бэхижүүлгэ.

• Междометитэй мэдүүлэл ологты, сэглэлтын тэмдэгүүдыень табигты, уранаар уншагты.

Ай, хөөрхэй, буряад хэлэ мэдэдэг хүн ха юмта!

Үү! Хэн хүрэжэ ерээд байна гээшэб!

Фү!.. Үшөө гуталаа үмдэхэм гээд, убайгүй гээшэнь.

Ай, халаг! Эдэ нохосууд һүүлээ үргэбэ ха юм даа.

Түс-няс, түмэр анзаһа татанаб, тас-няс, таха, һүхэ  шэрээнэб.

Дүримөө гаргагты.

Аянгалһан үгэнүүд мэдүүлэл соо орожо, хүнэй сэдьхэлэй байдал, элдэб мэдэрэл тэмдэглэдэг.

Аянгалһан удхатай үгэнүүдэй хажуугаар, аянгалһан холбуулалнууд байжа болоно. Жэшээнь:

Ай бурхан зайлуул! Газар дуулаг, гахай шагнаг, гансахан эгдээ хэлсээд болиё. (Х.Намсараев)

Һалыш саашаа! Хоер үдэр соо шамда миин хүдэлһэн хүн үгы.(Ж.Тумунов)

А) Ажалай дэбтэр соо ажал.

Б) Номоор ажал.

Хэшээлэй дүн.

 Гэрэй даабари: Шэнжэлэл хэгты: ямар мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд хэлэлгэдэмнай олоор хэрэглэгдэнэб.

Сэгнэлтэ.

Хэшээл -5

Темэ: Шалгалтын диктант

Зорилго: Үзэһэнөө дабтан бэхижүүлгэ, һурагшадай гараһан дүримөөр мэдэсэ шалгалга, хэр зэргэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табидаг болооб гэжэ шалгаха. Иимэ мэдүүлэлнүүдые алдуугүйгөөр бэшэхэ дадалтай болгохо.

Хэшээлэй ябаса

1.        Эмхидхэлэй  үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2. Шэнэ сэдэб.

1. Багшын текст (багшын үзэмжөөр) уншалга, һурагшадай бэшэлгэ.

Текст бултыень уншажа үгөөд, удхыень хөөрүүлхэ, хүмүүжүүлгын ажал хэхэ, ойлгогдоогүй үгэнүүдые тайлбарилха, словарь соонь бэшүүлхэ.

2.Һурагшадай бэшэлгэ.

Словарна ажал.

3. һурагшадай дэбтэр суглуулха, шалгаха, сэгнэлтэ табиха.

 Дахинхи хэшээлдэ алдуу дээрэ ажал үнгэргэхэ.

3. Гэрэй даабари.

Хэшээл -6

Темэ: Изложени

Зорилго: Һурагшадай һанал бодолнуудые зүбөөр бэшүүлжэ һургаха. Изложениин текст хубинуудта хубаалгажа, хуби бүхэн соохи гол удха тодоор гаргажа харуулха дүршэлтэй болгохо. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

Хэшээлэй ябаса

1.        Эмхидхэлэй  үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2. Шэнэ сэдэб.

1.   Изложенидэ бэлдэлгэ.

-Текстын удха дээрэ хүдэлмэри.

-Хоердихи уншаһанай һүүлдэ бэрхэ һурагшад удхыень хөөрэхэ.

Ойлгогдоогүй үгэнүүдээр словарна ажал.

-Гурбадахияа уншалга.

2. Текстэеэ хубинуудта хубааха:

Ямар шухала һаналнуудые энэ изложени соо бэшэхэбта? Хэды ба ямар хубинуудта энэ изложени хубаажа болохоб? Хуби бүхэндэнь нэрэ һанагты.

Самбарта жэшээтэ түсэб гаргажа бэшэхэ.

3. Изложени бэшэлгэн.

Гэрэй даабари.

Мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд -4 ч +1ч х/х =5ч.

Хэшээл -1

Темэ: Мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд

Зорилго: мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд тухай ойлгосо үгэхэ, сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табюулжа һургаха; тододхоһон ушарлагша тухай дэлгэрэнгы ойлгосо.

Хэшээлэй ябаса

1. Эмхидхэлэй үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.  Урда үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)
3. Шэнэ темэ

(Тон түрүүн тусгаарлалгын гол удхатай танилсуулха)

Самбарта үгтэһэн мэлүүлэлнүүд дээрэ хүдэлэе:

Үглөөдэр, үдэ багта эндэһээ гаража  ябая.

Өөрынгөө ажалдаа, һуралсалдаа оролдосотойгоор хандаха ёһотойбди.

Хурдадхалгын, шэнэдхэн байгуулгын үедэ бүхы арад гайхамшагта туйлалтануудые бэелүүлжэ байна.

- Эдэ мэдүүлэлнүүдые уншаад, һайса ажаглая. Энэ мэдүүлэлнүүд соо юун тусгаарлагдаад байнаб? Юундэ тусгаарлагдаба гэжэ һананабта? Ямар үгэнүүдые ямар үгэ тодорхойлноб? Урда тээхи үгэнүүдынь мэдүүлэлэй ямар гэшүүн болоноб? Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд (элирхэйлэгшэ, нэмэлтэ, ушарлагша) тусгаарлагдадаг юм.

-большевигүүд, үдэ багта, һуралсалдаа, шэнэдхэн байгуулгын үедэ гэһэн үгэнүүд урда тээхи үгэнүүдэйнгээ (бидэнэр, үглөөдэр, өөрынгөө ажалдаа, хурдадхалгын) удхые тодо болгоно. Бүри ойлгосотой болгоно. Тиимэһээ тододхоһон гэшүүд гэжэ нэрлэгдэнэ. Бэшэхэдээ запятойгоор илганабди.

 - Номоо 78 н. Нээгээд, үгтэһэн дүрим уншая.

• Тододхоһон гэшүүд аман хэлэндэ хоолойн аялгаар илгаруулан үгүүлэгдэдэг, харин бэшэг дээрээ урда тээһээ запятойгоор илгагдадаг.
• Үшөө дахин уранаар, хоолойн аялгаар илгаруулан энэ мэдүүлэлнүүдээ уншая.
• Мэдүүлэлэй гэшүүдээр шүүлбэри хэе. Ямар гэшүүд болоноб?
• Тододхоһон гэшүүд ехэнхидээ ушарлагшанууд, мүн нэмэлтэ болон элирхэйлэгшэнүүд болодог байна гэжэ мэдэбэбди. Энэ хэшээлдээ тододхоһон ушарлагшанууд дээрэ дэлгэрэнгыгээр тогтое.

