1. Тел гыйлеме

1.1. Тел гыйлеме – тел турындагы фђн, ягъни лингвисти ка. Тел – ќђмгыятьтђ кешелђрнећ њзара аралашу, аћлашу џђм дљньяны тану, тасвирлау чара сы. Тел гыйлеме телнећ тљрле якларын љйрђнђ торган аерым фђннђрдђн тора.

1.2. Фонетика - телдђге авазларны љйрђнњче фђн.

1.3. Лексика - телдђге сњзлђр ќыелмасын, лексикология сњзлек байлыгын љйрђнђ. Лексикологиянећ тармаклары бул ган семасиология – сњзлђрнећ мђгънђсен, этимология –сњзлђрнећ килеп чыгышын, фразеология – телдђ бер тљшенчђ белдерњ љчен яраклашып катып калган тотрыклы тљзелмђлђрне, лексикография – телдђге сњзлђрне ќыю, сњзлеклђр тљзњ, сњзлеклђрнећ тљрлђрен љйрђнђ торган фђннђр.

1.4. Грамматика - тел гыйлеменећ сњзлђр, сњзтезмђ џђм ќљм лђлђрнећ тљзелеше турындагы тармагы. Аныћ бњлеклђре булган морфология сњзлђрнећ тљзелешен, аларныћ тљркемнђрен, ђ синтаксис сљйлђм тљзелешен љйрђнђ.

1.5. Сњз ясалышы бњлеге сњзнећ тљзелешен џђм ясалу ысул ларын љйрђнђ.

1.6. Пунктуация – тыныш билгелђрен кую кагыйдђлђре.

2. Фонетика

  Авазларны тљрле яклап љйрђнђ торган фђн фонетика дип атала. (Аваз - сљйлђмнећ бњлен ми торган ић кечкенђ кисђге; хђреф - авазны язуда белдерњче билге).

Алфавит – язуда кулланыла торган хђрефлђр ќыелмасы џђм аларныћ билгеле бер тђртиптђ урнаштырылып бирелње. Хђзерге татар алфавиты рус телендђ кулланыла торган кирилл ђлифбасына нигезлђнеп тљзелгђн. Татар алфавитында 39 хђреф бар.

 2.1. Сљйлђм аппараты. Аваз артикуляциясе

Аваз сљйлђм органнарыныћ эшчђнлеге нђтиќђсендђ барлыкка килђ. Сљйлђм љчен генђ хезмђт итђ торган махсус органнар юк. Кешенећ сљйлђм барлыкка китерђ торган органнары ќыелмасын сљйлђм аппараты дилђр. Сљйлђм аппараты телнећ њсњ про цессында формалаша. Аш эшкђртњ џђм сулыш органнары, аваз ђйтњдђ катнашып, кайбер њзгђрешлђр дђ кичергђннђр: авыз куышлы гы кыскарган, бугаз џђм бугаз љсте аска тљшкђн, ђ бу њз чиратында, йоткылыкны џђм авыз куышлыгын берлђштереп, аваз ясауда ђџђми ятле булган бугаздан љске љлешне (надставная труба) формалашты ра. Сљйлђм аппаратыныћ љлешлђре:

сулыш аппараты, аћа диафрагма, њпкђлђр, бронхлар џђм сулыш юлы (трахея) керђ, тавыш ярыларыннан џђм кимерчђклђрдђн гыйбарђт булган бугаз, бугаздан љске љлеш, аћа йоткылык, авыз џђм борын куышлык лары керђ. Џђрбер сљйлђм органыныћ биологик вазифасы беренчел.

Авазлар ясауда књп кенђ органнар катнаша. Сулыш органнары, авазлар ясалсын љчен, џава дулкыны бирђлђр, аны тљрлечђ њзгђртђлђр. Мђсђлђн, рентген, џђр авазны ђйткђндђ, диафрагманыћ тљшеп, књтђрелеп торуын књрсђтђ, бронхлар да диафрагмага ярашып эш лилђр, ђ бу, њз чиратында, авазларныћ њзенчђлеген, иќеклђргђ бњлњне тђэмин итђ. Сулыш аппараты сулыш алу, сулыш чыгару љчен ќайланган. Ул авазларны ясауда катнаша, лђкин аларныћ ясалу урыны була алмый.

Бугаз авазлар ясалуда тљп рольне уйный. Монда музыкаль тон џђм шау (тавыш, пышылдап ђйтњ) барлыкка килђ. Бугаз 4 ки мерчђктђн тора: балдаксыман, калкансыман џђм ике пирамидаль (чњмечсыман) кимерчђклђр, њзара ярашып, бер система барлыкка китерђлђр. Калкансыман кимерчђкнећ алдына, пирамидаль кимерчђклђргђ ике яклап эластик мускул ќепселлђре береккђн. Болар – тавыш ярылары. Алар соры тљстђге эластик, тыгыз мускул ќепселлђреннђн гыйбарђт џђм шактый хђрђкђтчђн. Њпкђдђн килгђн џава агымы тавыш ярыларын тибрђтђ, алар ачыла џђм ябыла алалар. Шул рђвешчђ, тавыш ярыгы (голосовая щель) барлыкка килђ. Тавыш ярыгы ябык булып, тавыш ярылары киеренке хђлдђ торсалар, џава агымы, тавыш ярыларын тибрђтеп, музыкаль аваз – тавыш барлыкка китерђ. Тавыш ярылары бер-берсенђ якын килеп, киеренке хђлдђ булмасалар, џава агымы аларга ышкы лып кына њтеп китђ, тибрђтми, шунда шау џђм пышылдау барлыкка килђ.

Тавыш ярылары, саћгырау тартыклардан кала, барлык авазларны ђйтњдђ дђ катнашалар. Тавыш каналы – тавыш ярылары арасындагы ачыклык. Тавыш ярыла ры бу очракта киеренке хђлдђ булалар, тавыш каналы кечерђя џђм џава агымы тавыш ярыларын калтыратып њтеп китђ.

Авыз куышлыгы бугаздан бугаз љсте (надгортанник) белђн аеры лып тора: ул, сулаганда, бугазга юл ача, ђ ашаганда, бугазны яба (ялгыш кына сулыш юлына азык керсђ, кеше тончыга башлый). Бугаз љстендђ йоткылык бар. Аныћ стеналары эластик, алар тљрлечђ њзгђреп, йоткылык резонаторыныћ књлђмен њзгђртђлђр. Йоткылык ныћ књлђме авазныћ кљчен, куђтен билгели.

Йоткылыктан џава агымы ике тљрле юл белђн тышка чыгарга мљмкин џђм бу

йомшак аћкауныћ торышына бђйле: ђгђр йомшак аћкау књтђрелеп торса, борын куышлыгына юл ябыла, џава агымы авыз куышлыгына њтеп китђ џђм авыз авазлары барлыкка килђ. Әгђр

дђ йомшак аћкау тљшеп тора икђн, авыз куышлыгына юл ябыла џђм џава агымы борын куышлыгына њтеп китђргђ мђќбњр була. Бу вакытта борын авазлары барлыкка килђ: м, н, ћ. Аерым теллђрдђге (мђсђлђн, француз, поляк, тува) њзенчђлекле борын сузыклары шулай барлыкка килђ.

Авыз куышлыгында тавыш џђм шау, теге яки бу тљсмерлђр белђн баеп, сљйлђм авазларына ђйлђнђлђр. Анда књпсанлы сљйлђм органна ры урнашкан. Аскы џђм љске иреннђр хђрђкђтчђн, алар йомыла, тњгђрђклђнђ, алга сузылалар, алар арасында бераз ачыклык та калырга мљмкин. Бу очракта б, п, м, о, у, љ, о, у, в, ф, авазлары барлыкка килђ.

Авыз куышлыгында ић хђрђкђтчђн орган – тел. Телнећ тамырын, аркасын џђм очын аерып карарга мљмкин. Телнећ аркасы њзе алгы, урта џђм арткы љлешлђргђ бњленђ.

Телнећ очы – аныћ ић хђрђкђтчђн љлеше. Ул, алга килеп, аскы тешлђр љстендђ ятарга мљмкин џђм љске тешлђр белђн ике арада ярык калганда, башкорт, инглиз теллђрендђге теш арасы з авазы, љске тешлђргђ килеп тигђндђ, д, т, л, н, авазлары барлыкка килђ. Тел очы, љске тешлђргђ тимичђ, књтђрелеп кенђ торганда, с, з, ш, ж, ч, ќ авазлары, тел очы калтыраганда, р авазы ясала.

Тел аркасыныћ арткы љлеше йомшак аћкауныћ алдына якынаерга мљмкин. Бу очракта г, к, х авазлары барлыкка килђ.

Тел аркасыныћ торышы сузык авазларныћ характерына да тђэсир итђ, чљнки телнећ тљрле љлешен аћкауга тљрле дђрђќђдђ књтђрњ авыз куышлыгыныћ формасын њзгђртђ, ђ бу њз чиратында авазныћ темб рын билгели.

Кече тел шулай ук телнећ арткы љлешенђ йомылып килеп, яисђ бераз ярык калдырып, авазлар ясый ала. Бу авазлар тљрки теллђрдђ, нивх, чукот теллђрендђ очрыйлар: қ., ғ, х, ћ. Аларны у в у л я р авазлар дилђр. Авазлар кече тел калтыраганда да ясала, мђсђлђн, француз телендђге р авазы.

Авыз куышлыгында тешлђр, каты аћкау, альвеолалар, тљрле органнар белђн бергђ эшлђп, авазлар тудыруда ярдђмче роль њтилђр.

Шул рђвешле, тљрле сљйлђм органнарыныћ бергђлђп эшлђве нђтиќђсендђ тљрле сыйфатлы авазлар ясала. Сљйлђм органнарыныћ авазларны ђйткђндђге эшчђнлеге артикуляция дип атала. Аваз артикуляциясендђ шартлы рђвештђ љч этапны аерып карыйлар: 1) сљйлђм органнарыныћ теге яки бу авазны ђйтњ љчен ђзерлеклђре (экскурсия), 2) сљйлђм органнарыныћ шушы авазны ђйткђндђ бер мизгелгђ тукталып калуы (экспозиция), 3) сљйлђм органнарыныћ кире њз хђллђренђ кайтулары (рекурсия). Мђсђлђн, б авазын ђйткђндђ, џава агымы иреннђрдђ киртђ очрата (экскурсия), бераз иреннђр йомылып торалар (экспозиция), соћыннан џава агымыныћ кљче иреннђрне аера џђм џава авыз куышлыгыннан тышка чыга (рекур сия).

 Сљйлђм органнарыныћ теге яки бу авазларны ђйтњ љчен, типик торышлары ќыелмасы артикуляцион база тљшенчђсен тђшкил итђ. Артикуляцион базасы белђн теллђр бер-берсеннђн аерылып торалар. Артикуляцион базаныћ тотрыклылыгы чит теллђрне љйрђнгђндђ шактый нык сизелђ. Туган телгђ хас артикуляцион база њзенчђлеклђренећ икенче бер телдђ сљйлђгђндђ чагылуы акцент тљшенчђсен барлыкка китерђ. Телне камил дђрђќђдђ белњ – ул акцентсыз сљйлђњ дигђн сњз.

Авазларныћ ясалуы џђм аларны кабул итњ процессы кешенећ њзђк нерв системасы тарафыннан башкарыла.

 2.2. Фонема

Авазларны мђгънђгђ мљнђсђбђтле рђвештђ љйрђнњ фонология фђне тарафыннан башкарыла.

 Фоне ма – телнећ морфемаларын, сњзлђрен џђм сњз формаларын аера торган џђм сљйлђм агышында њзенећ дифференциаль (аеру) билгелђренећ тђћгђллеген югалтмаслык дђрђќђдђ њзгђрђ ала торган ић кечкенђ аваз берђмлеге. Фонема џђрвакыт њзгђрештђ була. Аерым-аерым ђйткђндђ – аныћ материаль ягы, безне аћлауны телђгђндђ – мђгънђ ясаучы џђм мђгънђ аеручы ягы беренче планга чыга.

Фонемалар сљйлђмдђ тљрле сњзлђрнећ књп тапкырлар ђйтелеп кабул ителњенђ џђм яћадан ђйтелњенђ бђйле рђвештђ аерылып чыгалар. Фонемалар телђсђ нинди морфемаларны аера алалар. Фонемалар бер-берсенђ нинди морфемалар составында булуларына карап тњгел, ђ њзлђренећ дифференциаль билгелђре белђн каршы куелалар. Бер морфема составында чиратлашып килгђн фонемалар џђм аларныћ вариантларын морфонема дилђр: баргач – баскач, тап – таба џ. б.

Фонемалар џђр телдђ тљзек џђм бердђм система тђшкил итђлђр, џђр фонеманыћ фонологик эчтђлеге аныћ шул системадагы урынына бђйле: аћа кайсы фонемалар каршы куела? Мђсђлђн, а фонемасыныћ рус, татар теллђрендђ озынлык билгесе юк, озынлык немец, инглиз, тљрекмђн џђм башка теллђр љчен генђ ђџђмиятле. Тљрле теллђрдђге фонемалар системасыныћ аерымлыгы фонемаларныћ њзлђренђ хас фонологик эчтђлегенђ бђйле.

Фонема теориясен љйрђнњ зур практик џђм теоретик ђџђмияткђ ия. Практик ђџђмияте шунда: чит теллђрне љйрђнњ тирђн фђнни нигезгђ куелды џђм ќићеллђште. Фонеманы љйрђнњнећ теоретик ђџђмиятен тњбђндђгечђ билгелђргђ була: телнећ яћгыраш ягы аваз берђмлеклђренећ тљзек бер системасын барлыкка китерђ џђм бу системаныћ закончалыкларын љйрђнњ мљмкинлеге ачылды. Фонема га тљрле билгелђмђлђр бирелсђ дђ, безнећ галимнђр фонема турын дагы љйрђтмђнећ ђџђмиятен, фонема тљшенчђсенећ иќтимагый характерын билгелђњдђ, телнећ аваз ягын билгеле бер фонетик система итеп карауда уртак фикердђ торалар.

2.3. Авазларны (фонемаларны) тљркемлђњ. Сузык ьђм тартык авазлар

Авазларны сузыкларга џђм тартыкларга бњлњ књптђннђн килђ. Лђкин аныћ критерийларын билгелђњ кыен булганлыктан (чљнки аерым билгелђр џђр икесендђ дђ уртак), кайбер галимнђр хђтта аны кирђкмђс эш дип тђ саныйлар. Традицион бњленешне саклап џђм аныћ билгеле бер акустик, артикуляцион џђм функциональ нигезе бар икђнен истђ тотып, сузыкларны тартыклардан аеручы бил гелђрне књрсђтик.

Акустик яктан сузыклар џђм тартыклар тон (тавыш) џђм шау катнашуга карап аерылалар. Сузыклар тоннан (тавыштан) гына торалар, тартык ларныћ нигезендђ шау ята, тон булырга мљмкин (яћгырау), булмаска мљмкин (саћгырау). Тартыкларныћ бер тљрендђ тон, шауга караган да, љстенлек итђ џђм шућа књрђ алар сузыкларга якынаялар. Болар: м, н,ћ, л,р, й, ω . Бу авазлар акустик яктан гына сузыкларга якын, ђйтелеше (артикуляциясе) ягыннан алар тартыкларга карый.

Тартыклар белђн сузыклар арасындагы артикуляцион аермалар тњбђндђгелђрдђн гыйбарђт. Сузыкларны ђйткђндђ, киерен келек бљтен сљйлђм аппаратына ќђелђ, тартыкларны ђйткђндђ, киеренкелек сљйлђм аппаратыныћ бер љлешендђ генђ булып, киртђ дђ шул урында ясала.

Киртђнећ характеры, сузыкларны џђм тартыкларны ђйткђндђ, тљрлечђ була: сузыкларны ђйткђндђ, сљйлђм каналы кысылса да, џава агымы љчен ачыклык кала; тартыкларны ђйткђндђ, џава агымы я йомыклыкка очрый, я, бераз гына ярык булып, ул шуннан ышкылып чыгып китђ – џава агымы иркен њтђ алмый.

Сузыклар џђм тартыклар џава агымыныћ кљченђ карап та аерылалар. Сузыклар, юлларында киртђ булмау сђбђпле, кимрђк кљч белђн ђйтелђлђр. Тартыклар кљчлерђк џава агымы белђн ясалалар, чљнки киртђне њтеп китђргђ кирђк була.

Әйтелгђннђрне йомгаклап, нђтиќђ ясыйк: сузыклар џђм тартык лар, чыннан да, кискен аерылып тормыйлар, алар арасында ђкренлђп азмы-књпме бер-берсенђ књчеш бар. Ике поляр чиктђ сузыклар џђм саћгырау тартыклар тора: беренчелђре гел тоннан гына булса, икенчелђре гел шаудан гына гыйбарђт. Яћгырау тартыклар сузыклар га тон белђн џђм ђзрђк кљч белђн ђйтелњлђре ягыннан якын. Сонор тартыклар сузыкларга акустик яктан охшаш.

Сузык џђм тартыкларныћ акустик џђм артикуляцион аермалары аларныћ телдђге рольлђренђ дђ тђэсир итђ. Сузыклар иќек ясыйлар, иќекнећ хуќасы, њзђге, тњбђсе булалар. Тартыклар сузыклар белђн бергђ генђ килђлђр, њзлђре генђ иќек ясамыйлар.

Язуда авазларны хђрефлђрдђн аеру љчен квадрат ќђялђр эчендђ књрсђтђлђр: к – хђреф, [к] – аваз.

 2.4. Сузыкларны тљркемлђњ

Тел белемендђ, сузыкларны тљркемлђгђндђ, артикуляцион бил гелђргђ нигезлђнеп эш итђлђр, акустик билгелђр дђ исђпкђ алына.

Татар телендђ сузыклар телнећ горизонталь, вертикаль хђрђкђте буенча, иреннђр катнашу-катнашмауга карап, микъдари озынлыкла ры буенча џђм йомшак аћкауныћ катнашу-катнашмавына карап тљркемлђнђлђр.

1. Телнећ горизонталь хђрђкђте буенча сузыклар ны алгы рђт, арткы рђт авазларга бњлђлђр. Алгы рђт авазлары ясалганда, тел алга килђ, тел очы аскы тешлђргђ тия. Алгы рђт авазлары – и, э, е, ђ, њ, љ. Арткы рђт авазлары ясалганда, тел бљтен массасы белђн артка китђ, тел аркасыныћ арткы љлеше аћкауга књтђрелђ. Арткы рђт авазлары – а, у, о, ы, рус телендђге о, ы. Икенче тљрле, бу авазларны калын џђм нечкђ авазлар дилђр.

 Сузыкларныћ мондый бњленеше тљрки теллђрдђ сингармонизм законы белђн бђйле.

2. Телнећ вертикаль хђрђкђте буенча сузыкларны югары књтђрелешле, урта књтђрелешле, тњбђн књтђрелешле авазларга бњлђлђр. Тел ић югары књтђрелештђ чагында ясалган авазлар – и, у, њ, рус ы. Телнећ ић тњбђн торышында ясалган авазлар – а, ђ. Телнећ урта књтђрелешендђ – о, љ, е, ы, рус э, о.

Тел белемендђ аларны «тар, ярымтар џђм кић ђйтелешле сузык лар» дип тђ йљртђлђр.

3. Иреннђр, сузык авазлар ясаганда, тљрлечђ катнашалар: ќђелђлђр, тњгђрђклђнђлђр, очлаеп алга килђлђр. Иреннђрнећ катнашу-катнашмавына карап, сузыкларны 2 тљркемгђ аералар: иренлђшкђн – у, њ,о,љ, рус о, калганнары иренлђшмђгђн – ђ, и, ы, э, а, рус э, ы.

