Кагыйдәләр
материал на тему

Татар теле

Ф.Ф. Харисов, Ч.М. Харисова, А.К. Җәләлиева

Рус телендә башлангыч белем бирү мәктәбенең 2 нче сыйныф дәреслегендәге кагыйдәләр ( татар балалары өчен)

Мин әлеге кагыйдәләрне  яңа тема үткән саен укучыларга таратам.Укучылар аларны кагыйдәләр альбомына җыялар.

********************************************************************

-Сүзләр авазлардан тора.Авазлар язуда хәрефләр белән белдерелә.

-Сүзләр бер юлдан икенче юлга иҗекләп күчерелә.

-Сүзләрне юлдан юлга күчергәндә, бер генә хәрефне аерып калдырырга ярамый.

-Ъ, ь хәрефләре үзләреннәналда торган хәрефтән аерып күчерелми: Мәр - ям, аль-бом, кулъ-яулык.

-Кеше исемнәре, фамилияләре, шәһәр, авыл, елга исемнәре баш хәрефтән языла:Камилә Исламовна, Казан шәһәре, Кушлавыч авылы, Кама елгасы.

- Татар алфавитында 39 хәреф бар. Алфавитта хәрефләр билгеле бер тәртиптә килә.Һәр хәрефнең үз исеме һәм урыны бар.

- Татар  алфавиты

А а      Ж ж      Н н       У у       Щ щ
Ә ә      Җ җ       ң         Ү ү        ъ
Б б      З з       О о      Ф ф       Ы ы
В в      И и      Ө ө       Х х        ь
Г г       Й й       П п         һ        Э э
Д д      К к       Р р       Ц ц       Ю ю
Е е      Л л       С с       Ч ч       Я я
Ё ё      М м      Т т        Ш ш 

-[а]-[ә], [у]-[ү,] [о]-[ө], [ы]-[э], [и] – сузык авазлар.

О, ы, э хәрефләре икешәр аваз белдерә. Татар  сүзләрендә алар кыскарак, рус сүзләрендә сузыбрак әйтелә.

Татар телендә калын һәм нечкә сузыклар бар:

[а],[у],[о],[ы] - калын сузыклар,

          [ә],[ү],[ө],[э],[и] – нечкә сузыклар

Калын сузык булган сүзләр калын әйтелә. Аларны калын сүзләр дип  атыйлар: урам, бакча. Нечкә сузык булган сүзләр нечкә әйтелә. Алар нечкә сүзләр дип атала: бәйрәм, энем.

-[а] - калын сузык аваз.

Татар сүзләрендә беренче иҗектәге[а] авазы [о] авазына якын әйтелә:[алма], [апа], [балалар].

- [ә] – нечкә сузык аваз.

-[о] – калын сузык аваз. Ул татар телендә кыска әйтелә.О хәрефе сүзнең беренче иҗегендә языла:бо-лын, йол-дыз.Рус сүзләрендә [о] авазы сузыбрак әйтелә, о хәрефе төрле иҗекләрдә языла:   о-рел, ки-но.

Беренче иҗектә [о]авазы булган татар сүзләрендә икенче һәм өченче иҗекләрдә ы хәрефе языла: озын дип языла, [озон] дип укыла.

[ө] – нечкә сузык аваз. Ө хәрефе сүзнең беренче иҗегендә генә языла: тө-зе-леш, көз-ге, төл-ке. Калган иҗекләрдә е хәрефе языла: [көзгө] дип языла,[көзгө]дип укыла.

[у] -калын сузык аваз.

[ү]-нечкә  сузык аваз.

[ы] – калын сузык аваз. Ул татар  сүзләрендә кыскарак әйтелә:[къыш],[чыршы]. Рус сүзләрендә[ы] авазы сузыбрак, озынрак әйтелә:[сыр].[мыло].

[э] – нечкә сузык аваз. Язуда [э]авазын белдерү өчен, сүз башында э хәрефе, башка урыннарда е хәрефе языла: эшче[эшчэ], энем[энэм]. Татар теленең үз сүзләрендә [э] авазы кыскарак әйтелә:[эшчэ], рус телендә ул сузыбрак, киң әйтелә:[этаж].

[б], [в],[w],[г],[гъ],[д],[ж],[җ],[з],[й],[л],[м],[н],[ң],[р] – яңгырау тартыклар. Алар, яңгырап, тавыш һәм шау белән әйтеләләр.

[п],[ф],[к],[къ],[т],[ш],[ч],[с],[х],[һ],[ц],[щ], [,](һәмзә) – саңгырау тартыклар. Алар шаудан гына торалар. Һәмзә тартыгының махсус хәрефе юк. Ул маэмай, мәсьәлә кебек сүзләрдә кулланыла.

 э, ъ, ь хәрефләре белән белдерелә.

К хәрефе язуда ике авазны белдерә. Калын сүзләрдә ул каты укыла:[къабакъ],[къалын], нечкә сүзләрдә йомшак укыла: [кишэр],[кәбэстә].

Сүздә [а],[о],[у],[ы] сузыклар булса, к хәрефе [къ] авазын  белдерә.

Г хәрефе ике авазны белдерә. Калын  сүзләрдә ул  каты  укыла: [агъач], [къаргъа], нечкә сүзләрдә  йомшак  укыла:[гөл],[дөгө].

В хәрефе татар  телендә [в] һәм [w] авазларын  белдерә. Рус теленнән кергән сүзләрдә

[в] авазы рус телендәгечә әйтелә:[ванна].  Татар сүзләрендә в хәрефе [w]авазын белдерә:[саwыт],[wәли].

Сүзләрне аваз ягыннан тикшерү тәртибе:

Урман - 5 аваздан тора:

[у], [а]- калын сузыклар

[р] - яңгырау тартык

[м] - яңгырау тартык

[н] - яңгырау тартык

 Бу калын сүз.