4. Бэхижүүлгэ.

(Энэ темэ заахадаа, тон түрүүн дэлгэрэнгы мэдүүлэлнүүдые үгэжэ уншуулаад, ушарлагшануудыень олуулжа, тэдэниие ажаглуулха, ойлгуулха хэрэгтэй)

• Ямар гэшүүниие ушарлагша гэнэб гэжэ үшөө дахин дабтая?

Багшын уран гоеор уншахада, һурагшад нэгэ нэгээр самбарта гараад бэшэнэ, мэдүүлэлэй шүүлбэри хэнэ, бэшэниинь дэбтэртээ бэшэнэ:

1.Эндэ һаяхан, амаралтын үдэр  һургуулиин һурагшад саад тарилгаар нилээд горитой хүдэлмэри хэһэн байна.

2.Тэрэ хойгуур, хойто зуһалангай саагуур намартаа комбайнууд ябажа, улаан зэлэ татуулан, таряа хуряана.

3.Номошо Цэдэн хэдэн шиираг хүбүүдые абаад, бетон хүүргын саада тээхэнэ, түмэр харгын шугам дээрэ элһэ хаяжа, хаалта  хэхэ даабари абаба. (Ж.Тум.)

4.Саяанһаа зүүн тээшээ, Байгалай урда эрьеэр Хамар дабаанай шэлэнүүд үргэлжэлнэ.

 -1-дэхи мэдүүлэл соо һаяхан гэжэ үгые бүри эли болгохын тула амаралтын үдэр гэжэ үгэ оруулагдана. Эли тодо боложо үгэнэ, тододхоно. Хэзээ һаяхан бэ? Хэзээ? гэжэ асуудалда харюусана, тиимэһээ тододхоһон ушарлагша болоно.

• Мүнөө уншалга дээрэ үшөө дахин ажал хэе. Үгтэһэн  мэдүүлэлнүүдэй тододхоһон гэшүүд  халта тогтолготойгоор үгүүлэгдэдэг. Жэшээлхэдэ, һаяхан гээд, халта зогсолто хэхэ,  хоолойн аялгаар илгаруулнабди.

(мүн саашань энэ мэтээр бэшэ мэдүүлэлнүүдээ шүүлбэрилхэ).

А) Ажалай дэбтэр соо ажал.

Б) Номоор ажал.

Д-169. Буулгажа бэшэхэдээ, тододхоһон ушарлагшануудыень оложо, сэглэлтын тэмдэгүүдыень табигты.

5. Хэшээлэй дүн.

Багшын анхаралда: Урдань мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүдые тусгаарлаһан гэшүүд гэжэ нэрлэдэг байгаа. Харин тусгаарлалга ганса тододхоһон гэшүүдтэ хабаатай бэшэ юм.

     Буряад хэлэндэ сэглэлтын дүримүүд европын хэлэнүүдэй сэглэлтын дүримүүдһээ онсо илгаатай гэжэ мэдэнэбди. Хэрбээ европын хэлэнүүдтэ үгын байра сүлөө һаань, буряад хэлэнэй үгын байра тогтомол тула,  хабаатай үгэнь хододоо тодорхойлһон үгынгөө урдань табигдана. Энээн дээрэһээ тодорхойлһон үгэнүүдые буряад хэлэндэ хоёр тээһээнь тусгаарлаһанай ямаршье хэрэггүй, харин гансал тодорхойлһон үгэнүүдые тодорхойлогшо үгэнүүдһээнь тусгаарлаха ёһотой юм. (Даша-Нима Доржиев “Мүнөөнэй буряад хэлэн” Синтаксис. У-У “Бэлиг”2005)

Хэшээл -2

Темэ: Мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд

Зорилго: мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд тухай ойлгосо үргэлжэлүүлжэ, сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табюулжа һургаха, дүршэлэтэй, шадабаритай болгохо; тододхоһон нэмэлтэ тухай дэлгэрэнгы ойлгосо  үгэхэ.

Хэшээлэй ябаса

1.        Эмхидхэлэй үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.         Урда  үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)

1.Асуудалда харюу:

-Ямар гэшүүдые тододхоһон гэшүүд гэдэг бэ?

- Тододхоһон ушарлагша гэжэ юуб?

- Сэглэлтын тэмдэг хаана табигдадаг бэ?

- Аман хэлэндэ хайшан гээд илгаруулдагбди?

2. Гэрэй даабари шалгалга –Д-169.

1. Шэнэ темэ

Самбарта:

Бидэниие, манай гүрэнэй үхибүүдые гайхамшагта һайхан ерээдүй саг хүлеэжэ байна.

Илалтын һайндэртэ, Майн юһэндэ бидэнэр бэлдэжэ байнабди.

Долгорто, эгээл эрхим һурагшада шэнэ даабари үгэбэ.

-Эдэ мэдүүлэлнүүдые дэбтэртээ бэшээд, шүүлбэри хэгты. Анализ. Самбарта анализ хэхэ дуратайшуул гараха.

-Ямар гэшүүн тододхоһон байнаб? Тиимэһээ тододхоһон нэмэлтэ болоно гү?

Дүримөө гаргая.

Карточкаар ажал:

Точконуудай орондо таараха тодододхоһон нэмэлтэнүүдые табижа бэшэгты, сэглэлтын тэмдэгыень табигты.

Наймадахи классай эрхим һурагшые ...бидэ булта мэдэхэбди.

Мүрысөөндэ түрүү һуури эзэлэгшэ хүбүүндэ ... мүнгэн шан барюулагдаба.

Манай һургуулиин һурагшадта ... уран зохёолшод шүлэгүүдээ уншаа.

-Эдэ мэдүүлэлнүүные синтаксическа шүүлбэри хэхэ. Сэглэлтын тэмдэгүүдые хараадаа абан, антонацитайгаар уншаха.

Хүн өөрынгөө һанал, бодол эли тодо болгохын тула аман болон бэшэгэй хэлэлгэдэ тододхоһон гэшүүдые хэрэглэдэг. Тододхоһон гэшүүд урдахи үгэеэ эли тодо болгожо үгэнэ; хүнэй хэлэхээ һанаһан юумэн хүндэ ойлгосотой, эли тодо боложо үгэдэг гээшэ.

2. Бэхижүүлгэ.