 4. Микъдари озынлыклары буенча сузыклар озын џђм кыска авазларга бњленђлђр. Татар телендђ аваз озынлы гы мђгънђ аермый. Рус телендђ исђ сузыкларныћ озынлыгы,
нигездђ, басымга бђйле була. Озын сузыклар: ђ, а, у, њ, и, рус о, э. Кыска сузыклар:о, љ, ы, е.

 Телдђ бер иќектђ бергђ ђйтелђ торган ике сузык аваз тезмђсе дђ булырга мљмкин. Мондый авазларны дифтонглар (грек. di – ике, phtongos – аваз) дилђр. Дифтонглар шактый књп теллђрдђ књзђтелђ. Алар бигрђк тђ инглиз, немец, испан, фин телендђ књп.

Дифтонгларны, составындагы сузыкларныћ сыйфатына карап, ике тљргђ: чын џђм ялган дифтонгларга бњлђлђр. Чын дифтонг лар ике тулы сузыктан торалар. Татар телендђ чын дифтонглар юк. Ялган дифтонгларныћ бер сузыгы тулы, икенчесе ярым сузык була. Ялган дифтонгларга тљрки теллђрдђге ђй – ай, ђw, аw тезмђсен китерергђ мљмкин.

Авазлар ничек урнашуга карап, дифтонгларны тљшерелмђле џђм књтђрелмђле тљрлђргђ бњлђлђр. Тљшерелмђле дифтонгларныћ беренче љлеше – иќек ясауда катнашучы тулы сузык, икенчесе – ярым сузык. Мондый дифтонглар тљрки теллђрдђ: татар, баш корт, каракалпак теллђрендђ бар: тай, ќђй, куй, кљй, кой, тау, дђњ џ. б.

Беренче аваз ярым сузык, икенчесе тулы сузык бул са, књтђрелмђле дифтонг барлыкка килђ: wа, йа, йђ, йу.

Дифтонглар, тљрле авазлар тирђлегенђ керњ белђн, ђйтелешлђрен њзгђртђлђр, таркалалар. Менђ шул сыйфат инде аларныћ чын дифтонг булмаганнарын књрсђтеп тора. Сљйлђмдђ дифтонглар я шул килеш сњзнећ билгеле бер урынында килеп њзгђрмилђр, я кыскара лар, я бер компоненты икенче иќеккђ књчђ: йар – йа-ры; йол – йо-лын; бљ-йљк – бљ-йљк-не; бай – ба-йын-да; уй-на – у-йын-чык;

 Џђрбер телдђ сузыклар билгеле бер система барлыкка китерђлђр џђм ул вокализм (лат. vocalis – сузык аваз) дип атала.

2.5. Сузыклар составы

Татар теле фонетикасы тарихында сузык фонемаларныћ саны џђм составы хакында тљрле караш яшђп килгђн. Ић башлап татар телендђ 10 сузык аваз билгелђњче К. Насыйри була. Ул «Әнмњзђќ» (1895) китабында а – ђ, у – њ, о – љ, ы – е, ый – и сузыкларын санап китђ («Әнмњзђќ. Казан, 1975 елгы яћа басмасы, 3 б.).

Г. Алпаровныћ «Шђкли нигездђ татар теленећ грамматикасы» дигђн хезмђтендђ (1928) калын џђм нечкђ сузыклар булып парланган бу авазлар бер авазга кайтарып калдырыла џђм татар телендђ 5 сузык аваз бар дип карала. Г. Алпаров њз алдына сорау куя: «Авазлардагы калынлык, нечкђлек бер ялгыз авазныћ ике тљрле ђйтелеше генђме, ђллђ ике авазныћ бер-берсенђ охшашуымы?» Шућа кискен ќавап бирелђ: «Әлбђттђ, бер авазныћ ике тљрле ђйтелеше генђ».

 Р. Ф. Шакирова татар телендђ сузыкларныћ фонемалык табигатен тикшереп, аларныћ санын 12 дип билгели : –10 сузык татар теленећ њзенеке, о, э – рус теленнђн кергђн алынма фонемалар.

Ә. Әфлђтунов тагын бер рус фонемасын љсти: ы (Фонетика современного татарского языка. Казань, КДУ, 1962, 7 б.).

Хђзерге вакытта татар телендђ 12 сузык фонема бар дип санала: шуныћ 9 ы татарныкы (а – ђ, у – њ, о – љ, ы – е, и) џђм 3 алынма фонема: о, ы, э.

Соћгы вакытларда ый авазы турында махсус тикшеренњ њткђрелеп, аныћ мљстђкыйль фонема тњгеллеге расланды.

 2.6. Тартыкларны тљркемлђњ

Тартык авазларны ђйткђндђ, њпкђдђн чыккан џава агымы њз юлында нинди дђ булса тоткарлыкка очрый. Хђзерге татар ђдђби телендђ 28 тартык аваз бар.

Билгеле бер телнећ тартыклар системасын консонантизм (латин, consonans – тартык аваз) дилђр. Тартыклар, нигездђ, авыз куышлыгында ясалалар, кайчак борын куышлыгы да катнаша. Борын авазлары: м, н, ћ.

Тартык авазларны ђйткђндђ тавышныћ катнашу дђрђќђ сенђ карап, тартыклар яћгырау, саћгырау џђм сонорларга бњленђлђр. Саћгырау тартыклар бары тик шаудан гына тора. Яћгырау тартыкларны ђйткђндђ шау да, азрак тавыш (тон) та катнаша. Сонор тартыклар ђйтелешендђ шау азрак, тавыш књбрђк була.

Тартыкларныћ књбесе яћгыраулыкта џђм саћгыраулыкта парлашалар.

Тартыкларны тљркемлђњ таблицасы

 Искђрмђ: [w] авазы язуда иќек башында в хђрефе белђн, иќек ахырында у џђм њ хђрефлђре белђн белдерелђ: [wакыт]-вакыт, [таw ] - тау, [қ] џђм [ғ] - язуда к џђм г хђрефлђре белђн књрсђтелђ.

['] - бугаз тартыгы - џђмзђ. Иќек ахырында язуда белдерњ љчен э хђрефен язалар: [ма'май]- маэмай; нечкђ иќектђн соћ иќек башында килсђ, ь хђрефе белђн белдерелђ: [мђс'ђлђ]-мђсьђлђ; калын иќектђн соћ килсђ, ъ хђрефе белђн [Қор'ђн] – Коръђн.

 2.7. Иќек

Сљйлђмдђ авазлар аерым-аерым тњгел, ђ берсе артыннан икенчесе килеп, бер агым барлыкка китерђлђр. Сљйлђм аерым авазларга тњгел, ђ иќеклђргђ таркала. Иќек бер аваздан да, ике, љч, дњрт, хђтта 5 -6 аваздан да торырга мљмкин: ђ-ни, бул-ган, карт, кайт. Иќек – ђйтелешнећ ић кечкенђ берђмлеге, ягъни фонетик берђмлек. Џђр иќек бер сузык авазга нигезлђнђ.

Иќеклђр тљзелешлђре буенча тљрле була. Сузыкка беткђн иќек – ачык, тартыкка беткђн иќек ябык була: та-ба (ачык иќеклђр), кар-быз (ябык иќеклђр).

Татар телендђ катгый иќек калыплары бар. Алар тњбђндђгелђр:

1. 1.      сузык – ђ-би, а-лай;
2. 2.      сузык + тартык – ат, ул, эл, њл;
3. 3.      тартык + сузык – ке-ше, бе-лђ;
4. 4.      тартык + сузык + тартык – кал-ган, тор-ган;
5. 5.      сузык + тартык + тартык - ђйт, ант;
6. 6.      тартык + сузык + тартык + тартык – кайт, тарт, кылт. 

Тљрки (татар) теллђрдђ икенче иќек сузыктан башланмый, иќек башында ике тартык янђшђ килђ алмый. Бер иќек составында ике тартык янђшђ килњ татар телендђ очраса да, иќек ахырында гына була, џђм, гадђттђ, икенче тартык сонор була: лт, нт, йт, рт. Мђсђлђн, ант, кырт, йорт, ђйт. Икенче иќек кушма сњзлђрдђ сузык аваздан башланырга мљмкин: канэчкеч, суњсем. Мондый очракларда иќеклђрнећ чиге њзгђрђ (канэч-кеч), яисђ сузык алдыннан сонант љстђлђ: су –ωњ-сем.

Сњзне характерлаганда, без басымлы џђм басымсыз иќеклђрне аерабыз.

Синтагма – сљйлђмнећ интонацион-мђгънђви кисђге. Синтагмалар сљйлђмдђ паузалар белђн аерылып торалар. Пауза џава запасы, тын алу љчен кирђк. Синтагма сљйлђмнећ мђгънђсенђ бђйле рђвештђ барлыкка килђ. Мђсђлђн, «Яхшы утыр». – «Яхшы/утыр».

Синтагма сљйлђмдђ генђ аерылып чыга. Ул бер яки берничђ сњздђн тљзелђ, џђр синтагманыћ њзенђ генђ хас басымы џђм паузасы була. Синтагмалары дљрес билгелђнмђгђн шигырьдђ ђйтергђ телђгђн мђгънђ бљтенлђй бозылырга да мљмкин.

Синтагмалардан да зуррак яћгыраш берђмлеге бар: ул – фраза (хђбђрлђмђ).

Фраза – яћгырашы ягыннан тђмамланган бер хђбђр. Фразалар бер-берсеннђн тавышныћ тљшње, пауза белђн аерылып торалар. Фраза составына кергђн берђмлеклђр билгеле бер хђбђр итњ интона циясе тирђсенђ тупланалар. Фраза, гадђттђ, ќљмлђгђ тигез була.

 2.8. Басым, аћыћ тљрлђре џђм типлары

Басым сљйлђмнећ бер кисђген (иќекне, сњзне, сњзлђр тезмђсен) башкаларыннан аерып куя. Шућа бђйле рђвештђ сњз басымы (иќек басымы), логик басым, синтагма басымы дигђн тљшенчђлђр барлыкка килгђн.

Сњз басымы – сњздђге бер иќекнећ башкаларыннан аерылып торуы. Басым иќек составындагы сузык авазга тљшђ; басым тљшкђн иќек басымлы иќек дип, басым тљшмђгђне басымсыз иќек дип атала. Сњз басымы кагыйдђ буларак бер иќеккђ генђ тљшђ. Ике тамыр кушылып, иќеклђр артып китсђ, љстђмђ басым да саклана: њзйљрешле, пешермђгђнлеклђреннђн.

 Тљрки теллђрдђн татар те лендђ дђ сљйлђмдђ сњз басымыныћ роле ђллђ ни зур тњгел. Изоляци ялђнгђн сњзлђрдђ басым сизелђ: бармы? сића, килмђгђн. Әмма сљйлђмдђ бу басымнар ќуела. Хђтта омографлар да басымсыз ђйтелергђ мљмкин: «Кибеткђ кереп, мића кара кара кара ђле». Књрђсећ, татар телендђ сњз басымына караганда фраза басымыныћ роле зуррак булырга тиеш.

 Татар телендђ басым соћгы иќеккђ омтыла, сњзгђ кушымчалар ялганганда да, басым ахыргы иќеккђ књчђ бара: урман – урман-чы – урман-чы-лык. Бу кагыйдђдђн чыгармалар да шактый. Татар теленећ њз сњзлђрендђ басым тњбђндђге очракларда соћгы иќеккђ тљшми:

1. II зат боерык фигыльлђрдђ басым беренче иќектђ була: языгыз, утырыгыз;

2. исемдђ хђбђрлек кушымчалары басымны њзлђренђ алмыйлар: мин укучымын, сез бђхетлесез;

3. фигыльдђ кайбер зат-сан кушымчалары басымны њзлђренђ алмыйлар: язгансыћ, килермен;

4. фигыльдђ юклык, кушымчасы басымны алмый џђм њзеннђн њткђрми: баргансыћ-бармагансыћ, килде – килмђде;

5. рђвеш ясагыч -дай-дђй, -ча-чђ кушымчалары басымны њзлђре алмыйлар: бњредђй,

татарча, аюдай, тљлкедђй, минемчђ;

6. сорау, билгелђњ, юклык алмашлыкларында, љлешчђ књрсђтњ џђм билгесезлек алмашлыкларында басым беренче иќеккђ тљшђ: кайда, барлык, џичбер, џичкем, мондый, шундый, никтер, ниндидер

Татар телендђ басым соћгы иќеккђ тљшмђгђн очраклар моныћ белђн генђ чиклђнми.

– кайбер гарђп-фарсы алынмаларында басым ахыргы иќектђ булмый: ђлбђттђ, лђкин, џђммђ;

– китап теле, язма тел аша кергђн рус алынмаларында басым саклана: республика, демократия, опера.

 Сњз басымы тљрле вазифалар њти. Аныћ беренче вазифасы – конститутив вазифа, ягъни сњзне оештыру вазифасы. Бу вазифа сњзнећ фонетик бљтенлеген џђм бердђмлеген тђэмин итђ. Басым сљйлђм агышында синтагматик вазифалар башкара: мљстђкыйль мђгънђле

сњзлђрне бер-берсеннђн аерып куя џђм сњзлђрнећ чиклђрен бил гели.

Басым – сњзнећ тљп фонетик билгесе џђм «ќаны». Әмма сљйлђм агышында аерым сњзлђр, башка сњзлђрнећ басымнары астына књчеп, њз басымнарын югалтырга мљмкин. Мљстђкыйль сњзлђр, гадђттђ, њз басымнарын саклыйлар, ярдђмлеклђр, мљстђкыйль сњз басымына кушылып, бер фонетик сњз барлыкка китерђлђр: ђйттем бит, шулай ук, язган иде, бер кыз, син генђ.

Алдагы басымсыз сњзнећ њзеннђн соћ килгђн басымлы сњз белђн бергђ ђйтелње проклиза (грек. proklino – алга бљгђм, иям) була, ђ басымсыз сњз њзе проклитика дип атала. Мђсђлђн, киткђч кенђ, син генђ.

Басымлы сњзнећ њзеннђн соћ килгђн басымсыз сњз белђн бергђ ђйтелње энклиза (грек, enklino – иелђм, бљгелђм) була: син дђ, бар бит, сез њк, килгђч тђ, зур ул.

Татар телендђ энклиза књбрђк таралган џђм аныћ барлыкка килњ очраклары тњбђндђгелђр:

а) сыйфатлар яки рђвешлђр алдыннан килгђн кљчђйткђч кисђкчђлђр, басымны њзлђренђ алалар: ић затлы, бик тљз, кап-кара, сап-сары;

б) мљстђкыйль сњзлђрдђн соћ килгђн бђйлеклђр, кисђкчђлђр, ярдђмче сњзлђр басым алмыйча, энклитикага ђйлђнђлђр: Ватан љчен, ул да, урман аша, суга таба, ђйбђт кенђ, су љсте, ђти белђн;

в) парлы сњзлђрдђ еш кына басым беренче сњзгђ тљшеп, икенчесе басымсыз кала: урын-ќир, књрше-књлђн, килделе-киттеле, ха тын-кыз.

Проклиза џђм энклиза књренешлђре тел њсешендђ зур роль уй ныйлар, алар мљстђкыйль сњзлђрне кушу юлы белђн яћа сњзлђр барлыкка китерђлђр: аяк+њрђ=аягњрђ, бу +кљн = бњген, бу + ел = быел.

Логик басым – сљйлђмдђге бер сњзнећ башкаларыннан аеры лып торуы. Логик басым сљйлђмдђ аралашу љчен ђџђмиятле булган сњзгђ тљшђ. Мђсђлђн, «Мин тирђк тљбендђге кызыл ќилђккђ њрелдем» (Р. Тљхфђтуллин). Бу ќљмлђнећ автор язылышында ђџђмиятле мђгълњмат алып килгђн кисђге – ќилђккђ. Контексттан аерым алганда, логик басымны телђсђ кайсы сњзгђ тљшерергђ мљмкин: «Мин тирђк тљбендђге кызыл ќилђккђ њрелдем»; «Мин тирђк тљбендђге кызыл ќилђккђ њрелдем»; «Мин тирђк тљбендђге кызыл ќилђккђ њрелдем»; «Мин тирђк тљбендђге кызыл ќилђккђ њрелдем».

Логик басым – сљйлђмнећ коммуникатив њзђге. Тићдђш кисђклђр булмаганда, ул ќљмлђнећ бер сњзенђ генђ тљшђ. Гадђти сљйлђмдђ логик басым белђн рус телендђ ић соћгы сњз, татар телендђ хђбђр алдындагы сњз ђйтелђ. Лђкин туры тђртиптђн тайпылу булса (инверсия), логик басым ић беренче сњзгђ дђ тљшђргђ мљмкин: «Аћламады аны Гљлшђџидђ, аћламады» (Г. Әпсђлђмов).

Ќљмлђ эчендђ бер сњз эмоциональ тљсмер белђн кљчђеп килергђ дђ мљмкин: Син шулаймыни ђле? Мондый басымны эмфатик (тойгы) басым дилђр.

Синтагма басымы сљйлђмнећ интонацион-мђгънђви кисђклђренђ – синтагмаларга тљшђ. Ул сњз басымы, логик басым белђн дђ тђћгђл килергђ мљмкин. Мђсђлђн, «Койма буеннан, чулпы ларын чылтыратып, њзара кљлешђ-чыркылдаша, кызлар узып бара» (Г. Бђширов) ќљмлђсендђ љтерлђр белђн аерылган џђр кисђк синтагма була. Сњз џђм синтагма басымы беренчесендђ -ма иќегенђ, икенчесендђ -тып иќегенђ, љченчесендђ -њ иќегенђ, дњртенчесендђ -лар иќегенђ тљшђ. Кызлар сњзе, коммуникатив њзђк буларак, логик басым белђн дђ аерылып тора.

2.9. Интонация

Џђрбер фраза интонация бљтенлеге белђн аеры лып тора. Интонацияне сљйлђмнећ ќаны дилђр. Кайчак нђрсђ ђйтњ тњгел, ничек ђйтњ ђџђмиятлерђк була. Рђхмђт! сњзен ничек кенђ ђйтеп булмый, хђтта рђхмђтне кире мђгънђ салып та ђйтергђ мљмкин. Бер њк сњздђн торган хикђя, сорау, тойгылы ќљмлђлђрне чагыштырып караганда да, зур аерма књрђбез: «Килђлђр». – «Килђлђр?» «Килђлђр!» Интонация – сљйлђм вакытында тавышныћ тљрлечђ хђрђкђт итње.

Темп – аерым сњзлђрнећ џђм сњзтезмђлђрнећ билгеле бер вакыт аралыгында тиз џђм ђкрен ђйтелешенећ чиратлашуы. Темп сљйлђњче нећ сљйлђмгђ булган мљнђсђбђтен белдерђ: ђџђмиятлерђк хђбђр ђкренрђк, икенчел дђрђќђдђге мђгълњмат кызурак ђйтелђ.

Пауза – фразалар, синтагмалар арасындагы тукталыш. Пауза синтаксик мљнђсђбђтлђрне белдерњ љчен дђ кулланыла: «Укытучы ђнием бар», «Укытучы – ђнием». Пауза кешенећ эмоциональ халђтен, вакыйгаларга мљнђсђбђтен чагылдырырга да ярдђм итђ. Мђсђлђн, сљйлђмдђге љстђлмђлђр юмор, ирония, сарказм чарасы буларак та кулланылалар, моныћ љчен, сњзлђр арасындагы мђгънђви мљнђсђбђтлђрдђн тыш, паузаныћ булуы мђќбњри. 