Ном сооһоо даабаринуудые дүүргэхэ.

1. Сээжээр –Д-171
2. Дэбтэртээ бэшэхэ: Д-172, Д-175.

Гэрэй даабари – Д-176

3. Хэшээлэй дүн. Сэгнэлтэ.

Хэшээл -3

Темэ: Мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд

Зорилго: мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд тухай ойлгосо бэхижүүлхэ, сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табюулжа һургаха; тододхоһон гэшүүдые хэлэлгэдээ, бодото ажабайдалдаа зүбөөр хэрэглэжэ һургаха. Тододхоһон элирхэйлэгшэ тухай дэлгэрэнгы ойлгосо  үгэхэ. Тусгаарлалгатай мэдүүлэлнүүдые зүб аялгатайгаар хэлэжэ, уншажа һургалга.

Бүлэгөөр хүдэлхэ

Хэшээлэй ябаса

1.        Эмхидхэлэй  үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.         Урда үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)

1.Асуудалда харюу:

-Ямар гэшүүдые тододхоһон гэшүүд гэдэг бэ?

- Тододхоһон ушарлагша гэжэ юуб?

- Сэглэлтын тэмдэг хаана табигдадаг бэ?

- Аман хэлэндэ хайшан гээд илгаруулдагбди?

2. Гэрэй даабари шалгалга –Д-176.

4. Шэнэ темэ

Самбарта:

-Эдэ мэдүүлэлнүүдые дэбтэртээ бэшээд, шүүлбэри хэгты. Анализ. Самбарта анализ хэхэ дуратайшуул гараха.

-Ямар гэшүүн тододхоһон байнаб?

Элүүр энхэ, ажал хэжэ ябаһан хүндэ миин байха гээшэ ехэл хашартай юм.

Үндэр, хоер метрһээ үлүү хүбүүдүүд мүрысөөнэй командада оролсодог.

- Ямар гэшүүниие элирхэйлэгшэ гэдэг бэ?

-Ямар гэшүүн тододхоһон байнаб? Тиимэһээ тододхоһон элирхэйлэгшэ  болоно гү?

- Дүримөө гаргая.

• Нэгэ нэгээр тусгаарлалгатай мэдүүлэлнүүдээ зүб аялгатайгаар хэлэжэ, уншажа һурая.

Карточкаар ажал:

Дулма һураггүй ондоо, улаан бургааһан мэтэ нариихан, сэбэрхэн басаган болошоо. Дугар оройдоо ондоо болоогүй, нөөхил долоодохидо һурадагтаа адли (Б.Мунгунов).

5. Бэхижүүлгэ.

-Дэбтэртээ нэгэ нэгэ тододхоһон элирхэйлэгшэтэй мэдүүлэл зохёохо.

Ном сооһоо даабаринуудые дүүргэхэ.

3. Сээжээр –Д-173.
4. Дэбтэртээ бэшэхэ: Д-174, Д-176.

Гэрэй даабари – Д-178.

6. Хэшээлэй дүн. Сэгнэлтэ.

Хэшээл -4

Темэ: Мэдүүлэлэй тододхоһон гэшүүд

Зорилго: тододхоһон гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые алдуугүйгөөр бэшэхэ дадалтай болгохо; сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табюулжа һургаха; тододхоһон гэшүүдые хэлэлгэдээ, бодото ажабайдалдаа зүбөөр хэрэглэжэ һургаха.

Хэшээлэй ябаса

1.        Эмхидхэлэй  үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2.         Урда үзэһэнөө дабталга. (гэрэй даабари шалгалга)

1.Асуудалда харюу:

-Ямар гэшүүдые тододхоһон гэшүүд гэдэг бэ?

- Тододхоһон ушарлагша гэжэ юуб?

- Сэглэлтын тэмдэг хаана табигдадаг бэ?

- Аман хэлэндэ хайшан гээд илгаруулдагбди?

2. Гэрэй даабари шалгалга –Д-178.

3. Шэнэ темэ

Буряад хэлэндэ тододхоһон гэшүүдэй гансал урда тээнь запятой (бага сэг) табижа тусгаарлаад, хойто тээһээнь гү, али ород хэлэнэй дүримөөр хоер тээһээнь тусгаарлагдажа болохогүй:

А) буряад мэдүүлэл соохи үгын байра тогтомол юм. Мэдэһэн үгэнь мэдүүлэгшэ үгынгөө хойто тээнь байдаг тула, тэдэ хоерой хоорондо бага сэг тавижа тусгаарлахагүй.Үсэгэлдэр, үдэ багта ошооб.

Б) Ород хэлэндэ мэдүүлэл соохи үгэнүүдэйм байра сүлөө юм. Мэдүүлэлэй гэшүүд бултадаа хабаатай үгынгөө урданшье, хойноньшье, дунданьшье табигдажа болохо. Тиимэһээ хоёр тээһээнь запятойгоор илгаруулнабди.

Я выехал отсюда вчера, в полдень.  Вчера, в полдень,  я выехал отсюда. Выехал я отсюда вчера, в полдень. Отсюда, я вчера, выехал.

Буряадаар хараад үзэе:

Ошооб би эндэһээ усэгэлдэр, үдэ багта. Эндэһээ би үсэгэлдэр, үдэ багта ошооб. Би ошооб эндэһээ үсэгэлдэр, удэ багта. Үсэгэлдэр, үдэ багта би ошооб эндэһээ. – Ямар мэдүүлэл зүб бэ?

Эндэһээ би үсэгэлдэр, үдэ багта ошооб.- буряад хэлэнэй үгын байра тухай һургаалай ёһоор энэ мэдүүлэл зүб гэжэ мэдэнэбди.

• Сэглэлтэ табигдадаг дүримөө гаргая.
• Энэ таблица толи соогоо бэшэе:

Мэдүүлэлэй гэшүүниие хүсэд тодорхойлхын тула хэрэглэгдэһэн тододхоһон гэшүүд хэлэлгэ дэлгэрэнгыгээр тайлбарилжа, тодо, ойлгосотой, һонирхолтой болгоно.

1. Бэхижүүлгэ.

Бүлэгөөр хүдэлхэ

Гурбан бүлэг боложо хүдэлхэ: 1 бүлэг – тододхоһон ушарлагшатай, 2 бүлэг – тододхоһон нэмэлтэтэй, 3 бүлэг – тододхоһон элирхэйлэгшэтэй мэдүүлэл оложо, түүжэ бэшэхэ, уран гоёор уншажа хамгаалха.

Сожол хүзүүн дээгүүрээ унаһан пулаадайнгаа үзүүрээр гашуун, эхэ хүнэй зоболонто заяанай нулимсые аршаба (Б.Ябжанов). Гэртэхинээ, үбшэн эжыгээ, бишыхан дүү Гамаагаа, һанаата боложо зүдэрһэн абаяа орхёод ябашаха зүрхэн намда байбагүй. (Ц. Дондубон). Энэ ехэ бэрхэшээлтэй, дэлгүүрэй харилсаанда орожо ядажа байһан үедэ ажаһууһанаа бүгэдэ мэдэжэ байгаа ёһотой (“Бур. Үнэн”). Энэ колхозой баруун хойно, үйлсын амһар дээрэ, хорёогой углууда таба һүрэдэг хатуу һомотые һугадаа хабшуулһан хүн хара ямаан даха хэдэрээд, ямар нэгэ юумэ гэтэһэн тодоһон маягтайгаар доогуур хараад гүлдыжэ һууна (Х.Намсараев).

Буряад хэлэеэ һайн шудалһан үхибүүд бэшэ предмедүүдээрээ, тэрэ тоодо ород хэлээрээшье даамайгаар юумэ мэдэжэ абаһан байдаг (“Бур. Үнэн”).

Нэгэтэ үдэшэ, оройхон хүдэлмэриһөө бусажа ябатарни, гэнтэ нэгэ хүн хойноһоомни таб-таб гүйжэ ерэхэдээ, Ёндон байжа байба (Ц. Дондубон).

2 даабари: бэе бэедээ даабари бэлдэхэ.

3 даабари: Номоор ажал – Д-185 – нэгэ оньһон үгэ абаад, зохёолго бэшэхэ.

Гэрэй даабари

2. Хэшээлэй дүн. Сэгнэлтэ.

Багшын хэрэглэхэ нэмэри мэдүүлэлнүүд:

Манай орон элдэб түлишөөр, тусхайлбал, шулуу нэрһээр, нефтеэр ехэ баян юм (Б. Шанжин). Шамайгаа, эрхим барилдаашанаа, аха һанаха нүхэрөө, урдаа хараха омогорхолоо энэ ехэ барилдаанда илаһай гэжэ һанахамнай зүб лэ даа (“Бур. Үнэн”). Маанарта, түрүү трактористнуудта хүршэ колхозой трактористнуудай мүрысөөндэ хабаадахые дурадхаһан уряал ерэбэл гэжэ манай түрүүлэгшэ дуулгаба (“Бур. Үнэн”).

Тээ зүүгээрнь, налгай эрье доогуур, бүлэг бүлэг бургааһа  һөөгүүдэй хоорондуур Хүсөөтэ горхон уһаяа булгилуулдаг (Б. Мунгонов). Булжумуур дээрэ, тэнгэриин аглагта дуугаа жэнгинүүлэн байтараа, гэнтэ доошоо унан, зон дээрэхэнэ аялгаа дэлгэнэ (Б.Ябжанов).

Хэшээл -5

Темэ: Шалгалтын диктант

Зорилго: Үзэһэнөө дабтан бэхижүүлгэ, һурагшадай гараһан дүримөөр мэдэсэ шалгалга: хэр зэргэ тододхоһон гэшүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табидаг болооб гэжэ шалгаха. Иимэ мэдүүлэлнүүдые алдуугүйгөөр бэшэхэ дадалтай болгохо.

Хэшээлэй ябаса

1.        Эмхидхэлэй  үе

Мэндэшэлгэ, һурагшадые бүридхэлгэ.

Хэшээлэй зорилго табилга.

2. Шэнэ сэдэб.

1. Багшын текст (багшын үзэмжөөр) уншалга, һурагшадай бэшэлгэ.

2. Словарна ажал.

(һурагшадай дэбтэр суглуулха, шалгаха, сэгнэлтэ табиха).

3. Дахинхи хэшээлдэ алдуу дээрэ ажал үнгэргэхэ.

3. Гэрэй даабари.

1. Д-187. Ном соо үгтэһэн диктант. Эжытэеэ бэшэхэ.

Ном соо үгтэһэн диктант яажа бэшэхэб?

2. Дабталгын асуудалнуудта харуюсажа шадаха.

Дабталгын асуудалнууд

1. Тододхоһон гэшүүд гэжэ юуб?
2. Мэдүүлэлэй ямар гэшүүд тододхоһон байдаг бэ?Ямар сэглэлтын тэмдэгүүд табигдадаг бэ?
3. Тододхоһон гэшүүд хайшан гээд үгүүлэгдэхэб?

Темэ:  Ц. Сампилов «Талын дуран»

Класс: 8

Зорилгонууд:

hургалгын:

- Ц.Сампиловай «Талын дуран»  зурагтай, Д.З.Жалсараевай «Талын дуран» шɣлэгтэй танилсуулха;

-Шэнэ ɣгэнɣɣдтэй танилсуулжа, тэдэниие хэлэлгэдээ хэрэглэжэ hургаха.

Хɣгжɵɵлгын: 

-аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хɣгжɵɵлгэ;

-бɣлэг соо хɣдэлхэ дадал бэхижɣɣлхэ;

-ɵɵhэдынь hанал бодол элеэр, тодоор, ураар хэлɣɣлжэ hургаха.

Хɣмɣɣжɣɣлгын:

- Буряад оронойнгоо суута уран зураашадаар hонирхуулжа, омогорхол тɣрɣɣлхэ;

-Дуран тухай мэдэсыень ɣргэдхэхэ, дуранай хɣсэлэй ɣɣргэ тухай ойлгуулха.

Хэрэгсэл: Э.П.Нанзатова  «Мγнгэн туяа»  ном, Ц.С.Сампилов «Талын дуран» зураг, презентаци

Хэшээлэй ябаса

1. Оролто  ɣгэ
2. Хэшээлэй темэтэй ба зорилгонуудтай танилсалга – Мγнөө хэшээлдээ бидэ Ц.Сампиловай  «Талын дуран» зурагаар,  Д.З.Жалсараевай «Талын дуран» шγлэгөөр ажал хэжэ, шэнэ γгэнγγдтэй танилсажа, тэдэнээ хэлэлгэдээ зγбөөр хэрэглэжэ hурахабди.  Хэшээлэймнай темэ «Талын дуран». Бɣлэгɵɵ ажал хэхэбди.

3. Шэнэ темэ ойлгуулалга.