Сљйлђм тембры – љстђмђ тљсмерлђр исђбенђ тавышныћ њзгђрње, сљйлђмнећ њзенчђлекле бизђге. Безне кем тыћлауга карап, тембр њзгђрђ. Мђсђлђн, без нђнилђр белђн бер тљрле, ђ рђсми учреждениедђ башкача сљйлђшђбез.

Кайчак паузаны тљрле паразит сњзлђр белђн тутыралар: ни, теге, значит, м-м-м, факт џ. б. Бу – сљйлђм культурасын боза торган кимчелек.

Интонация никадђр бай џђм тљрле булса, кешенећ сљйлђме дђ шулкадђр байрак, књркђмрђк, њтемлерђк. Кычкырып сљйлђњ – ул ђле матур сљйли белњ дигђн сњз тњгел. Әкрен генђ, салмак кына да бик бай интонация белђн сљйлђргђ мљмкин. Сљйлђмнећ интонациясе шундый бай була: аны тыныш билгелђре белђн генђ дђ биреп ќиткереп булмый. Менђ шућа књрђ дђ бер њк шигырь, тљрле артистлар укыганда, тљрлечђ яћгырарга мљмкин.

Интонация иќтимагый характерга ия. Чљнки телдђ интонацион схемалар, интонацион калыплар бар џђм билгеле бер тел вђкиле, њзен аћлауларын телђгђндђ, шулардай дљрес џђм урынлы файдаланырга тиеш. Мђсђлђн, ђгђр сљйлђњче берђр нђрсђ белергђ тели икђн, ул сорау интонациясен кулланмыйча булдыра алмый, берђр нђрсђгђ соклана, гаќђплђнђ, шатлана икђн, аныћ сљйлђмендђ тойгылы инто нация барлыкка килђ. Сљйлђмдђ, авазлар кебек њк, интонация дђ њзгђрергђ мљмкин, лђкин аныћ њзгђреше билгеле бер чиклђрдђ була. Интонацион вариантлар барлыкка килђ. Алар сљйлђм темпына, паузаларга, тембрга бђйле рђвештђ туалар. Олы кеше џђм бала интонациясе, укытучы џђм укучы интонациясе, сђламђт кеше џђм авыру интонациясе шактый аерылып тора.

Ќыеп кына ђйткђндђ, интонация – сљйлђмнећ бизђге булган тон ныћ њзгђреше; сљйлђмнећ максаты, динамикасы џђм компонентлары ныћ нисбђтенђ, ситуациягђ, обстановкага карап, ул џђрвакыт њзгђреп тора, џђрвакыт хђрђкђттђ була.

2.10. Сљйлђм агышында авазлар њзгђреше

Сљйлђм аерым авазларныћ бер-берсенђ ялганып тљзелгђн иќеклђр, сљйлђм тактлары, синтагмалар, фразалардан гыйбарђт. Сљйлђмдђ авазлар аерым-аерым ђйтелмилђр, берсе янында икенчесе килђлђр, шул процесста бер-берсенђ тђэсир итђлђр џђм тљрле њзгђрешлђргђ дучар булалар. Кайчак ул њзгђрешлђр сизелми дђ: мђсђлђн, син, соћ, сњз, сары сњзлђрендђге с авазы тљрлечђ ђйтелђ: беренче сњздђ нечкђрђк, икенчесендђ – олашыбрак, љченчесендђ – иренлђштереп џђм нечкђртебрђк, дњртенчесендђ – калынрак. Мондый њзгђрешлђр шушы телдђ сљйлђшњчелђр љчен аралашуда кыенлык тудырмый, шућа књрђ аларга игътибар да ителми. Кайчак њзгђрешлђр сизелерлек була. [Умбер], [мећгђч] сњзлђренећ дђ тамырларында (ун-бер, мен-гђч) н авазлары барлыгын сизеп торсак та, м џђм ћ авазларын ђйтђбез.

Сљйлђмдђге аваз њзгђрешлђрен ике тљрлегђ бњлеп йљртђлђр: позицион њзгђрешлђр џђм комбинатор њзгђрешлђр.

Позицион њзгђрешлђр, нигездђ, авазныћ сњздђге урынына, басымга бђйле булалар.

Комбинатор њзгђрешлђр авазларныћ бер-бер сенђ тђэсир итешње нђтиќђсендђ барлыкка килђлђр, хђтта бер-берсеннђн ерак торган авазлар да тђэсир итешергђ мљмкин.

Аваз њзгђрешлђренећ сђбђплђрен галимнђр тљрлечђ аћлаталар. Шу лар арасында «ућайлылык» дигђн тљшенчђ дђ бар.

Аваз њзгђрешлђрен соћгы елларда экономия принцибы белђн аћлату да шактый кић таралып бара. Књбрђк ул принципны аваз њзгђрешлђрен аћлатканда кулланалар џђм без дђ аны, бу традицияне саклап, шул темага бђйлђп карарбыз.

2.11. Авазларныћ позицион њзгђрешлђре

Тартыкларныћ позицион њзгђрешлђре аларныћ сњз башында яисђ сњз азагында килње белђн бђйле. Сњз азагында килгђн яћгырау тартыклар саћгыраулашалар: таќ (тач), каз (кас), флаг (флак), завод (завот).

Аерым очракларда, хђтта аерым теллђрдђ, сњз алдына љстђмђ аваз да килеп кушыла. Бу књренеш протеза (грек. prothesis– љстђњ) дип атала. Эпентеза – љстђмђ авазныћ сњз уртасында килње. Тљрки теллђрдђ, аерым алганда татар телендђ, сњз башында ике тартык килђ алмый. Әгђр башка телдђн (књпчелек, рус теленнђн) шундый тљзелешле сњзлђр керђ икђн, татар телендђ ике тартык ике иќеккђ бњлеп ђйтелђ башлый. Протетик џђм эпентетик авазлар булып ы џђм е, сирђк кенђ у, њ, а авазлары килђлђр. Протеза: эскђтер (скатерть), эскђмия (скамья), ыстанса (станция), ызбурый (сбруй), эскерт (скирда); эпентеза: келђт (клеть), сумала (смола), керђн (хрен), бњрђнђ (бревно), карават (кровать). Кайчак сузык авазлар сњз башында аерым тартыклар килђ алмаганга љстђлђ: арыш (рожь), ураза (руза), урыс (рус) џ. б. Протетик э, ы авазлары р белђн башланган барлык гарђп-фарсы сњзлђрендђ сиземлђнђ: эрђхмђт, Әрђшит, Ырамай, эрђсем, ыроза.

Протеза џђм эпентеза књренеше, алда књргђнебезчђ, хђтта язуда да чагылыш таба.

Сузыкларныћ позицион њзгђрешлђре тагын да катлаулырак. Алар басымга џђм авазныћ шућа мљнђсђбђтле урынына бђйле. Шундый њзгђрешлђрнећ ић таралганы – редукция яисђ кыскарту (латин. reductio – артка књчерњ) књренеше. Авазныћ басымнан еракта торып кыскаруы џђм аерым очракларда хђтта тљшеп тђ калуы мљмкин.

Редукция ике тљрле була: сан џђм сыйфат редукциясе. Сан редукциясе булганда, басымсыз иќектђге сузыклар кыска ђйтелђлђр, лђкин тљп сыйфатларын югалтмыйлар. Авазныћ кљче џђм озынлыгы гына њзгђрђ. Тљрки теллђрдђ редукция нђкъ шундый характерда: кер – керем – керемле, кыр – кыргыч – кыргычны. Татар телендђ сан редукциясе ы – е, о – љ авазлары белђн бђйле: бел – белем – белемле, ылыс – ылыслы, ыс – ыслы, бет – бетерде. Та тар телендђ, мђсђлђн, редукция сонантлар алдыннан аеруча кљчле була: мен – менде, бел – белдекле, кер – кергђн.

Сыйфат редукциясе булганда, аваз њзенећ характерлы билгелђрен, сыйфатын њзгђртеп кыскара.

Тљрки теллђрдђ, татар телендђ дђ сыйфат редукциясе аз књзђтелђ. Мисал итеп татар телендђге ямансу сњзеннђн ясалган ямансылама ђйтелешен китерергђ мљмкин.

Нђтиќђсе буенча редукция тулы џђм љлешчђ була. Аваз бљтенлђй тљшеп калса – тулы редукция, аваз кыскарып кына калса, љлешчђ редукция барлыкка килђ: сећел-сећлем, урын – урны, килен – килне.

Позицион њзгђрешлђргђ тагын тњбђндђге очракларны кертергђ була: [а] авазы беренче иќектђ иренлђшђ, хђтта о авазына охшап та ђйтелђ, сњз ахырына таба аныћ иренлђшње кими бара. Мђсђлђн: балаларга – ба°ла°ларга. Тагын бер очрак: татар телендђ сњз азагын да ике тартык янђшђ килђ алмый (нт, лт, мт, рт – чыгарма булалар). Мондый очракларда сузык аваз љстђлђ: банк-банык, киоск – киоскы, Свердловск – Свердловски, Марс – Марыс, отпуск – отпускы.

Татар телендђ сњз башында р, л тартыклары бљтенлђй диярлек кулланылмый; ђгђр мондый сњзлђр булса, алынма икђнен шул сый фат ђйтеп тора. Мондый сњзлђр алдыннан сњзнећ килеп чыгышына бђйле булмаган ы-е, у, а авазлары љстђп ђйтелђ: рус – урыс, рожь – арыш, руза – ураза, Рљкыя – Өркыя, лампа – ылампы, рђт – эрђт, рђсем – эрђсем.

2.12. Авазларныћ комбинатор њзгђрешлђре

Сљйлђмдђ авазлар, берсе артыннан икенчесе килеп, бер-берсенђ тђэсир итешђлђр, шућа књрђ њзлђренећ чисталыгын, мљстђкыйльле ген югалталар, сљйлђм агышында хђтта аларныћ чиклђре дђ югалырга мљмкин.

Аваз артикуляциясендђ љч момент бар дигђн идек: экскурсия, тукталыш, рекурсия. Сљйлђмдђ бер авазныћ рекурсиясе икенче авазныћ экскурсиясенђ барып тоташа, бер авазны ђйтеп бетермђс борын, икенчесенђ ђзерлек башлана: бер аваз артикуляциясенђ икенче – књрше авазларныћ артикуляциясе килеп љстђлђ. Шушы процесста комбинатор њзгђрешлђр туа.

Комбинатор њзгђрешлђрнећ тњбђндђге тљрлђре бар. Аккомодация (латин. accomodatio – ќайлашу) – сузык џђм тартыклар ђйтелешенећ бер-берсенђ ќайлашуы. Әйтелђ торган аваз белђн алдагы аваз ќайлашканда, прогрессив аккомодация барлыкка килђ. Татар телендђ тартыкларга сузыкларныћ калынлыгы-нечкђлеге тђэсир итђ. Мђсђлђн, ќай – ќђй, там – тђм, туз – тњз, ул – њл, тоз – тљз, бар – бђр, тарта – тђртђ кебек сњзлђрдђге нечкђ сузыклар тартыкларны да нечкђртђ. Регрессив аккомодация булганда, артта торган аваз алдагы авазга тђэсир итђ: тот, тут сњзлђрендђ т авазы о, у сузыклары тђэсирендђ иренлђшкђн аваз кебегрђк ђйтелђ; сљт, сњтњ, солы сњзлђрендђ дђ о, љ, њ авазларыныћ янђшђлеге с авазында бераз иренлђшкђнлек тљсмере тудыра.

Ассимиляция (латин.assimilatio – охшашлану) – тартыклар ныћ бер-берсенђ тђэсир итешње нђтиќђсендђ барлыкка килђ: ике охшаш булмаган аваздан бер тљрле яки якын артикуляцияле охшаш авазлар формалаша. Мђсђлђн, унбиш, иќтимагый, књренеш сњзлђрендђ б ирен-ирен авазы н тел-теш авазын, саћгырау т авазы яћгырау ќ авазын, ирен-ирен м авазы тел-теш н авазын охшашлан дыра: умбиш, ичтимагый, књремми.

Традиция буенча, ассимиляцияне икегђ аерып карыйлар: тар тыклар ассимиляциясе, сузыклар ассимиляциясе.

 Юнђлеше буенча ассимиляция прогрессив џђм регрессив тљрлђргђ бњленђ. Прогрессив ассимиляция булганда, алдагы аваз њзеннђн соћ килгђн авазны охшашландыра. Мђсђлђн, татар телендђ борын авазларына беткђн сњзлђр -лар-лђр кушымчасын -нар-нђргђ ђйлђндергђннђр: урман – урманнар, кљн-кљннђр.

Регрессив ассимиляция булганда, ахырда торган аваз алда гы авазга тђэсир итђ. Тљрки теллђрдђ регрессив ассимиляция тамыр џђм кушымчалар яки ике сњз арасында књзђтелђ, алынмаларда да очрый: унбер – умбер, тљнге – тљћге, борынгы – бороћгы, књренгђн – књрећгђн, књзсез – књссес, иќтимагый-ичтимагый, ун пар – умпар.

Тђэсир итешњче авазларныћ ничек урнашуларына карап, ассими ляция контактлы џђм дистактлы була.

Контактлы ассимиляция тђэсир итешњче авазлар янђшђ килгђндђ књзђтелђ: кљћгђ, бороћгы,колхоччы.

Дистактлы ассимиляциягђ бирелгђн сњзлђрдђ тђэсир итешњче авазлар бер-берсеннђн башка авазлар белђн аерылган була: шишмђ - чишмђ.

 Нђтиќђсе буенча ассимиляциянећ тулы џђм љлешчђ тљрлђре аерыла. Бер аваз икенче авазны њзенђ тулысынча охшашландырса, ассимиляция тулы була: алып бар – алып пар. Бер аваз икенчесен ниндидер бер билгесе буенча гына охшашландырса, ассимиляция љлешчђ була: тљнге – тљћгљ.

Охшашлану язуда, кагыйдђ буларак, чагылыш тапмый. Лђкин аерым очракларда норма буларак кереп киткђн књренешлђр дђ бар. Татар телендђге Сљембикђ исеме Сљен, бикђ сњзлђреннђн ясалган, ђмма язылышта Сљембикђ йљри.

Диссимиляция (латин. dissimilatio – охшашсызлану) – арти куляциясе ягыннан охшаш яки якын булган ике аваздан тљрле авазлар барлыкка килњ. Диссимиляция дђ, ассимиляция кебек њк, юнђлеше ягыннан прогрессив џђм регрессив, авазлар ныћ урнашуы ягыннан контактлы џђм дистактлы, нђтиќђсе ягыннан тулы џђм љлешчђ була. Диссимиляция татар теле диалектларында џђм ќанлы сљйлђмдђ књп таралган: чешђ, чишђ (шешђ), чашкан – (шашкан). Бу – регрессив дистактлы диссимиля ция књренешлђре. Татар телендђге ярминкђ, нечкђреп џђм диссимиляциялђнеп, ярмарка сњзеннђн њзгђргђн. Диссимиляция сљйлђм телендђ бик актив: колидор – коридор, секлетарь – секретарь, дилектор – директор, канфорка – комфорка, ланпа – лампа, транвай – трамвай, бонба – бомба.

Сингармонизм. Кайбер галимнђр, тартыкларныћ охшаш лану књренешенђ тићлђп, тљрки теллђрдђге сузыклар охшашлануны да ассимиляциягђ кертеп карыйлар. Сингармонизм књренешенећ эчтђлеге шуннан гыйбарђт: сњзнећ беренче иќегендђ тамырда нинди калынлыктагы сузык аваз булса, калган иќеклђрдђге, кушымчалар дагы сузыклар да шул сузыкка ярашалар. Тљрки теллђрдђ сузыклар ярашуы, хђтта закон дђрђќђсендђ булып, сингармонизм законы (грек. syn-бергђ, garmonio-аџђндђшлек, бђйлђнеш, яисђ икенче тљрле ђйткђндђ  “тавышлар гармониясе”) дип йљртелђ: кайт-кала-штыр-ган-нар-мы, кит-ерт-тер-гђћ-нђр-дер.

Сингармонизмныћ ике тљре бар: рђт гармониясе, ирен гармони ясе.

Рђт гармониясе булганда, сњздђге сузыклар беренче иќектђге сузыкка рђте буенча ярашалар. Әгђр беренче иќектђге сузык алгы рђт (нечкђ) сузыгы икђн, калган иќеклђрдђге сузыклар да алгы рђт сузыклары була џђм киресенчђ: ђйт-кђн-нђр-дер, ат-лар-ыбыз-да.

Ирен гармониясе булганда, беренче иќектђге иренлђшкђн авазларга ярашып, калган иќеклђрдђге сузыклар да иренлђшђлђр. Ирен гармониясе тљрле тљрки теллђрдђ тљрле дђрђќђдђ чагылыш таба. Татар телендђ ул беренче иќектђге о, љ авазлары белђн генђ бђйле. Алар њзлђренђ икенче иќектђге ы, е авазларын яраштыралар: борон – борын, соло – солы, бљтљн – бљтен, кљлкљ – кљлке, коро – ко ры. Иренлђшњ, икенче иќектђ тулы булып, калган иќеклђрдђ кими бара џђм бљтенлђй бетђ дђ: коросыныћ, кљлкљсен, кљзгљле, бороћгы.

Теге яки бу телдђн кергђн алынмалар татар телендђ сингармо низм талђбе буенча я калын гына булып, я нечкђ генђ булып њзлђштерелђ.

Рђт гармониясе тњбђндђге очракларда сакланмаска мљмкин:

1. Кушма сњзлђрдђ: суњсем, билбау, тимераяк, књзаллау, тљнбо ек, Гљлнур, љскорма.

2. Алынма сњзлђрдђ: ќиџан, китап, кино, ђмма, сђлам.

3. Кайбер зат алмашлыклары килеш белђн тљрлђнгђндђ: син –сића, мин – мића.

4. -су кушымчасы џђм мыни сорау кисђкчђсе рђт гармониясенђ буйсынмый: зђћгђрсу, барасыћмыни?

Сингармонизм законына бђйле рђвештђ татар телендђ сингармо ник параллельлђр турында да ђйтеп њтњ урынлы булыр. Этимологик яктан бер тамырга кайтып кала торган калын џђм нечкђ ђйтелешле сњзлђр сингармоник параллельлђр дип аталалар: аз – ђз, акрын – ђкрен, ачкыч – ђчкеч, сач – чђч, тыкылдау – текелдђњ, чыкылдау – чекелдђњ, чыелдау – чиелдђњ, дырылдау – дерелдђњ.

Сингармоник параллельлђр этимологик анализ вакытында да искђ алына. Мђсђлђн, бњлтерек дип узган ел туган гђњдђгђ кечкенђ сарыкны атыйлар. Былтыр сњзе белђн янђшђ куеп, аныћ эчке формасын табарга була.

Диэреза (грек. diaresic-аеру) вакытында аерым тартыклар, ђйтелмичђ, тљшеп калалар. Бигрђк тђ л, н, р тартыкларыныћ еш тљшеп калуы књзђтелђ, мђсђлђн: килтер-китер, њлтер – њтер, анлар – алар, тултыр – тутыр, булса-буса (диал.), белђн – белђ, табан – таба.

Гаплология (грек. gaplos – гади, logos – сњз) – сњздђге ике бертљсле аваз йђ иќекнећ берсе тљшеп калу. Сљйлђмдђ нинди генђ ике иќек очраса да, аныћ берсе йотылып кала, мђсђлђн, Гайша Шђриповна Гайшђриповна булып ишетелђ. Лђкин мђгънђгђ зыян килерлек булса, иќек тљшеп калмый: филология џ. б.