Хγгжэм зэдэлнэ, слайд Ц.Сампиловай «Талын дуран» зураг гарана.

Багшын асуудалнууд:

-Энэ зураг хараа hэн гγт? Авторынь хэн бэ?

- Буряад γндэhэн соёлой эхи табигшадай нэгэн манай бэлигтэ уран зурааша Ц.Сампиловай «Талын дуран» суута зурагыень хγн бγхэн мэдэхэ ёhотой.

- Уран зурааша энэ зураг дээрээ юу харуулааб?

-Танда юун hайшаагданаб?

-Yшөө юун зураатай бэ?

-Уран зурааша энэ зурагаараа юу ойлгуулхаяа оролдооб?

-Энэ зураг танда ямар бодол тγрγγлнэб?

- Хγбγγн басаган хоерой дунда инаг дуранай холбоо бии гγ?

- Юун дээрэhээ мэдэгдэнэб?

Yхибγγдэй тобшолол.

Багшын тобшолол: Сэлмэг нарата γдэр γргэн талын харгыгаар залу хγбγγн басаган хоер hайхан зээрдэ hайбар хγлэгγγдээр яаралгγхэн гэшхγγлнэ. Буряад хубсаhатайнууд. Залуу хγбγγн моринойнгоо жолоо татад гэн, алхасыень аалидуулан, басаган тээшээ боложо, энеэбхилэн юумэ хөөрэнэ. Басаганиинь номгон зантай, хγбγγнэйнгээ нюур руу сэхэ харахаяа эшэhэн янзатай.

Талын дуран ямар hайхан бэ!

Иимэ hайхан зурагыень хараад, уран зурааша юу зурааб, зураг дээрээ юу ойлгуулхаяа hанааб гэжэ бидэ хөөрэжэ шадаха ёhотойбди. Тиимын тула ехэ баян лексическэ хэлэлгэтэй байха ёhотойбди.

Зурагаар ажал.

Танай урда γгэнγγд, холбуулалнууд γгтэнэ (словарна ажал). Эдэ γгэнγγдые хэрэглэн, зурагаар яажа зохёол бэшэхэб гэhэн заабари хэрэглэжэ, энэ зурагай удхаар багахан найруулга бэшэхэ.

Анхилhан –hайхан, хуншуухан ɣнэр гарана

Халюурhан –

Хγдэр hайхан шарайтай –

Баярай охин –

Ниилγγлэн –

Жаргаланта саг-

hайбарлан гэшхэлнэ –

Амгалан байдал-

Уужа –

4-5 бɣлэгэй даабари:

Yгтэhэн найруулга эдэ γгэнγγдээр таараха газартань хγсэлдγγлхэ.

Бɣлэг бγхэнэй ажал шалгалга.

4. Бэхижγγлгэ.

Энэ зурагта буряадай арадай поэт Д.Жалсараев Буряадай суута уран зурааша Ц.Сампиловай мγнхэ дурасхаалда зорюулжа, шγлэг зохёоhон байна.

1.Мγнөө энэ шγлэгыень шагная. (аудировани)

2. 3-4 γхибγγдтэ уран гоеор  уншуулха.

3. удха дээрэнь хγдэлмэри.

-“Талын дуран” гэhэн шγлэгыень уншаад байхадаа, таанад юун гэжэ хэлэхэ байнат? Энэ шγлэг зурагтамнай таарана гγ?

Багшын тобшолол: уран зохёолшо ая гангаар хангалтаhан, γнгын сэсэгээр анхилhан жаргалта hайхан Буряад ороноороо омогорхон байна. Д.Жалсараев шγлэг соогоо залуу хγбγγн басаган хоерой γргэн талын аажамда, γдэрэй наран доро hайхан зээрдэ мореороо сэнгэжэ ябаhан тухайнь бэшэнэ.

-Энэ шγлэг соо инагай ябадал ямараар харуулагданаб?

-Басаган хγбγγн хоер бэе бэедээ дуратай, зγγдэн шэнги жаргал соо морёороо хатаржа ябана.

-Yгтэhэн γгэнγγд шγлэг соо хэрэглэгдэнэ гγ?

-Дуран гээшэ дэлхэй дээрэ эгээн нангин юумэн. Хγн бγхэнхэндэшье, юундэшье дурлажа болохо: хγндэ, байгаалида, орон дэлхэйдэ г.м. Уран зохёолшо Д.З.ЖалсараевЦ. Сампиловай зурагаар ямар гоё шγлэг зохёоhон гээшэб!

-Дуран тухай хэды гое шɣлэгɣɣд, дуунууд бии гээшэб. Дуран тухай хэнэй шɣлэгɣɣдые мэдэхэбта? (2-3 шɣлэг хэлэхэ)

-Ямар дуунуудые мэдэхэбта?

-2-3 дуу дуулая.

5. Гэрэй даабари: шγлэг сээжэлдэхэ.

6. Сэгнэлтэ.

Хоца Намсараевич Намсараев

(1889-1959)

«Тайшаагай ташуур»

Драма – 1943

1. Тус зохёолой  жанр. Гэршэлэгты. Хэды ондо бэшэгдэнхэйб?
2. Гол герой хэн бэ? Ямар тушаалтайб?
3. Үйлэ хэрэгүүд ямар нютагта болоноб?
4. Тайшаа гэжэ юун бэ?
5. Х.Намсараев түүхын баримтануудые хэрэглэжэ бэшээ гэхэдээ юун гэнэб?
6. Дымбылов хэрээһэ зүүһэнэйнгээ һүүлдэ хэн гэжэ нэрэтэй болооб?
7. Хориин хэды эсэгын зон бэ? Нэрлэгты. Ямарынь манай нютагта бииб?
8. Бэе тухайгаа Р-Д.Дымбылов хориин ноедто, түрүү үбгэдтэ хэн гээд бэеэ хэлэнэб, нэрлэнэб?
9. Р-Д.Дымбыловэй гэртээ тахижа байһан бурхад.
10. Хориин гулваанар тайшаадаа хүндын ёһо болгон юу асарнаб?
11. Драма хэды үйлэһөө, хэды үзэгдэлһөө бүридэнэб?
12. «Тайшаагай ташуур» драмын түрүүшын режиссер.
13. Нэгэдэхи үйлын гол удха.
14. Хоердохи үйлын гол удха.
15. Гурбадахи үйлын гол удха.
16.  Николай Ринчин –Доржо Дымбыловэй характеристикэ
17.  Гоншогой характеристикэ.
18.  Тарба Жигжитов ба Дымбылов хоёр юу буляалданаб?
19. “Яагаа һүрхэй һайн заяатай,  һайхан жаргалтай Хориин буряадууд гээшэбта? – хэнэй үгэнүүд бэ?
20. Гүрэмбэ ламын характеристикэ.
21.  1842 ондо Дымбылов Санкт-Петербург хэндэ ошооб?
22.  Дымбылов Хориин Степной Дүүмэ шатаажа, хэды мүнгэ хулуунаб? Хайшан гэнэб?
23. Арад зон хатуу шэрүүн ахалагша тайшаа тушаалһаа бууба, орондонь тэрээнтэй тэмсэһэн Тарба Жигжитов оробо, байдалнай һайжархань гэжэ этигэнэ. Энэнь зүб гү? Һанамжаяа бэшэгты.
24.  Хориин буряадуудай 11 эсэгын уг изагуур угай бэшэгэй автор.
25.  Юундэ “Тайшаагай ташуур” гэжэ нэрэтэйб. Танай һанамжа.