Метатеза (грек. meta – яћадан, thesic – кую) – сњздђге авазлар ныћ урыны алышыну. Метатеза тљрки теллђрдђ еш књзђтелђ: азђрб. ярпаг – тат. яфрак; азђрб. кљрпњ – тат. књпер; тљркм. ягмыр – тат.. яћгыр, башк. ямгыр; тат. углан – хакас, олган; тат. аксак – тува. аскак. Татар теле диалектла рында да кић таралган: азбар (абзар), кымрыкса (кырмыска), айлапкыч (алъяпкыч), књгђлђ (књлђгђ), књсђрт (књрсђт).

Элизия – ике сњзнећ беренчесе сузык авазга тђмамланып, икенчесе сузыкка башланып, бер басым астында ђйтелгђндђ барлыкка килђ торган њзгђрешлђр: бара+иде – барай-де, кара+урман – кара урман – карурман.

Телђсђ нинди сузык телђ сђ нинди сузык белђн очрашырга мљмкин: а+а, а+и, а+у, а+ы, а+э. Нђтиќђдђ бер аваз я тљшеп кала, я дифтонг, я бљтенлђй яћа аваз барлыкка килђ: коры+утын – кору тын, бара+алган – баралган, ка ра + идел – каридел, кара + урман – карурман, килђ+иде-килђйде.

Элизиянећ тњбђндђге тљрлђре бар:

1. Ике бертљрле сузык очрашканда, аларныћ берсе генђ кала, ягъни бер аваз кыскара:

а+а      бара алмыйм – баралмыйм

 алма агачы – алмагач

           ђ+ђ      эшлђ ђле – эшлђле

            кибђ ђле – кибђле

2. Ике сњз чигендђ у, њ, и сузыклары очрашканда гадђттђ элизия булмый: бару урны, белми икђн, белми инде, белми инсан хђйлђсен.

Бу – сњз ахырындагы у, њ, и авазларыныћ тарихи рђвештђ диф тонглардан килеп чыгуы белђн аћлатыла.

3. Сыйфат ягыннан тљрле авазлар очрашканда, гадђттђ бер сузык аваз кыскара:

а+ђ         кара ђтђч – карђтђч

 кара ђле – карале

ђ+а        килђ алмадым – килалмадым

бњлмђ ачкычы-бњлмачкычы

         ы+а         каты агач – кашагач

аты арган – атарган

         а+ы         кара ыргак – карыргак

 кара ындыр – карындыр

Тљрле сузыклар очрашканда, гадђттђ, икенче сузыкныћ беренчегђ тђэсире кљчлерђк була.

4. Кушылмада икенче сузык у, њ, и булганда, књпчелек очракта дифтонг барлыкка килђ, я аваз кыскара:

а+у        кара урман – кара урман, карурман.

ђ+њ        ќиргђ њтте – ќиргђ њтте

ђ+у        ќиргђ утырды – ќиргђ утырды

а+и        бара иде-барайде

5. Тљрле сыйфаттагы сузыклар очрашканда, сузыклар нинди дђ булса бер сыйфаты буенча охшашланырга мљмкин:

ы+ђ        башы ђйлђндђ-башђайлђнде

ы+у        яртысы њтте – яртысњутте

Кушма сњзлђр ясалганда барлыкка килгђн элизия књренеше гадђттђ орфографиядђ дђ чагылыш таба:

таба агачы – табагач        

алма агачы-алмагач

        сары ут – сарут

яћа авыл – Яћавыл        

Субституция (латин. substitutio – алыштыру) дип чит аваз ны кабул иткђндђ, аны туган телдђге аваз белђн алыштыруга ђйтђлђр. Сљйлђм теле аша рус теленнђн кергђн сњзлђрдђ шулай ук якын артикуляцияле авазлар кулланыла: цыган – чегђн, хрен-керђн, бочка – мичкђ џ. б.

 2.13. Авазларныћ чиратлашуы

Авазларныћ сљйлђм агышында џаман њзгђреп торуы сђбђпле, бер њк морфема тљрле аваз вариантларында йљрергђ мљмкин. Мђсђлђн, тап – табу, ак – агу сњзлђрендђ п – б, к – г авазлары чиратлаша. Авазлар њзгђрњ хђзерге телнећ яисђ аныћ элеккеге кагыйдђлђре нигезендђ ба ра. Бер морфема составындагы тљрле авазларныћ теге яки бу кагыйдђ нигезендђ тђћгђллђшње чиратлашу дип атала. Тљрки теллђрдђ, сузыктан башланган кушымча ялганганда, сњз азагындагы саћгырау к, қ, п тартыклары яћгыраулаша: ак – агам, сњк – сњгђм, тап – табам.

Чиратлашуларны фонетик џђм тарихи тљрлђргђ бњлеп йљртђлђр.

Фонетик чиратлашулар дип хђзерге тел нормалары нигезендђ барлыкка килгђн чиратлашуларны ђйтђлђр. Югарыда ђйтелгђн яћгыраулыкта – саћгыраулыкта чиратлашу шућа карый.

Тарихи чиратлашулар дип телнећ хђзерге нормалары белђн аћлатып булмаган чиратлашуларны ђйтђлђр. Аларныћ сђбђплђре телдђ элек яшђгђн закончалыкларга бђйле. Тарихи чиратла шуларны тљрки теллђр арасында, татар ђдђби теле џђм аныћ диа лектлары арасында, татар теленећ хђзерге џђм њткђне арасында табарга мљмкин. Мђсђлђн, кић сузыклар тар сузыклар белђн чират лашканнар, арткы рђт сузыклар алгы рђт сузыклар белђн чиратла шалар: ата – ђти, ана – ђни, ачы – ђче, сач – чђч, баωыр-бђгер. Тар тыклар бер-берсе белђн чиратлашалар: ғ//ω, ќ//й, з//й, р//з, б//м, ғ/ /й: ќыр//йыр, ќил//йил, сығыр//сыйыр, бу//моћа, ќљр//йљз, тағ//таω, казғы//кайғы, азақ//айақ.

2.14. Орфоэпия

Орфоэпия (грек. оrthos –дљрес, epos – сљйлђм) – нормага салынган ђдђби ђйтелеш кагыйдђлђренећ ќыелмасы. Язганда, ќићел џђм тиз аћлау љчен, орфографик кагыйдђлђрнећ џђр кеше љчен уртаклыгы кирђк булса, сљйлђм телендђ шул ук максатларда ђйтелеш кагыйдђлђренећ уртаклыгы кирђк була. Сљйлђмне тыћлаганда, без аныћ яћгырашы турында уйламыйбыз, бары мђгънђсенђ игътибар итђбез. Лђкин ђйтелеш кагыйдђлђреннђн тайпылыш булса, ул мђгънђне аћларга да комачаулый.

Телнећ тљп берђмлеклђре булган фонемаларныћ составы, аларныћ сыйфатлары џђм билгеле бер фонетик шартлардагы њзгђрешлђре орфоэпиядђ карала. Бу мђсьђлђлђр, телнећ аваз тљзелешен тасвир лаганда фонетикада да љйрђнелђ. Орфоэпия ђдђби ђйтелеш нормаларын билгели. Әйтелеш нормасы тљшенчђсендђ аерым сњзлђрнећ, сњзлђр тезмђсенећ, аерым грамматик формаларныћ ђйтелеше дђ књз алдында тотыла. Мђсђлђн, авыл сњзе аωыл дип ђйтелергђ тиеш; бара алмадым сњзе сљйлђмдђ баралмадым рђвешендђ ђйтелђ, рус те леннђн кергђн сыр сњзе русча ук ђйтелђ.

Әйтелеш нормалары татар милли ђдђби теленећ формалашу џђм њсеш дђвамында урнаша килђлђр џђм XIX гасыр ахырына XX йљз башына тђмамланалар. Татар теленећ ђдђби ђйтелеше урта диалект ныћ Казан арты сљйлђшенђ нигезлђнгђн дип санала. Казан шђџђре књп гасырлар буе татар халкыныћ мђдђни, сђяси њзђге булып килгђнлектђн, Казан татарларыныћ сљйлђше башкалар љчен дђ њрнђк була башлаган.

Әдђби ђйтелеш ике иљп тљргђ бњленђ: тулы стиль џђм сљйлђшњ стиле. Тулы стиль сљйлђмнећ бик анык булуы талђп ителгђн очракларда кулланыла (теле-радиотапшырулар, доклад, чыгыш ясаганда). Тулы стильдђ сњз џђм аныћ иќеклђре ачык ђйтелђ. Сљйлђшњ стиле кешелђрнећ бер-берсе белђн аралашуы вакытында кулланыла. Сљйлђшњ стилендђ кайбер иќеклђр кыскарырга, хђтта тљшеп тђ калырга мљмкин. Авазларныћ ђйтелеше, комбинатор њзгђрешлђре џђр ике стильдђ дђ, нигездђ, бер њк була.

Әдђби телнећ њз эчендђ 3 тљрле ђйтелеш стилен књрсђтергђ мљмкин: югары стиль (тантаналы сљйлђмдђ, шигырь сљйлђгђндђ, чыгыш ясаганда), битараф стиль (эмоциядђн ерак булган кљндђлек сљйлђм), сљйлђшњ стиле (ул тойгыга бай џђм фикер алышу љчен хезмђт итђ, ђйтелешнећ тышкы ягына игътибар ителми).

Татар теленећ орфоэпик нормалары тњбђндђге принципларга корылган:

1. 1.      Орфоэпия гомумхалык телендђге ђйтелеш нормаларына нигезлђнђ.
2. 2.      Теге яки бу нормаларныћ, сњзлђрнећ ђдђбиятта беркетелгђн булулары џђм эстетик кљчле булуы кирђк.
3. 3.      Әдђби тел орфографиясендђ морфологик нигездђ язылыш нормалары орфоэпиядђ дђ саклана.
4. 4.      Рус теленнђн џђм аныћ аша башка теллђрдђн кергђн сњзлђрнећ ђйтелешлђре рус орфоэпик нормаларына охшаш була. Моћа борынгы њзгђргђн алынмалар керми.

 Татар теленећ ђйтелеш нормалары, ни гездђ, даими, тотрыклы сакланалар. Әмма аларны, камиллђштереп, яћа тенденциялђрне билгелђп, кайбер искергђннђрен тљшереп кал дырып, махсус рђвештђ яћадан бер карап чыгасы бар. Шулар нигезендђ, џичшиксез, «Орфоэпик сњзлек» тљзелњ дђ ић ђџђмиятле бурычлардан берсе булып кала.

2.15. Графика

Сљйлђмнећ эчтђлеге язуда тљрле билгелђр белђн белдерелђ. Язуда кулланыла торган хђрефлђрнећ ќыелмасы џђм аларныћ билгеле бер тђртиптђ урнаштырылып бирелње алфавит (ђлифба) дип атала. Алфавит – грек телендђге беренче ике хђрефнећ исемнђре: альфа, бета. Әлифба – гарђп язу системасындагы беренче ике хђрефнећ исемен белдерђ: ђлиф, би.

Џђр телнећ гасырлар буена њсеп, њзгђреп, камиллђшеп килгђн язу системасы була. Язу (билгелђр) системасын, авазларныћ хђреф белђн белдерелњ њзенчђлеклђрен графика (грек. graphik – ясал ган) љйрђнђ.

Язу тарихыныћ гаять дђвамлы, њткђн озын юлы бар. Язу барлыкка килгђнче њк ђле, аерым ђйберлђр информация белдерњ, хђбђр итњ чарасы булып йљргђннђр. Мондый язуны «ђйбер язуы» дип атыйлар. Соћыннан шул ук максатларда рђсемнђрне файдаланганнар. Ташта гы, сљяктђге, агачтагы рђсемнђр сњзнећ яћгырашын чагылдыра алмаганнар, сњз белђн, аваз белђн бђйлђнмђгђннђр џђм фикерне гомуми рђвештђ генђ белдергђннђр. Мондый язу «рђсем язуы» (пиктографика) дип атала.

Әкренлђп рђсем теге яки бу сњзне белдерђ торган шартлы билгегђ ђйлђнђ барган. Бу этапта инде язу сљйлђм эчтђлеген сњзгђ-сњз белдерђ алган. Әмма билге белђн ђйтелеш арасында ђле бђйлђнеш булмаган. Бу язу тљре идеографик язу дип атала. Билге символ буларак кулланыла, бу символ кешенећ аћында ђйбер турында тљшенчђ барлыкка китерђ, лђкин, рђсем кебек њк, теге яки бу ђй берне белдергђн сњзнећ яћгырашы турында мђгълњмат бирмђгђн. Саф идеографик язу бик борынгы заманнарда гына кулланылган џђм гаять катлаулы булган. Бу язу камиллђшкђн, аерым сњз љчен идеограммалар белђн бергђ, аерым иќеклђр, аерым авазлар љчен билгелђр кертелђ башлаган. Борынгы идеографик язу системалары катнаш булганнар. Мђсђлђн, б. э. к. IV мећъеллыктан килгђн мисыр язуы, б. э. к. III мећъеллыктан килгђн шумер язуы, борынгы џинд язуы, б. э. к. II гасырдан килгђн кытай язуы бер њк вакытта идеографик та џђм иќек язуы да булганнар. Идеографик язу књп санлы билгелђрне истђ калдыруны талђп иткђн. Бу язу белђн сњзлђр арасындагы грамматик мљнђсђбђтлђрне белдерњ дђ кыен булган.

Шућа књрђ бу язу тамыр теллђрдђ, мђсђлђн, кытай телендђ генђ беркетелеп кала алган.

Хђзерге теллђрдђ идеографик язуныћ њрнђклђре итеп саннарны, математик билгелђрне ђйтергђ мљмкин.

Язуны тагын да ќайлырак итђргђ омтылу саф иќек язуына китерђ. Мондый язуда теге яки бу иќекнећ яћгырашы аерым билге белђн белдерелђ башлый. Бу язу б. э. к. IV – III мећъеллыкта килеп керђ. Иќек язуы хђзерге вакытта Япониядђ, Џиндстанда, Эфиопиядђ кулланыла.

Кешелек ќђмгыятенећ њсеше алга таба иќек язуыннан аваз язуына књчњгђ китерђ. Аерым тартык авазлар љчен билгелђр мисыр язуында кулланыла башлыйлар. Аннан б. э. к. XII – X гасырларда Финикиядђ мисыр язуы нигезендђ тартык авазларны белдерњ систе масы эшлђнђ џђм 22 билге кертелђ. Финикия язуыныћ бер тљрен греклар кабул итђ. Грек теле нигезендђ бу язу саф аваз язуына ђйлђнђ: барлык авазлар да язуда чагылыш таба башлыйлар. Б. э. к. VIII гасырда Грециядђ алфавит тљзелђ. Грек алфавиты ќирлегендђ этруск, латин, гот, славян (иске славян) теллђренећ ђлифбалары тљзелђ. Кљнбатыш Европаныћ барлык ђлифбалары латин алфави тыннан барлыкка килђлђр.

Аваз язуы хђзерге вакытта дљньядагы књпчелек халыклар тарафыннан кулланыла, чљнки ул љйрђнер љчен гади, ућай, аныћ ярдђмендђ кеше сљйлђмендђге телђсђ нинди эчтђлекне белдереп була.

2.16. Татар халкында язу тарихы

Казан татарларыныћ борынгы бабалары болгарлар Идел буе џђм Кама буйларына VII йљздђ килеп утыралар. Аларныћ бу чорга хђтле ук инде язулары булган дип уйларга тарихи ќирлек бар. Болгарлар ныћ элекке яшђгђн территориялђрендђ њзенчђлекле рун язуын куллану турында хђзер књп материал тупланган. Борынгы тљрки халыклар яшђгђн урыннардан Себердђ, Енисей, Орхон елгалары тирђсендђ рун язуыныћ кић таралган булуы мђгълњм. Књлтђгин џђм Тоньюкњк исемле дђњлђт башлыкларына куелган таш эпитафиялђрдђ џђм башка ташларда рун язуыныћ гаять яхшы саклануы борынгы тљрки халыклар турында бай мђгълњмат бирде. Рун язуы язылган археологик материаллар тљрки халыклар яшђгђн џђр ќирдђ табылу рун язуыныћ кић таралышы турында сљйли (Кавказ, Себер, Азов-Дон, Сент Миклош – Венгрия). Язу рђвешлђре тљрлечђ булуга кара мастан, аларныћ нигезе бер була. Соћга таба рун язуы кулланылыш тан чыга, аныћ кайбер билгелђре теге яки бу максат белђн кулланыла торган тамгалар рђвешендђ генђ сакланып кала.

Кљнчыгыш иллђре белђн икътисади, сђяси, сђњдђ, дини, фђнни, мђдђни, ђдђби мљнђсђбђтлђрдђ булу, 922 елда Болгар дђњлђтендђ ислам дине кабул ителњ болгарларда алфавит њзгђрњгђ китерђ. Дин артыннан ђлифба килђ. Бу – тарихта гадђти џђм табигый хђл. Гарђп ђлифбасын кабул итњ яћа орфографик кагыйдђлђр килеп керњгђ дђ сђбђп була.

Татар халкы тарихында билгеле бер тљбђклђрдђ гарђп язуы белђн янђшђ уйгур язуын куллану да мђгълњм. Алтын Урда чорында хан сарайларында уйгур хђрефлђре белђн рђсми документлар, рђсми хатлар тљзелгђн (Туктамыш ханныћ Польша короле Ягайлога ќибђргђн ярлыгы, Тимер Котлугныћ уйгур џђм гарђп хђрефлђре белђн аслы-љсле язылган ярлыгы).

Гарђп язуы татарларда мећ елдан артык гамђлдђ була. Шушы чор эчендђ ул, нигездђ, њзгђрми, ђмма XIX гасыр ахыры џђм XX гасыр башларында гаять зур њзгђрешлђр кичерђ. Њзгђрешсез кулланылган чорны иске имла дип атыйлар. Аннан соћ яћа имла џђм урта имла дигђн њзгђрешлђр килеп керђ.

Гарђплђр ућнан сулга горизонталь язалар. Алфавитта 28 хђреф бар, 25-е тартык авазларны, љчесе сузык џђм ярым сузыкларны белдерђ. Кыска сузыклар аерым хђрефлђр белђн тњгел, юл астына яисђ љстенђ куела торган билгелђр – хђрђкђлђр ярдђмендђ белде релђ. Бу билгелђр џђм аерым хђрефлђр љстенђ-астына куела тор ган тљрткелђр гарђп язуына соћрак килеп керђлђр. Башлангыч чорында гарђп язуы алардан башка да яши. Әмма Коръђнне дљрес укырга љйрђтњ максатыннан љстђмђ билгелђр куюга ихтыяќ туган.

Гарђп язуыныћ бер њзенчђлеге бар: анда бер њк хђреф сњз башында, уртасында, ахырында џђм аерым торганда тљрлечђ языла. Гарђп язуыныћ књптљрле кулъязма тљрлђре бар: нђсх, сљлс, рикъка, тђгъликъ џ. б.

XIX гасыр ахырында сузыклар љчен љстђмђ билгелђр кулланыла башлый. Татар язуындагы буталчыклар, читенлеклђр турында берен че башлап фикер ђйтњче К. Насыйри була. «Әнмњзђќ» китабында ул татар телендђ сузыкларныћ љч кенђ тњгел, ђ ун икђнен књрсђтђ, махсус хђрефлђр белђн билгелђп њтђ. Әмма аныћ тђкъдиме практи кага кереп китђ алмый. Сузыклар љчен хђрефлђр љстђњ аћардан соћ да дђвам итђ. Г. Нугайбђк, М. Корбангалиев, Г. Алпаров 10 сузыкныћ џђрберсенећ аерым хђреф белђн белдерелергђ тиеш икђнлеген яклыйлар. Бу юнђлеш тарафдарларын орфографиядђ унчылар, яки яћа имлачылар дип йљртђлђр.

Гарђп язуыныћ тљрки теллђр љчен ућайсызлыгы турында, бигрђк тђ тљрки теллђрдђге сузыкларны бирњ шактый авыр икђнлеге XIX йљздђ њк инде ђйтелђ (азђрбайќан язучысы М. Ф. Ахундов, татар шагыйре С. Рђмиев).

20-елларда латин язуына књчњ турында ќитди тђкъдимнђр баш лана. Ул чорда ђле гарђп язуына ислам диненећ бер символы була рак та карыйлар. Шђхес культыныћ тђэсире дђ, џичшиксез, бар. Бљтен халыкларны унификациялђњ максаты алфавитлар алышы нуда аеруча ачык чагыла.

1926 елда Бакуда њткђрелгђн Беренче тюркология съезды бљтен тљрки халыклар љчен латин алфавиты кабул итђ. Казанда бу эшне «Латин дусы» ќђмгыяте ђзерли. Конференциядђн соћ латин хђреф лђре нигезендђ тљзелгђн яћа татар ђлифбасын тарату максаты бе лђн «Яћалиф» ќђмгыяте тљзелђ. 1927 елныћ 3 июлендђ Татарстан республикасы Халык Комиссариатлары Советы њзенећ махсус ка рары белђн латин алфавитын татар теленећ рђсми алфавиты дип игълан итђ. 1930 елныћ 1 январеннан башлап Татарстанда яћалиф йљз процент гамђлгђ куелган дип исђплђнђ.

Латин алфавитына књчњгђ каршы кљчлђр дђ зур була. Чљнки аларныћ шактые гарђп язуын югалту, халыкныћ 1000 еллык язма мирасыннан аерылу икђнен яхшы тљшенђ. Шулар арасында Г. Ибраџимов, Г.Шђрђф, Г.Алпаров, Г.Сђгъдилђр була. Алар гарђп язуы на реформа гына кертњ ягында торалар.

Латин алфавиты нигезендђге орфографиянећ тљп принцибы итеп фонетик принцип алына. Орфография сузыкларда унчылык ниге зенђ корыла. Башка теллђрдђн кергђн сњзлђр татарча ђйтелешкђ буйсындырыла. Әмма бу язуныћ шактый кимчелеклђре, ќитешсезлеклђре булуга карамастан, анда бирелгђн орфографик кагыйдђлђр татар ђдђби телен нормалаштыруда зур роль уйныйлар.

Руслаштыру сђясђтенећ кљчђюе сђбђпле, 30-елларныћ ахырында рус ђлифбасына књчњ мђсьђлђсе књтђрелђ. Бу ђлифбага књчњ болай аћлатыла: рус џђм татар телен љйрђнгђндђ, ђле бер, ђле икенче алфавит љйрђнеп торудан котыласыћ, рустан кергђн сњзлђрне русча язарга мљмкинлек туа, янђсе. (Рус графикасын татар теленђ ярак лаштыруны Н. И. Ильминский эшли: керђшеннђр љчен шул нигездђ махсус язу тљзи џђм ул алфавит керђшен татарларында алар яћалиф кђ књчкђнче саклана.)

1938 елда беренче вариантта алфавит игълан ителђ. Соћыннан аћа татарныћ њзенчђлекле авазларын белдерњ љчен хђрефлђр љс тђлђ: ђ, љ, њ, ќ, ћ, џ. Яћа алфавит 1939 елныћ 5 маенда рђсми рђвештђ гамђлгђ кертелђ. Өстђмђлђр 1941 елныћ 10 январенда раслана.

Әмма бу алфавитныћ да гаять кимчелекле яклары кала. Шућа књрђ 50 нче еллар башында матбугатта аныћ кимчелеклђре турында сњз башлана, қ, ғ, ω авазлары љчен махсус билгелђр булмау орфография кагыйдђлђрен бик кыенлаштыра.

Илебездђ њзгђртеп кору, хђбђрдарлык чоры башлануга бђйле рђвештђ, 1989 елда орфографиянећ тагын бер яћа проекты эшлђнђ. Ул татар теленђ љстђмђ қ, ғ, ω хђрефлђрен кертергђ џђм орфографик кагыйдђдђрне камиллђштерергђ тђкъдим ителђ. Әмма бу проект та тормышка ашмый кала. Хђзерге вакытта фђнни ќђмђгатьчелек яћадан латин ђлифбасына кайту хакында фикер йљртђ башлады.

Шулай итеп, татар теле тарихында рун, уйгыр, гарђп, латин, рус язулары бер-берсен алыштырып гамђлдђ булганнар.

Рус язуы њзе кириллица дигђн ђлифбага кайтып кала. Кириллица 863 елда славян мђгърифђтчесе Кирилл тарафыннан грекча чиркђњ китапларын иске славян теленђ тђрќемђ итњ љчен тљзелгђн була. Русларда кириллица X гасыр ахырында, рђсми рђвештђ христианлык кабул иткђч килеп керђ.

Мећ ел эчендђ рус телендђге њзгђрешлђргђ бђйле рђвештђ бу язу да њзгђрешлђр кичерђ: артык хђрефлђр (алар 13 кђ ќыела) тљшеп кала баралар, яћалары љстђлђ тора.

 1708-1710 елларда беренче реформаны Петр I њткђрђ. Чиркђњ шрифты гражданнар шрифты белђн алышына: хђрефлђрнећ формасы гади лђшђ, тњгђрђклђнђ, юл џђм баш хђрефлђр кертелђ, хђреф љстендђге билгелђр бетерелђ, саннарныћ хђреф белђн белдерелње гарђп сан нары белђн алмашына, аерым хђрефлђр тљшеп кала, рђсми рђвештђ э, я беркетелеп куела.

2.17. Орфография

Тљрле теллђрнећ алфавит системалары гасырлар дђвамында катлаулы юл њткђннђр. Алар телнећ яћгырашы ягына бђйле рђвеш тђ камиллђшђ килсђлђр дђ, аваз системалары џђм теге яки бу тел дђге ђлифба белђн тулы тђћгђллекне табу мљмкин тњгел диярлек.

Язуда хђрефлђр куллану орфография тарафыннан урнаш тырылган махсус кагыйдђлђргђ буйсына. Орфография конкрет бер язма телнећ билгеле бер њсеш этабындагы язылыш нормаларын билгели. Язу кагыйдђлђре булу џђр тел љчен зарури, чљнки бу кагыйдђлђр сљйлђмнећ эчтђлеген тљгђл белдерњне, бу телдђ сљйлђшњчелђрнећ язганнарын дљрес аћлауны тђэмин итђлђр. Дљнья дагы орфографик системалар хђрефлђрне куллануныћ нигезендђ нинди принцип ятуга бђйлђнешле рђвештђ бер-берсеннђн аерылып торалар. Орфографиянећ њз принциплары бар.

Сњздђге џђр авазны билгеле бер хђреф белђн тљгђл теркђп барырга мљмкин. Бу очракта реаль яћгырашлы аерым аваз язу берђмлегенђ ђверелђ. Фђндђ бу язылышны фонетик язылыш дилђр. Язуда фонетик принцип ничек ђйтђсећ, ничек ишетђсећ, шулай язуга кайтып кала. Татар теленећ тљп принцибы – фонетик принцип: кил, тор, сал, ђйт, киткђн, сулы. Лђкин бљтен сњзлђр дђ бу язылышка буйсынып бетмилђр.

Сњзлђрнећ мђгънђле кисђклђре – морфемаларныћ бљтенлеген саклап язу орфографиядђ морфологик принцип дип атала. Татар телендђ бу принципныћ чагылышы шактый. Сњз ишетелгђнчђ тњгел, ђ аерым кисђклђренећ бљтенлеген саклап языла: унбиш (умбиш тњгел), тљнге (тљћге тњгел), борынгы (бороћгы тњгел), тозсыз (тоссыс тњгел), урманлы (урманны тњгел).

Тарихи-традицион принцип сњзлђрнећ элекке язылы шын саклап калуда чагылыш таба. Татар телендђ бу принцип мећ еллык тарихы булган гарђп язуында (иске имлада) тљп урынны тоткан. Хђзер бу принцип ирен гармониясенећ язуда сакланма вында књренђ: комлок дип ђйтелђ, комлык языла, тљзљлеш дип ђйтелђ – тљзелеш языла. Кайбер сњзлђрне язуда да чагыла: сурђт дип язабыз, ђмма џђр кеше сњрђт дип сљйли. Бњгенге кљндђ сњрђт,  сђлђмђт дип язу да књп очракта хатага саналмый.

График принцип татар теле орфографиясендђ аеруча кић таралыш алган: рус алынмалары џђм интернациональ сњзлђр чыга нак телдђгечђ язылалар: демократия, дистилляция, конфрон тация, реставрация, одеколон, шинель.

Хђзерге татар орфографиясендђ дифференциляциялђнгђн язылыш та кулланыла. Ул омонимик очракларны бер-берсеннђн аеру љчен кирђк. Байрак сњзен бай сњзенећ чагыштыру дђрђќђсеннђн аеру љчен соћгысын баерак дип язу норма булып тора. Тњбђндђге мисалларны кушып язу яки язмау аларныћ мђгънђлђрен аера: љч аяк – љчаяк, љч почмак – љчпочмак, биш бармак – бишбармак, ак сакал – аксакал. (X. Курбатов. Књрс. хезмђт, 1960, 12 б.).

Орфографик нормалар дљрес укылышны, дљрес язылышны тђэ мин итђлђр. Сљйлђм культурасын њстерњдђ дђ аларныћ роле гаять зур.

3. Лексикология

Лексика (грекча lexikos – сњз) – сњзлђр ќыелмасы. Лексика дип теге яки бу телнећ сњзлек составын, ќирле сљйлђшлђрдђге сњзлђр ќыелмасын, теге яки бу тел остасыныћ сњзлек байлыгын, теге яки бу кешенећ сњзлђр ќыелмасын, ђдђби ђсђрнећ сњзлек составын атыйлар.

Лексикология телнећ сњзлек составын љйрђнњче фђн.

 3.1. Лексикологиянећ тармаклары

Сњз – књп яклы џђм катлаулы тел берђмлеге, џђр сњзгђ тљп џђм књчерелмђ мђгънђлђре, килеп чыгышы, атама тарихы, стилистик бизђге, кулланыш њзенчђлеге, тљзелеше, кулланыш сферасы џђм башка яклардан характеристика биреп була.

Менђ шундый катлаулы сњзлђр дљньясыныћ тљрле якларын љйрђнњ аерым-аерым тармаклар буенча алып барыла. Сњзнећ атау вазифасы, ђйберлђргђ, књренешлђргђ атама бирњ, исем тагу законча лыклары лексиканыћ ономасиология (грек. onyma – исем, logos – љйрђтмђ) тармагында љйрђнелђ. Сњзлђрнећ мђгънђсен, мђгънђлђр њсешен, њзгђрешен љйрђнђ торган тармак семасиология (грек. seme – мђгънђ, logos - љйрђнњ) дип атала. Сњзнећ тари хын, килеп чыгышын љйрђнђ торган тармакны этимология (грек. etimon - хакыйкать, чынлык) дилђр. Телдђ бер тљшенчђ бел дерњ љчен яраклашып катып калган тотрыклы сњзтезмђлђрне фразеология (грек. pfrasis - тђгъбир, сљйлђм ђйлђнмђсе, logos -љйрђнњ) дилђр. Телдђге сњзлђрне ќыю, теркђњ, сњзлеклђр тљзњ, сњзлеклђрнећ тљрлђрен љйрђнњне лексикография (грек. lexikos – сњз, grafos – язу, тасвирлау) башкара.

Лексикология составында практик ђџђмиятлђре белђн аерылып торган ономастика џђм топонимика тармаклары бар. Ономастик а (грек. опута – исем, tike – караган) ялгызлык исемнђре – исемнђр, фамилиялђр, кушаматлар тарихын тикшерђ. Топонимика (грек. topos – урын, опута – исем, tike – караган) ялгызак характердагы географик атамаларны љйрђнђ (авыл, шђџђр, елга, књл џ.6.). Бу ике тармакны бергђ топономастика дип тђ йљртђлђр.

 3.2. Сњз турында тљшенчђ

Сњз авазлардан тора, сњзнећ тљзелеше бар, сњзнећ мђгънђ ягы бар. Шулар џђрвакыт бергђ яшилђр. Сњз њзенећ материаль яшђеше белђн бергђ йљри. Лђкин сњзне љйрђнгђндђ, без, тикшерњ ућай булсын љчен, бу якларныћ џђрберсен аерым-аерым карыйбыз.

Сњзгђ бердђнбер билгелђмђ булмаса да, аныћ тљп билгелђрен књрсђтергђ мљмкин.

Сњз фонетик яктан формалашып ќиткђн була: сњз башы, сњз азагы закончалыгы, фонемаларныћ њзенчђлекле тезмђлђре, бер ба сымга ия булу, бљтенлек (сњз эченђ авазлар љстђњ мљмкин тњгел) – бу сыйфатлар џђр сњзгђ хас.

Грамматик яктан сњз чагыштырмача бљтенлеге џђм бер формага ия булуы белђн аерыла, икенче тљрле ђйткђндђ, сњз теге яки бу сњз тљркеменђ карый.

Лексик яктан џђр сњз билгеле бер мђгънђгђ ия булу белђн характерлана.

Сњзгђ атау вазифасы – номинатив вазифа хас. Сњз телдђ яћадан туып тормый, ул, телдђ џђрвакыт яшђп, сљйлђм вакытында калкып чыга.

Шушы билгелђрнећ барысы да сњздђ табыла, џђм бу билгелђрнећ берсенђ дђ љстенлек бирергђ ярамый.

 3.3. Сњз џђм предмет

 Борынгы кеше сњзнећ тылсымлы кљченђ ышанган. Табигатькђ табынган кебек њк, борынгы кеше билгеле бер мђгънђ белдерњче сњзгђ дђ табынган. Шул чорлардан безгђ љшкерњ, изге џђм усал телђклђр телђњ кебек борынгы гадђт рђвешлђре калган. Борынгы кеше сњзне мђгънђсеннђн аерып карый алмаган. Шућа књрђ дђ ул кайбер сњзлђрне ђйтергђ ярамый, ђйтсђћ, зыян килђ, бђла килђ дип, аларны ђйтњдђн тыелган. Сњзгђ табу (полинезия сњзе – тыю) салынган. Шул рђвешле хђзер дђ халыкта сакланып калган тел књренешлђрен аћлатырга мљмкинлек туа: елан дип ђйтергђ ярамый, елан дисђћ, елыша, янђсе, камчы дияргђ кирђк; арпа дисђћ арта, коры ботак, бетчђ дияргђ кирђк; кандала дияргђ ярамый, кибђк дияргђ кирђк икђн; рак дияргђ ярамый, яман шеш, яман авыру дияргђ кирђк дип уйланылган.

Сњз белђн ул белдергђн предмет арасында турыдан-туры бђйлђнеш юк. Моны тњбђндђге фактлар белђн дђлиллђп була: 1. бер њк предмет тљрле теллђрдђ тљрлечђ атала 2. бер њк телдђ бер њк предмет тљрлечђ атала, мђсђлђн, дљнья, галђм, ќиџан, ќир йљзе; љй, йорт 3. тел њсеше тарихында бер њк предметларныћ исемнђре њзгђрђ: ажун – дљнья, ђл – кул, бетек – язу џ.б.

 Сњз белђн предмет арасындагы бђйлђнеш кешенећ иќтимагый практикасы ќирлегендђ барлыкка килђ.

Ќисемгђ атаманы кеше њзе бирђ; бу атама предметныћ књзгђ ташланып торган билгесенђ нигезлђнеп бирелђ, бу билге тљрле коллективта тљрлечђ булырга мљмкин. Карлыган (диалектларда карагат) кара сњзе белђн, рус телендђге смородина смрад (ис) тамыры белђн бђйле; полякларда ул, елга буенда њскђнгђ, поречка дип аталган. Русларда кыш кљне кешелђр тирђсенђ килеп яши торган снегирь кошы бар; серблар аны, шул ук кыш сњзе белђн бђйлђп, зимовка дилђр; татарлар, башындагы кара тљерчегенђ карап, ка рабњрек дип атаганнар џ.б.

3.4. Сњз џђм тљшенчђ

Сњз белђн ул белдергђн тљшенчђ арасында да катлаулы бђйлђнеш бар. Тљшенчђ – чынбарлыктагы ђйберлђрнећ, књренешлђрнећ гомуми џђм ђџђмиятле билгелђрен чагылдыручы фикерлђњ берђмлеге. Тљшенчђлђр барлык теллђр џђм халыклар љчен уртак, ђмма алар милли характерга ия булган сњзлђрдђ реальлђшђлђр. Тљшенчђ сњз аша гына яши. Сњзнећ тљп вазифасыннан берсе нђкъ менђ тљшенчђ белдерњдђн гыйбарђт. Ярдђмлек сњзлђр грамматик мђгънђ, ягъни мљнђсђбђт тљшенчђлђре белдерђлђр.

Сњзнећ мђгънђсен тљшенчђ белђн тићлђштерергђ ярамый. Сњзнећ мђгънђсе тљшенчђ мђгънђсеннђн ярлырак була. Мђсђлђн, тургай сњзе табигатьтђ сандугачтан, песнђктђн њзенећ тљсе, тавышы белђн аерылып торган бер кошны белдерђ. Ә бу сњз сљйлђмдђ килсђ, тљшен чђ кићђя: яз кљне, књкне ићлђп, бер урында «асылынып» сайраган кош, аннан кешенећ яшђњ шатлыгы алуы, табигать хљрлеге џ. б. љстђмђлђр катнаша.

Бер њк сњз берничђ тљшенчђ дђ белдерергђ мљмкин. Мђсђлђн, тљлке сњзе ќђнлеккђ дђ, ул ќђнлеккђ хас сыйфатлар књзђтелгђн хђйлђкђр кешегђ карата да кулланыла. Аю, ишђк, сарык, елан кебек сњзлђр белђн дђ шул ук хђл. Бер њк тљшенчђ тљрле сњзлђр белђн дђ белдерелђ ала: бђндђ-адђм-кеше; ару - алќу – талчыгу – ял-ку – ялыгу – ђлсерђњ; тел белеме – тел гыйлеме – лингвистика; кыю – батыр – куркусыз – каџарман.

Телдђ теге яки бу љстђмђ эмоциональ тљсмерлђрдђн азат булган «чиста» тљшенчђлђр дђ була. Аларны термин (латин. terminus – чик) дип атыйлар: атом, фонема, пролетариат, диктатура, тоз кислотасы, ген, катет, гипотенуза, квадрат тамыр џђм башка шуныћ кебеклђр.

3.5. Семасиология. Сњзнећ лексик мђгънђсе

Телдђге сњзлђр аерым-аерым тњгел, алар сљйлђмдђ башка сњзлђр чолганышында яшилђр. Сњзнећ мђгънђсе аныћ башка сњзлђргђ мљнђсђбђтеннђн генђ ачыклана. Сњзнећ мђгънђ књлђме, аныћ књпме башка сњзлђр белђн бђйлђнешкђ керњенђ карап, тар џђм кић булырга мљмкин. Мђсђлђн, рус телендђге ехать сњзенећ мђгънђсе татар телендђге бару сњзенећ мђгънђсенђ караганда таррак, ул нђрсђгђ булса да утырып баруны гына белдерђ; рус телендђге брат, сестра сњзлђренећ мђгънђсе татар телендђге эне, сећел сњзлђренђ караганда кићрђк: ул олы абыйны да, энене дђ, олы апаны да, сећелне дђ белдерђ. Бер тел белђн икенче тел бђйлђнешкђ кергђндђ, мђгънђ књлђме сыешмаган очраклар књп књзђтелђ. Мђсђлђн, татарлар љчен бер генђ юу бар, ђ руслар стирать, мыть дигђн тљшенчђлђрне аералар: татарлар телђсђ кайсы ђйберне куялар, ђ русларда каты ђйбергђ карата поставить, йомшаграк ђйбергђ карата положить дилђр; татар телендђ варить џђм печь тљшенчђлђре бер сњз – пешерњ сњзе белђн белдерелђ. Димђк, бер телдђге сњзлђрнећ мђгънђ књлђме икенче телдђгегђ туры килми џђм без шушы очракта лексик-семантик интенференция књренеше белђн очраша быз.