Предмет: Буряад Литература

Класс: 7- дохи

Темэ:Хγхюун дорюун Будамшуу…

Зорилго:  ургалгын:

1. Ц.Г.Шагжинай намтар дабтаха , «Будамшуу» комедиин 1-дэхи  йлоор хоорэлдоо  нгэргэхэ, сценкэ наадуулха.
2. «Будамшуу» з жэгэй саашанхи  лоор хоорэлдэлгэ ба уншалга; урда сагай буряадуудай х ндэ х шэр ажабайдал харуул анииень, зохёолой гол геройн баяд ноёдтой эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэ энииень хадуун абалга.
3. М.Г.Елбоновой зохёохы намтартайнь танилсуулха.
4. Ролёор уран гоёор уншалга.

Х гжоолгын:

      Урагшадай ухаан бодол (мышление), ухаа мэдээ (память) болон аман ба бэшэмэл хэлэлгэ х гжоолгэ.

Х м  ж  лгын:

        Урагшадые т рэл буряад хэлэндэнь дуратай болгожо,сэгнэжэ, сахижа, гамнахадажа, дуунуудые сээжэлдэжэ, сценкэн  дые наадажа ябаха х сэлыень саашань х м  ж  лхэ.

       Будамшуу шэнги арад зондоо х ндэтэй, х н зондо ту алжа, х ндэ мууе  ананг й, хододоо х хюун дорюун ябаха гэжэ хоорэлдэхэ.

Хэрэгсэл: уран зохёолшын портрет, М.Елбоновой планшет, фото зурагууд, аудио ба видео кассетэ.

Хэшээлэй ябаса:

1.Эмхидхэлэй  е.

М.Г.Елбоновой «Будамшуу» гэжэ дуун зэдэлнэ…

- Сайн байна !

М ноо таанад дуу шагнаба гээшэт. Энэ дуумнай юун тухайб ?

• Будамшуу тухай хэлэгдэнэ. Будамшуумнай дуулажа, оортэйгоо танилсуулна: буряад орондоо нютагтайб, булта намайе мэдэхэт, буруухан адуулдаг ажалтайб, 17-18-тайб гэнэ.
• Теэд юундэ энэ дуу шагнабабди ?
• Юундэб гэхэдэ, м ноо хэшээлдээ бидэ Ц.Г.Шагжинай «Будамшуу» гэжэ з жэг саашань  ргэлжэл  хэбди.Темэмнай «Х хюун дорюун Будамшуу» гэжэ нэрэтэй.Тиихэдэ танай урда ямар зорилго табигданаб гэхэдэ:

         1)Ц.Г.Шагжин дуушан, артист, режиссёр, уран зохёолшо, драматург гэжэ хадуун ойлголго.

         2) З жэгэй гол геройн ябадалые бэхиж  лэн абалга.

         3) М.Г.Елбоновой намтартайнь, тэрэнэй гол хуби – «Будамшуутай» танилсалга.

5. Будамшуугай д рэ манда юу ойлгуулнаб гэ эн асуудалда харюу бэдэрэлгэ.—энэ зорилготнай ехэ орёо, юундэб гэхэдэ б хэли хэшээл соогоо энэ асуудалда харюу бэдэрхэт.

-м ноо  ра  дэроо бэшээд, темэеэ башэгты.Словарна ажал хэе. Хэшээлдэмнай иимэ  гэн  д дайралдаха: бγлсγγргэ – кругляш, кругленькая.

                                Орлогшо – заместитель

                                Дорюун – бодрый, сильный, смелый, уверенный.

                               Дорюун х хюу – в приподнятом настроении, радостный.        

II. Г\д шалгалга.

Гэрэй даабари Ц.Г.Шагжин дуушан, артист

Хэшээл: буряад хэлэн

Класс: 6

Дата: мартын арбан дγрбэн

Хэшээлэй темэ: «Тоонто нютаг Уланхаамни»

Хэшээлэй тγхэл (Тип урока): hурагшадай мэдэсэ, шадабари ба   дадал шалгалга ба бэхижγγлгэ.

   (урок обобщения и систематизации  знаний, умений и навыков    учащихся)

Хэшээлэй янза (форма урока): практическа ажал

Цели:

1. hургалгын:

а) ойлгуулгын -  юумэнэй нэрэ гэhэн темэ дабтажа, тэрэнэй удха шанар,  илгарал, зохилдол, хамаадал дабтан, хэр зэргэ ойлгоhыень элирγγлхэ;

hурагшадай хэлэгыень баян болгонгоо, шэнэ γгэнγγдтэй, юумэнэй нэрэнγγдтэй танилсуулха.

б) практическа – юумэнэй нэрэнγγдые текст сооhоо илгажа,  хэлэлгэдээ      элбэгээр, зγбөөр хэрэглэжэ hураха; зохилдол ба хамаадалыень оложо шадаха; элдэб шγγлбэринγγдые хэжэ шадаха.

в) шалгалтын – багшын асуудалда дγγрэн харюу γгэлгэ, даабаринуудые дγγргэлгэ.

2. Хγгжөөлгын:

hурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хγгжөөлгын ажал  ябуулха, ухаан бодолыень гγйлгэхэ, хадуун абалга hайжаруулха.