 3.6. Сњзнећ лексик мђгънђсе џђм аныћ типлары

Тел белеменећ нинди тармакларына каравы ягыннан сњздђ лек сик, сњз ясалыш, грамматик (морфологик џђм синтаксик) џђм стилистик мђгънђлђр аерылып чыга. Лексикологиядђ лексик мђгънђлђр љйрђнелђ.

Сњзнећ лексик мђгънђсе конкрет џђм индивидуаль, џђр лексик мђгънђнећ њз сњзе бар: урам, самовар, карау, кичђ, кызыл, љч, те ге џ. б.

Лђкин сњз мђгънђне гомумилђштерђ. Алда ђйтелгђн сњзлђр белђн без телђсђ нинди урамны, самоварны, карау процессын, кичђ булу ны, кызыл тљсне, љч санын, теге тљшенчђсен белдерђ алабыз.

Номинатив (латин, потinа – атау) мђгънђлђр ђйберне атау яки исемлђњ љчен кирђк. Алар ярдђмендђ генђ без бер ђйберне икенчесеннђн аера алабыз: кояш, йолдыз, комета; йоклау, ашау, сљйлђњ; кызыл, сары, зђћгђр џ. б. Сигнал мђгънђлђр ђйбер не индивидуаль исеме белђн атамыйча аћа ишарђ ясауны аћлаталар: бу, ул, андый, љчен, џђм, ђй џ. б. шундыйлар.

Телнећ сњзлек составында бер генђ мђгънђгђ џђм берничђ мђгънђгђ ия булган сњзлђр аерылып тора. Сњзнећ тљп мђгънђсе ђйберне турыдан-туры, башка мђгънђлђрне књз алдында тотмыйча чагылды ра: китап, љстђл, алма, кояш кебеклђр. Књчерелмђ мђгънђдђ ђйбер шул ук сњзнећ башка мђгънђлђре аша чагыла: якты бњлмђ – якты уйлар, малай чаба – поезд чаба, тирђн су – тирђн хљрмђт. Сњзнећ тљп мђгънђ белђн беррђттђн љстђмђ мђгънђлђргђ дђ ия булуы аныћ књп мђгънђлелеге (полисемия) (грек. polis – књп, sema – билге) дип атала. Аралашуда еш кулланылган, тарихы зур булган сњзлђрнећ мђгънђ лђре аеруча књп була. Мђсђлђн, «Татар теленећ аћлатмалы сњзлеге»ндђ аерым сњзлђрнећ дистђлђгђн мђгънђлђре теркђлгђн: табу сњзенећ 45 мђгънђсе књрсђтелгђн; тљшњ 66 мђгънђдђ, салу – 61, бирњ – 36, булу – 39 .

Сњздђге аерым мђгънђлђр атаманы бер ђйбердђн икенчесенђ књчерњ, тићлђњ процессында барлыкка килђлђр. Мђсђлђн, канат – кош џђм бљќђклђрнећ очу љчен ярдђм итђ торган ђгъзалары. Самолет канаты да шушы вазифа ќирлегендђ барлыкка килгђн.

Шулай итеп, сњзнећ тљп, беренчел мђгънђлђре љстенђ, шуларга нигезлђнеп, икенчел мђгънђлђре дђ барлыкка килђ. Беренчелђренећ сђбђбен табу читен яисђ бљтенлђй мљмкин тњгел, икенчел мђгънђлђрне исђ аћлатып була. Без, мђсђлђн, ни љчен ак дигђн сыйфатныћ барлыкка килњен ачыклый алмыйбыз, ђмма ак бђхет, ак књћел, ак юл, ак келђт, ак ќан, ак сљяк кебек тезмђлђрдђге ак сњзенећ ни љчен кулланылуын ђйтњ авыр тњгел.

Сњзнећ беренчел мђгънђлђрен туры мђгънђлђр дип йљртњ традициягђ кергђн, чљнки алар, чыннан да, чынбарлыктагы ђйберлђрне, књренешлђрне, билгелђрне турыдан-туры чагылдыралар. Икенчел мђгънђлђрне књчерелмђ мђгънђлђр дилђр, чљнки алар ал да ђйтелгђнчђ, атаманыћ бер књренештђн икенчесенђ књчње ќирле гендђ барлыкка килгђннђр.

Шулай ук конкрет џђм абстракт мђгънђлђр, терминологик џђм гомуми, образсыз џђм образлы, эмоциональ џђм эмоциональ булмаган мђгънђлђр аерылып чыга.

3.7. Сњздђге мђгънђлђрнећ њсеш юллары. Књчерелмђ мђгънђлђрнећ тљрлђре

Сњзнећ лексик мђгънђлђре тормыш њзгђрњ белђн бергђ њзгђрђлђр. Сњздђ яћа мђгънђлђр барлыкка килеп тора.

Безне чолгап алган дљнья искиткеч бай. Аны танып белњ мљм кинлеге дђ чиксез. Әгђр џђр яћа тљшенчђне яћа сњз белђн атый башласаћ, сњзлђр шулкадђр књбђеп китђр иде, хђтта кеше барлык кирђкле сњзлђрне хђтерендђ саклап бетерђ алмас иде. Шућа књрђ кеше акылы ић экономияле юлны – бер њк сњзне яћа мђгънђлђрдђ куллану алымын сайлаган.

Лексик мђгънђлђрнећ њсеше књпмђгънђлеккђ китерђ. Барлык теллђрдђ дђ дистђлђгђн мђгънђгђ ия булган сњзлђр књп.

Сњзлђрдђге књчерелмђ мђгънђлђрнећ тљрлђренђ тукталып њтик.

Метафора (грек. metaphora – књчњ) – бер атама ныћ икенче атамага охшашлыгы нигезендђ књчеше. Метафора ђйберлђрнећ форма ягыннан охшашлыгы, ђйберлђрнећ урнашу ягыннан охшашлыгы, аваз охшашлыгы, эчке охшашлык, ассоциация нигезендђ барлыкка килђ: кызыл алма – књз алмасы, чыршы энђсе – тегњ энђсе; эт койрыгы – кљймђ койрыгы, љй тњбђсе – баш тњбђсе; ќил улый – бњре улый; кара урман – кара ягу, кара кљчлђр џ.б.

Теге яки бу билге табигать књренешлђреннђн кеше характеристи касына књчђ яки киресенчђ дђ була, яисђ хайваннарга бђйлђнешле атамалар кешегђ караган атамага ђйлђнергђ мљмкин: салкын кљн – салкын сњз, салкын караш; мамык мендђр – мамык кул; очлы пычак – очлы књз; усал кеше –  усал ќил; тљлке љне – тљлке син.

 Метафораларны гомумтел метафоралары, гомумпоэтик метафоралар, автор метафоралары тљрлђренђ бњлеп карыйлар.

Метонимия. Ике ђйбернећ янђшђ булуы нигезендђ барлыкка килгђн књчерелмђ мђгънђ метонимия (грек. metonimia – яћадан атау) дип атала. Туры џђм књчерелмђ мђгънђ арасындагы бу бђйлђнешлђр урын, вакыт џ.б. яктан бик тыгыз була. Метонимия нигезендђ форма (сыйдырышлы ђйбер) џђм аныћ эчтђлеге; эш џђм аныћ нђтиќђсе; материал џђм аннан эшлђнгђн ђйбер; автор (художник, язучы, композитор, уйлап табучы) џђм ул
иќат иткђн ђсђр, ђйбер; ђйбер џђм аныћ эшлђнњ урыны бђйлђнешлђре булырга мљмкин: тђлинкђ матур – бер тђлинкђ аша дым, ике стакан – ике стакан эчтем; кул кую – аныћ кулы; капрон (чимал) – капрон (оек), пыяла (чимал) – пыяла (књзлектђ); Тукайны яратам, кольт, маузер, гобелен; Кашмир (провинция) – кашмир (шђлнећ бер тљре) џ.б.

Кайчак ялгызлык исемнђрен, књмђклек исемнђре мђгънђсендђ кулланып, теге яки бу билгене књпертеп ђйтергђ омтылабыз: саран кешелђрне Плюшкин, юкка хыялланучыларны Манилов, торгынлык, бозыклык, наданлыкныћ њрнђге булганнарын Фђтхулла хђзрђт, њз-њзенђ гашыйкларны Нарцисс (грек мифологиясе буенча) дибез.

Синекдоха. Сњз мђгънђсе бљтеннђн љлешкђ, љлештђн бљтенгђ књчђ. Мондый Књчерелмђ мђгънђне синекдоха (грек. synekdoche – сњзгђ-сњз, бергђ књчереп алу) дилђр. Синекдоханы метонимиянећ бер тљре дип караучылар да бар. Мисаллар: Бу йљз мића таныш; Бу эштђ аныћ кулы уйнаган; Аныћ калђме њткен; Колхоз сарыклары мећ баштан ким тњгел; Карлыган ућды – идђнгђ бер карлыган тђгђрђде; Ике шикђр сал – шикђр алып кайт; Бодай суктык – ике бодай тишелмђде.

Синекдоха књплек урынына берлекне џђм киресенчђ куллануга да корылырга мљмкин: Таћ вакыты. Татар йоклый (С. Рђмиев) .

Вазифа буенча књчеш. Заманнар њтњ белђн, теге яки бу ђйбернећ вазифасы шул килеш калса да, аныћ формасы, тљсе, књлђме њзгђрергђ мљмкин. Мђсђлђн, язу сыекчасы караныћ тљсе чыннан да кара булган. Тора-бара караларныћ тљслђре њзгђргђн, хђзер инде зђћгђр, яшел, кызыл тљсле каралар бар; ђмма караныћ вазифасы њзгђрмђгђн: нинди тљстђ генђ булса да, ул язу љчен хезмђт итђ. Рус телендђге перо кош каурыеннан ясала торган булган. Хђзер калђмнђрне корычтан ясасалар да, перо сњзенећ вазифасы њзгђрмђгђн.

Сњзлђрнећ яћа мђгънђлђре тљп мђгънђнећ тараюы яисђ кићђюе нђтиќђсендђ дђ барлыкка килђ. Мђсђлђн, мђктђп сњзе башта башлангыч, сигезьеллык, урта уку йортын белдерђ. Ә хђзер, мђгънђсе кићђя тљшеп, зур галимнђрнећ фи керлђрен, идеясен билгеле бер юнђлештђ њстерњче шђкертлђрне дђ, аерым бер тљбђктђ формалашкан фђнни юнђлешне атау љчен дђ кулланыла: Казан лингвистика мђктђбе, Казан химия мђктђбе. Орыш сњзенећ мђгънђсе, киресенчђ, тарайган: аныћ, сугыш мђгънђсе югалып, ачуланышу мђгънђсе генђ сакланган.

Мђгънђ књчешлђре вакытында сњзнећ элеккеге тљп мђгънђсе, килеп чыгышы онытыла башлый. Мђсђлђн, буйсыну сњзендђге буй, сыну љлешлђре берђрсе тарафыннан бил бљгњне тњгел, бђлки кемгђдер, нђрсђгђдер бђйле булуны белдерђ. Сњз хђтта, њзенећ беренчел мђгънђсен югалтып, бљтенлђй капма-каршы мђгънђдђге сњзлђр белђн бђйлђнешкђ керђ башларга мљмкин. Алда ђйтелгђнчђ, язу карасы чыннан да кара була, соћыннан тљс мђгънђсе онытыла, функция буенча књчеш нђтиќђсендђ кызыл кара, яшел кара, зђћгђр кара кебек бђйлђнешлђр барлыкка килђ. Кер сњзе юасы кием-салымны белдерђ. Аныћ лексик мђгънђсендђ каралык, тапланганлык тљсмере онытылган. Хђзер без ак кер, кара кер дибез. Хђтта аккош сњзен дђ без кара сњзе белђн бђйлибез: кара аккош. Сњзнећ, беренчел мђгънђсен югалтып, «сђер» мљнђсђбђтлђргђ керњ тел гыйлемендђ катакреза (грек. katachresis – злоупотребление, арттыру) дип атала.

 3.8. Омонимнар

Омонимнар (грек. homos – бертљрле, опута – исем) – бертљрле аваз составына ия, бертљрле яћгырашлы, лђкин мђгънђлђре тљрле булган сњзлђр. Омонимнарны аваздаш сњзлђр дип тђ атарга мљмкин. Алар барлык теллђрдђ дђ шактый књп очрый: Без бирђбез аћа без (Ш. Галиев); Ә юлда ќиллђр исђ, иртђлђр ќитте исђ (X. Туфан).

Омонимнарны књпмђгънђле сњзлђрдђн аерып карарга кирђк. Књпмђгънђле сњзнећ мђгънђлђре њзара бђйлђнгђн була (кђгазь – акча, документ, чимал, чњп-чар); омонимик сњзлђрнећ мђгънђлђре арасында бђйлђнеш табып булмый: кара (тљс) – кара (игътибар ит), яр (елга яры) – яр (сљйгђн кеше) – яр (утын яр); йљз (акча берђмле ге) – йљз (фигыль) – йљз (бит, чырай).

Омонимнарныћ берничђ тљрен аерып књрсђтђлђр:

Саф лексик омонимнар (тамыр омонимнар) телђсђ нинди фонетик, грамматик шартларда аваз составы ягыннан да, тамыр хђлендђ дђ бер-берсенђ охшаш калалар: бит (кеше бите) – бит (кисђкчђ); ат (исем) – ат (хайван исеме); корт (бљќђк) – корт (киптерелгђн эремчек);

Омофоннар – язылышлары тљрле, ђмма ђйтелешлђре бертљрле булган сњзлђр: карт аю – картаю, оста бикђ – остабикђ џ. б.

Елый-елый бу кыз арган.

Шућа битлђре кызарган (Ә. Исхак).

        Омографлар – язы лышлары бер булып, ђйтелешлђрендђ бераз аерма булган сњзлђр:
ба°л (ашамлык) – бал (бию кичђсе); ма°й (атланмай) – май (ай исеме); карта (ат ашказаны) - карта (географик).

Омоформалар – билгеле бер грамматик формада гына омоним булган сњзлђр: њпкђлђр (књћеле калыр) – њпкђлђр (исем, књплектђ); сабын (юына торган) – сабын (сап сњзенећ тартым, тљшем килеш белђн тљрлђнеше), тозлар (исем, књплектђ) – тозлар (фигыль, берлектђ, беренче килђчђк заман).

 Омонимнар телнећ табигый халђтен чагылдыралар, телнећ њсеш нђтиќђсе булып торалар, матур ђдђбиятта каламбурлар тљзњ љчен шактый еш файдаланылалар.

Омонимнардан паронимнарны аерып карарга кирђк. Паронимнар – яћгырашы ягыннан якын, бер тамырдан булган сњзлђр; алар бер њк сњз тљркеменђ карыйлар, ђмма тљрле мђгънђ белдерђлђр: абстрактлык – абстракция, экономия – экономика, диктант – диктат, адресант – адресат, дипломат – дипломант.

3.9. Синонимнар

Синонимнар (грек. synonymos – бер исемле) дип якын мђгънђле, ягъни мђгънђдђш сњзлђрне атыйлар. Синонимнар чынбар лыкныћ бер њк књренешен атыйлар, лђкин аны тљрле яктан, тљрле књзлектђн тасвирлыйлар. Синонимнарга карата кайчак «бер њк тљшенчђне белдереп, мђгънђ тљсмерлђре џђм стилистик бизђклђре белђн аерылып торалар» дип тђ ђйтђлђр.

Синонимнар – чын мђгънђсендђ телнећ байлыгын билгели торган сњзлђр. Кешенећ сљйлђм культурасын њстерњдђ синонимнарныћ роле зур: туган телнећ синонимнарын яхшы белгђн кеше њз фикерлђрен тљгђлрђк џђм матуррак белдерђ ала. Синонимнарны таный алмау сљйлђмне ярлыландыра, сњз куллануда ялгышларга китерђ.

Бер њк яки якын мђгънђ белдергђн сњзлђр тљркеме синонимик рђт барлыкка китерђ: азат, бђйсез, хљр, ирекле, мљстђкыйль; катлау лы, четерекле, буталчык, чуалчык; њпкђлђњ, хђтер калу, кђеф кырылу, књћел калу, рђнќњ; ватан, ата йорт, Идел-йорт, туган йорт; нђсел, буын, ыру, туган-тумача.

Бу рђтлђрдђге беренче сњзлђр бљтен рђттђге сњзлђр љчен уртак тљшенчђ белдерђ џђм тљп сњз – доминанта сњз дип атала: азат, катлаулы, њпкђлђњ, ватан, нђсел. Бу – стилистик бизђклђрдђн азат гомумкулланылыштагы сњзлђр.

Синонимик ояга (рђткђ) 2, 3, 4, 5, 10, 25, 30, 40 џђм књбрђк тђ сњз керергђ мљмкин.

Халык њзенећ зирђклеген бик нечкђ чагыштыруларга нигезлђнгђн синонимнар белђн књрсђтђ. Менђ бу синонимик ояларга гына књз салыйк:

Ућган – булган, булдыклы, алтын куллы, ут чыгара, буран уйната, кулыннан килђ, кулыннан гљл генђ таммый, эшлђмђгђне юк, кулы кулга йокмый, кылны кырыкка яра.

Књп – дљнья кадђр, кырым чирње хђтле, артыгы белђн, итђге-ќиће тулган, муеннан, баш тыккысыз, инђ тљшђр урын юк, шыгрым тулы.

Матур – гњзђл, чибђр, књркђм, књрекле, ямьле, нђфис, бер кашык су белђн йотарлык, килмђгђн ќире юк, коеп куйган, књзнећ явын алырлык, сљлек кебек, суырып йотарлык, урта бармак шикелле.

Синонимик рђткђ кергђн сњзлђрнећ берсе – стилистик нейтраль, икенчесе сљйлђм телендђ генђ, љченчесе рђсми стильдђ генђ кулла ныла. Карак сњзе, мђсђлђн, телдђ актив йљри, угры – китап сњзе, бур – сљйлђм теле љчен хас. Синонимнар телнећ кайсы сферасын да йљрње белђн дђ аерылып торалар. Мђсђлђн, себерке – ђдђби телдђ, пиннек, яфрак диалектларда кулланыла; килђсе елга – ђдђби телдђ, яренгђ, ќђренгђ диалектлар љчен хас.

Синонимик рђттђге сњзлђр бер-берсеннђн њзлђренећ 1) мђгънђ тљсмерлђре, 2) эмоциональ-экспрессив бизђклђре, 3) тљзелешлђре, 4) хђзерге телдђге активлыклары ягыннан аерылалар.

Галимнђр мђгънђлђре бљтенлђй тђћгђл килгђн синонимнар турын да џаман бђхђслђшђлђр ђле. Бик сирђк очракларда гына мондый хђл булырга мљмкин. Хђтта абсолют синонимнарныћ булу ихтималын таныганда да, аларныћ аерым текстта, стильдђ кулланылышы бары бер аерыла икђнен књрњ кыен булмас: тел белеме, тел гыйлеме -лингвистика; бегемот – гиппопотам; ќиџан – дљнья; библио тека - китапханђ - кљтепханђ. Мондый синонимнар фђнни стиль дђ аеруча књп: билабиаль – ирен-ирен, аерма – дифференциация, орфография – дљрес язу, орфоэпия – дљрес ђйтњ, номинатив – атау,увуляр – кече тел, дефект – ќитешсезлек. Тел белемендђ мондый сњзлђрне дублетлар (франц. double – икелђтелгђн) дип тђ йљртђлђр. Алар књбрђк терминологиядђ очрыйлар.