3. Хγмγγжγγлгын:

Тоонто нютагаа хγндэлжэ, гамнажа, нютагаараа омогорхожо ябаха гэжэ ойлгуулха; өөрынь нютагта hонирхол татаха, эзэн болонот гэжэ ойлгуулха; хамтын ажалай дγршэл олгуулха, γхибγγдэй хоорондохи нγхэсэлэй, хани барисаанай, бэе бэедээ туhаламжын мэдэрэл, хγмγγжэл γргэдхэхэ.

 Хэрэгсэл: ПК (компьютер), мультимедийный проектор,  номуудынь, зураг, таблица, карточканууд.

Хэшээлэй ябаса

1. Эмхидхэлэй γе.

Сайн байна, hурагшад! Мγнөө энэ хэшээлнай ехэ харюусалгатай нээмэл хэшээл гээшэ. Юундэб гэхэдэ таниие хэр зэргэ hуранабта, харюусанабта гэжэ харахаяа аяар Улаан-Үдэhөө айлшад ерэнхэй. Мэндэшэлэе. hуугты.

 Энэ хэшээлнай «Тоонто нютаг Уланхаамни» гэжэ нэрэтэй. Юундэб гэхэдэ, энэ хэшээлдээ юумэнэй нэрэ гэhэн хэлэлгын хуби дабтангаа, өөрынгөө нютагтаяа айлшадаа танилсуулхабди.

Хэшээлэймнай эпиграф:                      «Мэдэ!

                                            Бγмбэрсэг дэлхэйе мэдэхэеэ hанаа hаа,

Тγрγγн өөрынгөө нютаг hайса   шэнжэлэ!»

Танай урда γшөө иимэ проблемнэ асуудал табигдана:

Юумэнэй нэрэнγγд хэр зэргэ хэлэлгэдэмнай хэрэглэгдэнэб? – хэшээлэйнгээ hγγлдэ энэ асуудалда харюу булта γгэхэт.

2. Оролто γгэ.

         Урид γзэhэн мэдэсыень hануулан  дабтан hэргээлгэ.

(повторение и обобщение отдельных фактов, событий, явлений)

Зай, хэшээлээ эхилэе. Хэшээлнай «Тоонто нютаг Уланхаамни» гэжэ нэрэтэй. hара γдэрөө, темэеэ дэбтэртээ бэшэе.

-  Тоонто нютаг гэжэ юу хэлэдэнэб?

Б: Зγб. Тγрэл орон соо хγн бγхэн өөрын тоонто нютагтай. Тоонто нютаг. Малая родина. Тоонто гээшэмнай хаана хγн тγрөөб, томо болооб, хγнэй тγрэhэн газар болоно. Танай тоонто нютаг, тγрэhэн, ехэ болоhон газартнай Уланхаан болоно.

Б: Танай дунда өөрөө ехэ гоёор шγлэг зохёодог hурагша бии. Мγнөө танда Чойбонова Баярма  өөрынгөө тоонто нютаг тухай зохёоhон шγлэгөө уншахань. «Уланхаамни». Таанад hайнаар шагнагты, анализ хэхэбди.

- Энэ шγлэг соогоо ямар уран арга хэрэглээб?

-Хадануудаа юун шэнги гэнэб?

Самбарта: Уланхаамни

- Ямар хэлэлгын хубиб? Юундэ?

- Ямар юумэнэй нэрэб? Юундэ?

Б: Манай Уланхаан нютагнай «Улюнхан – эвенкийское» гэжэ нэрэтэй. Юундэб?

Мγнөө манай Уланхаан нютагтамнай 827 хγн ажаhуудаг. Буряадуудынь 637, хамнагаднай 167, 13 ород ба 10 бэшэ яhатан. Тγрγγн сагта нγгөө тээшээ байhан, хамнагаднай буряадуудhаа олон байгаа. Тиимэhээ эндэхи  тусхайта нэрэнγγднай булта хамнаган гарбалтай.

Мγнөө бидэ шэнэ ойлгосотой, шэнэ γгэтэй танилсахабди. Тэрэ γгэ нюугданхай, таанад тэрэ γгэеэ өөhэдөө тааха ёhотойд. Танай урда энэ хуудаhан дээрэ кроссворд γгтэнхэй. Таанад зурагай доро γгынгөө тγрγγшын γзэг бэшэгты. Тиихэдэтнай ямар γгэ нюугданхай байнаб, гаража ерэхэ.

Топонимика

Географическа нэрэнγγдые (дайдын нэрэнγγдые) шэнжэлдэг эрдэмые топонимика гэнэбди. Буряад географическа нэрэнγγд уг гарбалаараа иимэ бγлэгγγд болодог: 1) эвенк, 2) тюрк, 3) монгол, 4) буряад хэлэнhээ.

- Манай эндэхи нютагай нэрэнγγд уг гарбалаараа ямар бэ? Дэбтэртээ энэ γгэ бэшэе.

- Уланхаан хамнаган γгэ гэнэбди, юун гэhэн γгэб? Хэн мэдэнэб?

- Жаахан гол гэhэн удхатай.

Даабари: энэ γгэ морфологическа шγγлбэри хэхэ. Самбарта нэгэ hурагша гараха.

3. Гэрэй даабари шалгалга.

- Мγнөө гэрэй даабарияа шалгая. Недели урид танда уридшалhан даабари γгөө hэм: проект зохёохо. Таанад 3 группа болоод, даабари абанхайт. Нютагайнгаа магазинууд, соёлой байшан, хγγгэдэй ясли тухай мэдээсэлнγγдые суглуулаад, өөрынгөө дураар папка болгоод гγ, али стенд, компьютерна презентаци болгоод, хамгаалха ёhотойд. Тиихэдэ γшөө текст шэнжэлгын даабари γгөө hэм: шэнэ мэдэhэн γгэнγγдээ бэшээд, нγгөө γхибγγдээ танилсуулха, тусхайта юумэнэй нэрэнγγдые, зохилдолой ба хамаадалай залгалтатай юумэнэй нэрэнγγдые тγγжэ бэшэхэ. Текст соо хэды γгэб гэжэ тоолоод, тэдээнhээ хэдыниинь юумэнэй нэрэ болоноб, хэды процентнь  гэжэ элирγγлхэ байгаат.

- Хамгаалагты.

Шэнэ мэдэhэн γгэнγγдээ словарь соогоо бэшэжэ байхат. hайнаар шагнагты, асуудалнуудые hурахат.