Синонимик мљнђсђбђткђ тљзелешлђре ягыннан аерылып тора торган сњзлђр дђ керђ; сњзнећ кыскартылган формасы аныћ тулы формасына абсолют синоним була: КДУ – Казан дђњлђт универси теты, ТИУ – Татар иќтимагый њзђге, АКШ – Америка Кушма Штатлары, БМО – Берлђшкђн Миллђтлђр Оешмасы.

Синонимнарныћ контекстуаль тљрлђре дђ була. Мђсђлђн, Г. Ту кай шњрђлене «урман сарыгы» дип исемли, М. Ќђлилне без «Моабит дђфтђре»нећ авторы дип атый алабыз.

Синонимнар, парлашып, яћа сњзлђр ясауда да катнашалар: кадер-хљрмђт, шау-шу, хђер-садака, ким-хур, буяну-ясану, ару-талу, ђњвђл-баштан, ђйлђнњ-тулгану, ярым-ярты, кљч-хђл, рђхим-шђфкать, шик-шљбџђ, абына-сљртенђ, чит-ят, бата-чума, дус-иш, гореф-гадђт кебеклђр.

 3.10. Антонимнар

Капма-каршы мђгънђдђге сњзлђр антонимнар (грек. anti – каршы, onyma – исем) дип аталалар. Антонимнарныћ њсеше кеше нећ чынбарлыктагы капма-каршы књренешлђрне танып белњенђ бђй ле: тљче – ачы, ак - кара, керњ - чыгу, иртђ - кич, салкын - ќылы, дус – дошман, књпчелек – азчылык, ерак - якын, биек – тђбђнђк, симез – ябык.

Бљтен сњзлђрнећ дђ антонимнары була алмый. Мондый њзенчђлек ић беренче чиратта билге белдергђн сњзлђргђ хас, чљнки ић башлап билгелђр каршы куела: озын – кыска, кић –тар, зур – кечкенђ, яхшы – яман, књп – аз, туры – кыек, књмђк – ялгыз, куе – сыек.

 Сњз тљркемнђре арасында сый фатлар, рђвешлђрнећ антонимнары књп. Әйбернећ эш-хђл буенча билгесен фигыльлђр дђ белдерђ, шућа књрђ аларныћ да антонимнары шактый: керњ – чыгу, тору – яту, эшлђњ – тик тору, бару – кай ту, ачу – ябу, яшђњ – њлњ

Капма-каршы мђгънђле сњзлђргђ халык авыз иќаты аеруча бай. Мђкальлђрдђ, табышмакларда, ќырларда алар мећлђгђн: Яхшы тел – яз кебек, яман тел – кљз кебек; Батыр даны ил телендђ – куркак уе гел њлемдђ; Картлар сњзен капчыкка сал, яшьлђр сњзен янчыкка сал.

Антонимнар полисемия књренеше белђн дђ тыгыз бђйлђнгђн. Бер сњз, тљрле мђгънђлђрдђ булып, тљрле антонимик парлар тђшкил итђ ала: каты урын – йомшак урын; каты чђй – сыек чђй.

Антонимнарны тел (даими) антонимнарына џђм контекст анто нимнарына бњлеп йљртђлђр. Тел антонимнары контексттан тыш та антоним буларак кабул ителђлђр, аларныћ капма-каршы мђгънђле сњзлђр икђнен бу телдђ сљйлђшњче џђр кеше ќићел тоя. Контексту аль антонимнар билгеле бер ситуациядђ, контекстта гына антоним булып килђлђр, аерым кулланганда, антонимик мљнђсђбђтлђр юкка чыга.

М. Ќђлилнећ тњбђндђге шигырь юлларында да контекстуаль антонимнар кулланылган:

Тик ни файда, кљчећ филдђй булып,

Эшећ булса чыпчык тезеннђн.

Кљчлелегећ белђн горурланма!

Кешелегећ белђн горурлан!

Кылыч белђн тњгел, турылык џђм

Чынлык, белђн кљчле кешелђр.

Әдђби ђсђр исемнђре дђ еш кына антонимнарга нигезлђнђ: «Сугыш џђм солых» (Л. Н. Толстой), «Кызыл џђм кара» (Стендаль), «Аталар џђм балалар» (И. С. Тургенев), «Мђкер џђм мђхђббђт» (Ф. Шиллер), «Ќинаять џђм ќђза» (Ф. И. Достоевский), «Ут џђм су» (Ә. Баянов).

Цитаталарга, афоризмнарга ђйлђнеп киткђн антонимик мљнђсђбђтлђр бар: Њзећ турында уйлама, илен турында уйла (Ф. Кђрим), Исђннђрнећ кадерен бел, њлгђннђрнећ каберен бел (Ш. Галиев).

Антоним сњзлђр кулланып сурђт ясау ђдђбият белемендђ анти теза дип атала. Нигезе халык авыз иќатына барып тоташа торган бу алым хђзерге поэзиядђ гаять актив кулланыла.

Мине май дип белдећ, ахры,

 Мин бит ноябрь сыман. Кояшым аз, књгем тулы –

 Салкын яћгыр да томан (Р. Фђйзуллин)

Ќырлый белмилђр бљркетлђр,

 Сугыша белми былбыл,

 Ќырдан сызланмый бљркетлђр

 Сугышта њлми былбыл. (Зљлфђт)

Сљйлђмдђ кайчак антоним сњзлђр њзара бђйлђнешкђ керђлђр џђм бер сњзтезмђ булып йљри башлыйлар. Мондый књренеш оксюморон (грек. oxymoron – тапкыр ахмак сњз) дип атала. Сакаллы сабый, књзле сукыр, чын ялган, надан галим, бай хђерче, Камыр батыр, коры дићгез тезмђлђре нђкъ шундыйлардан. Шагыйрьлђр, язучылар мондый тезмђлђрнећ зур сурђт кљченђ ия булуын аћлап, еш кына аларны ђсђр исемнђре дђ итђлђр: «Тере мђет» (Л. Толстой), «Оптимистик трагедия» (В. Вишневский). Мђрьям, олы сабыйныћ баягынак карават та юашланып, буйсынып утыруыннан кљлгђнсыман, чын књћел дђн кљлеп куйды (Н. Фђттах). Дњрт-биш секунд барган сњзсез, атышсыз дуэльдђ баш милђреннђн электр тогыдай ђнђ шулар йљгереп њтте (М. Мђџдиев). Картлык яшьлегемђ кердем. Кирђк тњгел артыгы. (3. Нури)

Энантиосемия – бер сњзнећ ике капма-каршы мђгънђ белдерње: дару – дђва џђм агу; буяу, дан, икелђнњ џ.б. 

 Катахреза – каршылыклы тљшенчђлђрне бергђ кушу, сњзнећ лексик мђгънђсенђ игътибар итмичђ куллану, сњзнећ башка сњзлђр белђн сђер мљнђсђбђтлђргђ керње. Мђсђлђн, кызыл кара, зђћгђр кара, кара аккош, утсыз яну, сусыз юу, гыйшык – тљтен сез ут, ачкычсыз йозак, дђвасыз сырхау, тђмле шђрап, йљксез авырлык, йокысыз сђфђрдер (мђкаль).

3.11. Килеп чыгышы ягыннан хђзерге татар ђдђби теле сњзлек составы

3.11.1. Татар телендђ гомум тљрки сњзлђр

Телебезнећ сњзлек составы – зур тарихи њсеш нђтиќђсе. Хђ зерге телдђге сњзлђр њзлђренећ барлыкка килњлђре, килеп чыгышла ры ягыннан тљрле чорларга карыйлар.

Хђзерге татар ђдђби теленећ сњзлек составы бик борынгы чордан ук яшђп килгђн, тљрки халыкларныћ барысы љчен дђ уртак булган тљрки телгђ барып тоташа. Бу телдђге сњзлђрнећ књпчелеге ќђм гыятьтђ, кеше тормышында, кљнкњрешендђ ић ђџђмиятле, ић кирђкле тљшенчђлђрне белдерђ: баш, аяк, маћгай, каш, књз, кул, ата (ђти), ана (ђни), бабай, хатын, мин, без, син, сез, ул, алар, њз, бу, кљн, тљн, ел, ара, айгыр, аю,арыслан, балык, бњре, ќылкы, кош, бер, ике, љч, дњрт,биш, алты, ќиде, авыру, ќылау, тулу, яту џ.б.

 Бу сњзлђр, бик борынгы заманнарда барлыкка килеп, нигездђ, тљрки теллђрнећ књбесендђ сакланып калганнар. Алар телнећ тљп сњзлек фондын тђшкил иткђннђр, шуларга нигезлђнеп, телнећ сњзлек составы њсђ, њзгђрђ, камиллђшђ, байый барган.

Бер генђ халык та аерым, изоляциялђнеп яши алмаган. Әњвђл башка кабилђлђр белђн аралашу, соћга таба тљрле халыклар, дђњлђтлђр белђн аралашу нђтиќђсендђ татар теленђ теге яки бу телдђн алынмалар килеп кергђн. Алынмаларныћ иќтимагый-тарихи ќирле ге тљрле булган. Бер халыктан матди байлык элементлары алышкан да теге яки бу сњзлђр керсђ, икенче халыктан сђясђткђ, дингђ, сђњдђгђ џђм башка мљнђсђбђтлђргђ бђйле алынмалар килеп кергђн.

Татар ђдђби теленђ кљнчыгыш халыклары белђн тљрлечђ тарихи бђйлђнешлђргђ керњ, аралашу ќирлегендђ џинд, кытай сњзлђре (алма, ђрдђнђ, ќизџан, Тђћре, энќе, тњбђн, чан, хан, чђй, ќуа, дђњ, юан, шан, чын, чирњ, дию), монгол теленнђн (чаган, нохта, дилбегђ, нљкер) сњзлђр њтеп керђ џђм ныклап урнашып кала. Әйтергђ кирђк, бу сњзлђр борынгы тљрки телгђ њк, аерым тљрки теллђр ђле аерылмаган чорда ук њтеп кергђн булырга тиеш.

Татар телендђ фин-угор теллђреннђн кергђн алынмалар да бай так. Шулар рђтеннђн пилмђн, бњкђн, лепкђ, милђш, морж, поши, пурга, норка, килька, салака, пихта, камбала кебек сњзлђрне књрсђтергђ мљмкин. Санап киткђн алынмалар гасырлар буе янђшђ яшђњ, тљрлечђ аралашу нђтиќђсендђ барлыкка килгђннђр.

Татар телендђ њзенећ књп санлы џђм активлыгы белђн аерылып торган алынмалар арасында ић беренче чиратта гарђп-фарсы џђм рус алынмаларын књрсђтергђ кирђк.

 3.11.2. Татар телендђ гарђп џђм фарсы алынмалары

Гарђп џђм фарсы теллђреннђн кергђн алынмалар хђзерге телебез дђ дђ бик књп санлы, ђ борынгырак чорда, бигрђк тђ XVII – ХЊШ га сырларда, алар тагын да књбрђк булган. Бу алынмалар Болгарда ислам дине кабул ителгђннђн соћ сђњдђ, дин, сђясђт, мђдђният, ђдђбият-сђнгать бђйлђнешлђре аша килеп кергђн.

X гасырга чаклы ук Болгарга гарђп сђњдђгђрлђре, сђяхђтчелђре килђ башлый. Алар сђњдђ иткђннђр, ислам дине тотканнар, мђчетлђр, мђдрђсђлђр ачканнар, гарђп язуына, гарђп теленђ љйрђткђннђр. Бу хђл болгарлар теленђ тђэсир итми калмаган, ђлбђттђ. XIII – XIV га сырларда Алтын Урда џђм гарђп иллђре, аерым алганда, Мисыр арасында сђњдђ, мђдђният мљнђсђбђтлђре кљчђя. Сарайда џђм Алтын Урданыћ бњтђн мђдђни учакларында бик књп галимнђр, шагыйрьлђр џђм ђдиплђр яшђгђн џђм иќат иткђн. Бу чорда бик бай ђдђбият њсђ, тљрле фђнни китаплар языла. Гарђпчђ укып белем алган галимнђр џђм шагыйрьлђр шул замандагы тљрки телгђ књп гарђп сњзлђре кертђлђр. Бу чорда књп кенђ гарђп џђм фарсы ђдђбиятыныћ ић матур њрнђклђре, тормыш итњ љчен кирђкле дљньяви китаплар тљрки телгђ тђрќемђ ителђ.

Алынмалар телебездђ ныклап урнашып калганнар, татарлашкан нар, яћа сњзлђр ясау љчен нигез булып хезмђт итђ башлаганнар. Әйтик, гарђп теленнђн кергђн тђртип, ватан, хат, рђсем, сабыр,сер, сђгать, китап, калђм, сђлам, алгебра, бђхђс, ќавап, ќљмлђ, мисал, дљнья, мђгънђ, фикер, гади, галим, магазин, мђќлес, гадђт, гарип кебек сњзлђрнећ алынма икђне яшь буынга хђзер бљтенлђй сизелми. Фарсы теленнђн кергђн сђњдђ, сђњдђгђр, шђџђр, бђхет, бичара, пљхтђ, рђвеш, каџарман, начар, гђњџђр, џљнђр, дивана кебек сњзлђр дђ телебезнећ њз сњзлек байлыгына ђйлђнеп киткђн.

Гомумђн алганда, гарђп џђм фарсы теллђреннђн кергђн алынма лар фонетик яктан шактый њзгђргђннђр, шул рђвешле татар теленећ ђйтелеш нормаларына буйсынып яраклашканнар.

Гарђп-фарсы алынмалары мђгънђви яктан да њзгђргђннђр. Әйтик, мђгънђ сњзеннђн мђнсез дђ, мђгънђсез дђ кебек сњзлђр ясалган. Хаќђт сњзеннђн ђќђт сњзе дђ, хаќђт сњзе дђ килеп чыккан. Гамђл сњзе шулай ук ђмђл џђм гамђл мђгънђлђрендђ йљри башлаган. Гарьлђндем – ђрсез, хикмђт – ђкђмђт, хђлвђ – ђлбђ, хђрам – ђрђм, хафиз – абыз сњзлђренећ, бер њк тамырдан булсалар да, мђгънђлђре ягыннан аерылып киткђнлеген књрњ авыр тњгел.

Гарђп телендђ сњзлђр тљп сњзнећ (тамырныћ) сузыклары њзгђреп ясалалар. Тамырлар љч яки дњрт тартыктан торалар – шулар ара сындагы сузык кына њзгђреп, яћа мђгънђле сњз ясала. Мђсђлђн, гарђпчђ язуда тартыклардан гына торган хкм сњзен алыйк. Андагы сузыкларны њзгђртеп, тњбђндђге сњзлђр ясала: хаким (хљкем итњче), хљкем (фикер йљртњ, љстенлек итњ).

Гарђп сњзлђре сингармонизмга буйсынмау (китап), бер тамыр дан сузыклар њзгђртеп ясау, эт – ат – ят кушымчалары ялгану (нђшрият), эл артикле, и – ый формалы нисби сыйфатлар (ђдђби, дини), фарсы изафђсендђ булу (хиссияте миллия) белђн аерылып торалар. Фарсы сњзлђрендђ -ханђ, бђ-(би), -нђ, -стан, -кяр (гђр), -анђ, -дар књрсђткечлђре белђн аерылып торалар: ашханђ, бихисап, биниџая, Әрмђнстан, Тљркстан, нахак, хезмђткђр, сђњдђгђр, хђбђрдар, дустанђ, галибанђ.

Гарђп, фарсы теллђреннђн икђнен сњз башында д, з, р кебек авазлар килњ дђ књрсђтеп тора: даими, дан, данђ, дар, даџи, дус, залим, замана, зар, зат, зиннђт, риза, рас, рушан, ризык, рђйхан, рђсем.

Књп гасырлар буе татар теленђ керђ барган гарђп џђм фарсы алынмалары татар теленећ актив лексикасында шактый зур урын билђп тора.

 3.11.3. Татар телендђ рус алынмалары

Тљрки-татар халкыныћ борынгы бабалары славян кабилђлђре белђн тыгыз бђйлђнештђ яшђгђннђр. Рус язма ядкђре булган «Игорь полкы турында ќыр»да ук инде шактый тљрки сњзлђрне књрергђ мљмкин. Њз чиратында тљрки халыклар славяннардан да књп сњзлђр алганнар. Арыш, сука, тњк, буразна, уќым, эскерт, ђвен, мич, гљрђнкђ, сохари, керђн, чиркђњ кебек сњзлђр шактый књптђнге саналалар. Тљрки халыклар њзлђре дђ русларга (славяннарга) књп сњзлђр биргђннђр џђм аларныћ књбесе кић кулланылышта йљри. Мђсђлђн, айран, лошадь, алмаз, алтын, алыча, аманат, амбар, аргамак, аркан, армяк, архар, атаман, аул, бай, балык, барс, барыш, батман, башмак, башлык, беркут, бешмет, бишбармак, богатырь, бугай, буза, булат, бурка, бурундук, деньга, джигит, джейран, изюм, ишак, кабан, кафтан, казна, кайма, камыш, капкан, караван, каракуль, карандаш, караул, каурый, каштан, кетмень, кизяк, кизил, кинжал, кирпич, кишлак, кумыс, курага, курган, чалма, утюг, хозяин, шальвары, ямщик, ярлык, ясак, ятаган. (Шипова Е. Н. Словарь тюркизмов в русском языке. – Алма-Ата: Наука, 1985, 206 с.)

Казан ханлыгы яулап алынганнан соћ, рус сњзлђренећ татар теленђ њтеп керње бик нык активлаша. Бу процесс Октябрь револю циясеннђн соћ тагын кљчђя.

Татар телендђ рус алынмаларын махсус тикшерњче Ә. М. Ахунќанов рус алынмаларын тњбђндђге этапларга бњлеп карый:

I чор – борынгы чор – Казан ханлыгы Россиягђ буйсындырылганга хђтле чор (IX – XVI йљзлђр).

II чор – Казан ханлыгы буйсындырылганнан алып XVIII йљз азагына хђтле чор.

III чор - XVIII гасыр ахырыннан беренче рус революциясенђхђтле чор.

IV чор – беренче рус революциясе чоры (XIX йљз ахырыннан октябрь революциясенђ хђтле чор).

V чор – октябрь революциясеннђн соћгы чор (Э. Ахунзянов. Русские заимствования в татарском языке. –  Казань: Изд-во Каз. ун-та. –  1968. – 57 с.).

80 нче еллар азагында, башланган демократияне њстерњ чорын шулай ук аерым дђвер итеп карарга кирђк.

 Хђзерге вакытта рус алынмалары кулланмаган бер генђ љлкђ яки тармакны да књрсђтњ кыен. Мђсђлђн, авангард, аванс, авантюра, авиация, автомат, автономия, авторитет, агент, агрессия, агроном, адмирал, адрес, академия, акт, актив, алимент, анализ, анархия, агитация, аппарат, аренда, армия, атеизм; база, банк, библиотека, большевик, бригада, ветеран, вирус, витамин, вокзал, волейбол; гараж, гарантия, гарнир, герб, гигиена, гражданин; доктор, делегат, демократия, дискуссия, доцент; закон, зона, зоотех ник, заказ, идея, институт, информация, капитал, колония, комбайн, комбинат, комиссия, конфликт, лозунг, норма, объект, олмипиада, партия, практи ка, радио, революция, система, спекуляция, теория, традиция, фронт, характер, химия, цех, чек, шеф, шпионаж, штаб, штурм џ. б.