Тобшолол: Манай хэлэлгэ элдэб хэлэлгын хубинуудhаа бγридэнэ, тиихэдэ ехэнхи х/х юумэнэй нэрэ болоно. Аяар хахадhаа ехэнь юумэнэй нэрэнγγд. Юумэнэй нэрэ эгээ тγрγγшын хэлэлгын хуби, тиимэhээ таанад hайса энэ темэеэ ойлгохо ёhотойд.

Булта бэрхэнγγд.

4. hурагшадай дадал шадабариин шалгалтын шата.

 Мγнөө группа бγхэндэ даабари:

1) Үгын бγридэлөөр шγγлбэри

  1 группа:  хγхилдөөн

   2 группа: наймаашан

  3 группа: магазинай

1, 2 – дохи гр. – юумэнэй нэрэнγγд ямар х/х бии болоноб, юунэй хγсөөр? (удаадахи суф. хγсөөр γйлэ тэмдэглэhэн юумэнэй нэрэнγγд гарана; хγниие тэмдэглэhэн юумэнэй нэрэнγγд гарана.)

Нэгэ-нэгээр самбарта хэхэ, бэшэн дэбтэртээ.

Мγнөө hэлгээд самбарта гараха.

2) морфологическа шγγлбэри

1 гр. – наймааяа

2 гр. – хэрэгсэлнγγдые

3 гр. – γйлсэдэ

Мγнөө γшөө нэгэ шγγлбэри хэе, фонетическэ. Ямар γгэ хэхэбди гэжэ таанад тааха ёhотойд: тусхайта юумэнэй нэрэ, Уланхаан нютагhаа 3 модо урда зγгтэ байдаг тосхон. (Ягдаг)

Ягдаг тосхон эгээ тγрγγн манай нютагай центр байhан, тэндэ соёлой байшан, hургуули, хγγгэдэй яслитнай тэндэ байдаг байгаа. Ехэ олон мэдээжэ хγнγγд тэндэhээ гараhан.

Ягдаг –уг гарбалаараа ямар γгэб? Зγб, хамнаган γгэ,нарhан гэhэн удхатай, тэрэ газарые тойроод, ехэ олон нарhад ургадаг байгаа.

Самбарта хэн шγγлбэри хэхэб?

Ехэ бэрхэнγγд байнад, элдэб шγγлбэринγγдые зγбөөр хэнэд.

Мγнөө III группын ажал дахин харая. Группа бγхэндэ иимэ даабари: манай Уланхаан нютагнай ехэшье бэшэ, оройдоо ____ айлhаа бγридэнэ. Харин аяар 3 эдеэ хоолой магазинуудтайбди. Бидэ алинданьшье орожо наймаа хадэгбди. Харин ондоо тээhээ ерэhэн айлшаднай сγлөөгγй, ганса нэгэ магазинда орожо, наймаа хэхэ ёhотой. Тиимэhээ таанад али нэгэ магазин абажа, реклама хэхэ ёhотойд. Карточка доро магазинай нэрэ бэшэгдэнхэй, татажа абагты. Ямар магазиндань айлшаднай орохо гээшэб?

- Хэды юумэнэй нэрэ хэрэглээбта?

Нэгэ группын нэгэ мэдγγлэл самбарта бэшγγлээд, синтаксическа шγγлбэри хэхэ.

 - Юумэнэй нэрын синтаксическа γγргэнь ямар бэ?

Мэдγγлэл соо ямар гэшγγн болоноб? (ехэнхидээ нэрлγγлэгшэ ба нэмэлтэ)

5. Грамматическа наадан

Мγнөө бидэ элдэб наада наадая.

1. Хэн тγргэн бэ?

Гараа γргөөд хэлэхэ: тγргэн саг соо нютагайнгаа тусхайта нэрэнγγдые hанаха.

Мγнөө танда хуудаhануудые хубаахамни. Энэ хуудаhан  дээрэ манай Уланхаан нютагаймнай топонимика γгтөөтэй. Нютагаймнай нэрэнγγд ямар удхатайб гэжэ гэртээ шэнжэлээрэйгты.

2. «Хэндэ, юундэ хамаатайб?»

Би танда бγмбэгэ γгөөд, ямар нэгэн юумэндэ хабаатай γгэ хэлэхэб. Таанад хэлэгдэhэн γгэ юундэ, хэндэ хабаатайб гэжэ тэрэ юумыень тγргэн нэрлэхэт. Жэшээнь, би дали гэнэб, таанад шубуун гγ, али самолет гэнэт. Ойлгосотой гγ?

Хоолой –

Нюур –

Хоншоор –

Эбэр –

Дэбтэр –

Хуудаhан –

Парта –

Г.м.

3. Ямар падеж бэ?

Бγмбэгэ γгөөд, юумэнэй нэрэнγγдые хэлэхэб, таанад падежыень хэлэхэт.

 Хэшээлэй тγгэсхэл.

Хэшээл дγγрэхэ тээшээ болобо. Энэ хэшээлдээ юу хээбди? Дγγрэн харюу γгэгты.Ямар шэнэ γгэнγγдые мэдэхэ болообта?

Тоонто нютаг баяншье, hайханшье бэшэ байжа болодог, харин ямаршье hаа, дэлхэй дээрэ эгээ сэнтэй бшуу. Таанад өөрынгөө нютагайнгаа эзэд болоно гээшэд,  тиимэhээ тоонтоёо гамнажа, хγндэлжэ, нютагаараа омогорхожо ябаха ёhотойд.

Хэшээлэймнай эпиграф юун бэлэй? Уншагты. Бидэ нютагаа шэнжэлбэ гγбди?

Хэшээлэймнай урид проблемнэ асуудал табигдагхай байhан, харюусажа шадаха болоо гγбди?

Манай хэлэлгэ ехэнхидээ юумэнэй нэрэнγγдhээ бγридэнэ. Тиимэhээ хэлэ баянтай болохын тула олон γгэ мэдэхэ хэрэгтэй, хэлэлгэеэ хγгжөөхэ манай шухала зорилго болоно.

Хэшээлээ Чойбонова Баярма өөрынгөө шγлэгөөрөө эхилhэн, мγнөө баhа шγлэгөөрөө дууhахань, «Улгана мγрэмнай»

6. Хэшээлэй дγнгγγд. Гэрэй даабари.

Гэрэй даабари: найруулга зохёохо.

1 гр. – «Минии нютагайм байгаали»

2 гр. – «Минии нютагайм баялиг»

3 гр. – «Минии нютаг».

Сэгнэлтэ.

Хэшээл дγγрээ, баяртай.

Саг γлөө hаань, падежээр зохилдуулха.