 Хђтта рус алынмаларыныћ кирђгеннђн артык кулланылуын тоя башладык. Сљйлђм џђм тел культурасыныћ соћгы 20 – 30 ел эчендђ рус алынмалары исђбенђ бозылуы татар теленећ яшђеше мђсьђлђсен дђ кљн тђртибенђ китереп куйды.

 3.11.4. Татар теленђ кергђн џинд-европа сњзлђре. Интернациональ сњзлђр

Татар теленђ шактый књп сњзлђр рус теле аша башка теллђрдђн кергђн. Алар арасында немец, француз, инглиз, итальян, испан џђм башка теллђрдђн кергђн сњзлђрне књрергђ мљмкин. Ић беренче чиратта татар телендђ борынгы грек џђм латин тамырларына барып тоташа торган сњзлђр кулланылышта йљри. Алар тормышныћ тљрле љлкђлђренђ карыйлар.

 Латин сњзлђре: агрегат, арма тура, аппарат, диктатура, республика, коммунизм, де мократия, социализм, имперализм, конституция, материализм, диспут, дискуссия, макси мум, минимум, конференция, препарат, обсерватория, форум, молекула, индукция, субъект, инстинкт, университет, автор, вокаль, вариация, культура, публицистика, легенда, нигилизм, агрессия, дивизия, интервенция, позиция, контрибуция, ампула, ампутация, амбулатория, витамин, операция, медицина, дебет, кредит, ревизия, аккредитив, актив.

 Грек сњзлђре: агротехника, ана томия, астрономия, ботаника, биология, гигиена, география, атмосфера, аксиома, аэростат, барометр, анахронизм, гипотеза, гипноз, автономия, анархизм, антагонизм, демократия, деспот, династия, гимн, аллегория, антитеза, диалог, баритон, дра ма, пародия, псевдоним, поэма, категория, пирамида, программа, система, стихия, синдикат.

 Алынмалар шулай ук тљрле књренешлђр барлыкка килњенђ дђ бђйле. Гадђттђ, џљнђр яки књренеш кайсы илдђ барлыкка килђ, шул телнећ атамалары да кулланылышка кереп китђ. Мђсђлђн, музыка терминнары Италиядђн, дићгездђ йљрњ темасына бђйле голланд сњзлђре, хђрби љлкђгђ караган сњзлђр алман теленнђн килеп керђ.

 3.12. Актив џђм пассив кулланылыштагы сњзлђр

Иќтимагый тормыш њзгђргђн, камиллђшкђн саен, телнећ сњзлек составы да њсђ, њзгђрђ, камиллђшђ, яћара тора. Телнећ сњзлек составы њзгђрњ берничђ юл белђн бара: искергђн сњзлђр тљшеп кала, сњзнећ аерым мђгънђлђре югала, яћа мђгънђлђре барлыкка килђ, яћа сњзлђр туа. Бу њзгђрешлђр озак вакытлар белђн бђйле. Шућа књрђ иске џђм яћа сњзлђр янђшђ кулланылышта йљрилђр.

Актив сњзлек составына кљндђлек кулланыштагы, шушы телдђ сљйлђшњчелђргђ њз, гадђти булып саналган, искергђнлек билгесе булмаган, яћалык билгесе дђ сизелмђгђн сњзлђр керђ. Актив сњзлек составына гомумхалык теле сњзлђре дђ, кулланылыш сферасы чикле булган сњзлђр дђ (џљнђрчелек лексикасы, терминнар, эмоцио наль сњзлђр џ. б.) керђ. Шућа књрђ актив сњзлек составын шушы телдђ сљйлђшњче барлык кешелђрнећ дђ кљндђлек аралашуында кулланыла торган актив сњзлђр дип карау дљрес булып бетмђс. Аерым фђн белгечлђренећ телендђ актив кулланылыштагы сњзлђр икенче бер фђн белгечлђре телендђ, тљрле катлам кешелђр телендђ бљтенлђй кулланылмаска џђм аларга хђтта таныш булмаска мљмкин. Шулай да бу сњзлђр хђзерге телебезнећ актив сњзлеген тђшкил итђ.

Актив кулланылыштагы сњзлђрне сљйлђњче кеше белеп кенђ калмый, кљндђлек тормышында аларны еш файдаланырга мђќбњр була. Мђсђлђн, икмђк, ипи, су, љй, тоз, бару, ашау, йоклау, тыћлау, зур, ђйбђт, тђрђзђ, џава, аяк кебек сњзлђр кешелђр тормышында ничђ тапкыр кабатланып тора икђн! Бер иќтимагый тљркем љчен генђ актив булган сњзлђр дђ бар. Укытучылар телендђ књбрђк класс, укучы, такта, акбур, парта, дежур, журнал, коридор кебек сњзлђр очраса, студентлар аудитория, зачет, имти хан, куратор, стипендия, аттестация, тљзелеш отряды, фести валь, диплом кебеклђрне еш кабатлар.

Пассив сњзлек запасына сирђк очрый торган сњзлђр керђ, аларныћ инде кирђге кимегђн була. Теге яки бу сферада аларныћ юклыгы яки кимње инде сизелми башлый. Бу катламны теге яки бу кешенећ џљнђренђ, эшенђ, белеменђ бђйле булган пассив сњзлек запасы белђн бутамаска кирђк. Пассив сњзлеккђ телдђн инде тљшеп кала башлаган искергђн сњзлђр яисђ ђле гомумђдђби телгђ урнашып ќитђ алмаган сњзлђр керђ.

3.12.1.Искергђн сњзлђр

 Аерым сњзлђрнећ искереп тљшеп калулары, яћа сњзлђр барлыкка килњ, искелђренећ мђгънђлђре яћару, алынмалар кабул итњ нђтиќђсендђ тел џаман њзгђреп тора.

Халык тормышындагы њзгђрешлђр ић беренче чиратта телнећ сњзлек составында чагылалар. Бер-бер ђйбер яки књренеш искереп юкка чыга икђн, аларны белдергђн сњзлђр дђ тљшеп кала; аерым очракларда, ђйбер яки књренеш њзе калса да, аны атаган сњз урынына яћасы барлыкка килђ.

Искерње аркасында хђзерге татар телендђ сљйлђшњчелђргђ бљтенлђй таныш булмаган сњзлђрне очратабыз. Алар я телдђн инде тљшеп калганнар, я аерым сњзнећ тамыр љлешендђ генђ сакланып торалар, я фразеологик берђмлеклђр составында гына кулланылалар. Мђсђлђн, чирњ (гаскђр), икђн (и – тамыры), сљмсере коелган.

Кайбер тљшеп калган сњзлђрне инде хђзер белгечлђрдђн башка берђњ дђ белми. Бикасап (тукыма), арзу (телђк), балпан (лачын), барымта (талау походы), барнагыл (акча берђмлеге), иге (яхшы), багбан (бакчачы), баек (џичшиксез), балга (хђрби балта), бетек (язу) кебек сњзлђр хђзерге татар телендђ, мђсђлђн, бљтенлђй кулла нылмыйлар.

Тел белемендђ, шундый тљшеп калган сњзлђрдђн бигрђк, телдђ сакланып та, аерым очракларда гына, билгеле бер максат белђн кулланылган сњзлђр љйрђнелђ. Мондый сњзлђрнећ искерњ сђбђплђре тљрлечђ була. Әйбер-зат яки књренешлђргђ бђйле тљшенчђлђр ис керњ, юкка чыгу, кулланылыштан тљшеп калу сђбђпле, аларны белдергђн сњзлђр дђ тарихи сњзлђр дип аталалар. Алар белдергђн тљшенчђлђрнећ башка исемнђре юк: ярлык, айбалта, алпа выт, тархан, ясак, становой, бояр, урядник, пристав, жандарм. Књп теллђрдђ тарихи сњзлђр уртак була. Әйтик, рус џђм татар теллђрендђ шундый сњзлђр шактый: приказчик, крепостной, барщина, оброк, купец, фабрикант.

Октябрь революциясеннђн соћ яћа иќтимагый тормышка бђйле рђвештђ йљзлђгђн яћа сњзлђр – советизмнар туды. Әмма хђзер аларныћ да кайберлђре шул чор љчен генђ хас тарихи сњзлђргђ ђйлђнеп калдылар: кызыллар, аклар, нэп, нэпман, Кызыл гвардия че, продналог, продотряд, ярлылар комитеты, чека. Бу сњзлђр белдергђн књренешлђр хђзер юк, шућа књрђ алар актив кулланылыштан тљшеп калганнар џђм билгеле бер максат белђн шул чорга караган ђдђби ятта гына кулланылалар.

Тарихи сњзлђр беренче чиратта тарихи хезмђтлђрдђ урын ала. Тарих дђреслеклђрен алардан башка гына язу мљмкин тњгел: ыруг, кабилђ, патша, хан, тархан, ясак, мђзин, имам, староста, сђњдђгђр. Мондый сњзлђр чорныћ њзенчђлеген, колоритын сурђтлђњ љчен кирђк. А. Толстойныћ «Петр I», Н. Фђттахныћ «Әтил суы ака торур» романнарында тарихи лексика зур урын алып тора. Соћгы сыннан мисаллар китерик: каган, кам, би, агычы, каравыл башы, товарлык башы, су башы, базар башы, тамга башы.

Искергђн сњзлђрнећ тагын бер тљркеме бар џђм аларны тарихи сњзлђрдђн аерып карарга кирђк. Ул – архаизмнар. Алар – нинди дђ булса тљшенчђнећ, књренешнећ искергђн атамалары. Мондый искергђн сњзлђр урынына яћа сњз йљри башлый. Мђсђлђн, тљрки теллђрдђ ут њлђн тљшенчђсен белдергђн. Хђзер татар телендђ бу сњз архаизмга ђйлђнеп, аны њлђн сњзе алыштырган. Әмма ут сњзе њлђн мђгънђсендђ ђле дђ булса башка сњзлђрдђ сакланган: утар, утлап йљрњ, сарут, књзлут, алабута. Исем мђгънђсендђге ат сњзе дђ – архаизм, аныћ урынына књбесенчђ исем сњзе кулланыла. Әмма ат сњзе элеккеге мђгънђсендђ хђзер дђ аерым тезмђлђр эчендђ очрый: атказанган, атаклы, атау.

Архаизмнарны семантик, морфологик, фонетик тљрлђргђ бњлђлђр.

Семантик архаизмнарныћ бер генђ мђгънђсе искергђн була, мђсђлђн, остаз сњзендђ баш мулла мђгънђсе искергђн, шђкерт сњзендђ иске мђдрђсђдђ укучы дигђн мђгънђ искергђн иде, яћара башлады.

Морфологик архаизмнар дип формасы искергђн сњзлђргђ ђйтђлђр: бармак (барырга), язмак (язарга), сљйлђмеш (сљйлђгђн), килмеш (килгђн).

Фонетик архаизмнар аваз составы ягыннан аерылып тора лар: егълау – елау, њлтер –њтер, багла – бђйлђ, тулуг – тулы, углым – улым, сыгыр – сыер.

3.12.2. Яћа сњзлђрнећ барлыкка килње

Телдђге аерым сњзлђрнећ пассивлашуы, искерње белђн беррђттђн башка процесс та бара: телдђ яћадан-яћа сњзлђр барлыкка килеп тора џђм бу табигый да. Ќђмгыять, ќитештерњ, фђн, мђдђният њскђн саен, яћа тљшенчђлђр туа џђм аларга исем бирергђ кирђк була. Телдђге бу ихтыяќ вакытында њтђлергђ тиеш. Яћа сњзлђр тел структурасы нигезендђ билгеле бер љлге, калып буенча ясалалар.

Телдђге яћа сњзлђрне неологизмнар (грек. neos – яћа, logos – сњз) дилђр. Соћгы бер-ике дистђ ел эчендђ генђ барлыкка килгђн мећлђгђн сњзлђрнећ кайберлђрен генђ алыйк: эзтабар, савымчы, лавсан, фђнни-техник революция, космонавт, КамАЗ, башлам, остазлык, президент, космодром, космик корабль, хђбђр дарлык, ваучер.

Яћа сњзлђр тљрле юллар белђн ясала: 1) телнећ њз хђзинђсендђге сњзлђрнећ тамырларына тљрле кушымчалар ялгау, 2) иске сњзлђргђ яћа мђгънђ љстђњ, 3) башка теллђрдђн сњзлђр алу, 4) яћаларын уйлап табу юлы белђн. Шулай да була: соћгы 5 – 6 ел эчендђ татар теленђ элек кић кулланылышта булган хастаханђ, шифаханђ, остаханђ, ќљмџњрият, сђясђт, икътисади, мђдђният, табиб, сђнгатькяр, дивар, ќђдвђл, фирка кебек сњзлђр кире кайтып, матбугатта еш кулланыла башлады.

Телдђ тамырдаш сњзлђр бик књп. Алар берьюлы гына барлыкка килмђгђн, ђлбђттђ. Әзер тамырга телнећ њз кушымчалары ялганып, башка сњзлђр кушылып, яћадан-яћа сњзлђр ясалып тора. Татар телендђге баш сњзен генђ алып карыйк. Тљрле чорларда нинди генђ сњзлђр ясалмаган аннан?! Хђзер инде аларныћ књбесе, яћалык тљсмерен югалтып, кић кулланылышка кереп киткђн: башак, башаклану, башаркан, башаяк, башбаштак, башбашы, башват кыч, башка, башкарма, башкача, башкода, баш-књз, башлам, башлангыч, башлау, башлы, башлык, башлы-књзле, башлыча, башма-баш, башмак, башсыз, башсызлык, башта, баштан, баштанаяк, баштук, баштњбђн, башча, башчы, башы-актыгы, башыннан-аяк, янбаш, кулбаш.

 Неологизмнар – тарихи тљшенчђ. Туган вакытта сњз яћа була, аннан неологизм булудан туктый, хђтта аерым очракларда архаизм џђм тарихи сњзгђ дђ ђйлђнергђ мљмкин. Мђсђлђн, советизмнар.

Шул рђвешле, телдђ љзлексез рђвештђ яћа сњзлђр туа торалар, кайберлђре искерђ, телдђн тљшеп кала тора.

 3.13. Фразеологизмнар турында тљшенчђ

Телдђге тљшенчђлђр бер сњз белђн генђ тњгел, ђ њзгђртњлђргђ бирешмичђ таркалмый торган сњзтезмђлђр белђн дђ белдерелђлђр: авыз еру – кљлњ, авызы колагына ќитњ – шатлану, ипи шњрлегенђ менеп тљшњ – сугу, авызына су кабу – дђшмђњ, ачык авыз – аћгы ра, авыз турсайту – њпкђлђњ, авыз ачмаслык итњ – оялту, авыз сулары килњ – кызыгу. Телдђге мондый сњзтезмђлђрне фразео логизмнар (грек. phrasis – тђгъбир, сљйлђм ђйлђнмђсе, logos – љйрђнњ) дип атыйлар. Мондый сњзтезмђлђрне љйрђнђ торган тармак ны фразеология дилђр.

Фразеологизмнарны ирекле сњзтезмђлђр белђн бутарга ярамый. Ирекле сњзтезмђлђр телнећ грамматик законнары нигезендђ џђрва кыт ясалып торалар, алар составындагы сњзлђрне алыштырырга мљмкин, аларныћ мђгънђсе аерым компонентларныћ мђгънђлђре суммасына тигез була. Тотрыклы, фразеологик сњзтезмђлђр, кимендђ ике сњздђн булып, телдђ њзгђрешсез яшилђр, алар яћадан тљзел милђр, аларныћ составы даими була, ђ сљйлђмгђ ђзер килеш килеп керђлђр, аныћ составындагы сњзлђр арасына башка сњзлђрне кую мљмкин тњгел, фразеологизмныћ мђгънђсе аныћ компонентларыныћ гади суммасына тигез була алмый: сай йљзњ (белмђњ) – ђкрен йљзњ; борыны салынган – књлмђге салынган; йљз тљрле – ике тљрле; уклау йоткан – сљяк йоткан; тећкђгђ тию – кулына тию. Димђк, тел берђмлеклђре буларак, фразеологизмнар тњбђндђге дифференциаль билгелђргђ ия: 1) сњзлђрнећ аерым булуы (кимендђ ике сњз булу); 2) компонентларныћ мђгънђви кушылуы; 3) мђгънђнећ џђм аны белдерњче лексик-грамматик чараларныћ тотрыклылыгы; 4) сљйлђмдђ ђзер килеш кулланылуы.

Фразеологизмны гади бер сњз белђн алыштырып була: тамыры на балта чабарга - бетерергђ, тећкђгђ тию – аптырату, тњбђсе књккђ тию – шатлану, кот очу – курку, куян йљрђк – куркак.

Компонентларыныћ бердђмлеге ягыннан фразеологик сњзтезмђлђр бер тљрле тњгел. Кайберлђрендђ сњзлђр чагыштырмача мљстђкыйль леклђрен саклыйлар, кайберлђрендђ ул бљтенлђй югалган: кызу канлы, тын да чыгармау, телен йоткан, ќилгђ туздыру, ќепнећ очын табу, алтын куллы, йљзне ертып, кот чыгу, борчак пешмђњ, санга сукмау, теш кайрау, аю мае сљртњ,башлы-књзле булу, билгђ сугу.

Ирекле сњзтезмђ књчерелмђ мђгънђгђ ия булганда гына фразеоло гик сњзтезмђгђ ђйлђнђ, ягъни башка сљйлђм ситуациясенђ элђккђн сњзтезмђдђ књчерелмђ мђгънђлђр барлыкка килђ. Мђсђлђн, кљймђ комга терђлде тезмђсе чыннан да булган вакыйгага карата ђйтелђ. Кемнећдер эшлђре туктап торганда ђйтелђ икђн, анда кљймђ дђ, ком да юк инде, туктап тору билгесе генђ кала. Рус теленнђн кергђн беренче скрипканы уйнау сњзтезмђсе оркестрдагы музыкантка ка рата туры мђгънђдђ кулланыла. «Группада ул беренче скрипканы уйный иде» дигђн ситуациядђ яћа мђгънђ – љстенлек итњ мђгънђсе, образлылык барлыкка килђ.

Сњзтезмђдђге берђр сњз, тулысынча яисђ љлешчђ ирекле мђгънђсен югалтып, фразеологик чикле мђгънђгђ ия була башлый. Мђсђлђн, ќиде юл чаты дигђндђ ќиде, књп мђгънђсен белдерђ башлап, фразеологик берђмлек барлыкка китергђн. Фразеологизмнар соста вында хђзер инде телдђ мљстђкыйль кулланылмый џђм кайчак аћлашылып ќитми торган сњзлђр дђ сакланыр кала. Кот очу, кот чыгу, кот бетњ, кот калмау, кот китњ, коты чыгып тору, котын алу, кот куну тезмђлђрендђге кот сњзе хђзерге татар ђдђби телендђ мљстђкыйль кулланылмый, ђ борынгы тљрки телдђ ќан, бђхет мђгънђлђрен белдергђн. Ул аерым сњзлђрдђ дђ тоемлана: котлы булсын, котлау, котылу, коткару, коткы, коточкыч, котсыз, котыру џ. б. Бу сњздђн борынгы тљрки телдђ кеше исемнђре дђ ясалган: Котби, Котлыбђк, Котлыбикђ, Котлыбай, Котлы килде, Котлыяр, Котлыбога, Котлыхуќа.

Аерым очракларда тљрле теллђрдђге фразеологик берђмлеклђр уртак юллар белђн барлыкка килђлђр: кеше кубызына бию – плясать под чужую дудку; борын тљбендђ генђ – под самым носом; колагын торгызу – навострить уши; кул селтђњ – махнуть рукой; баш вату – ломать голову, теше тешкђ тимђњ – зуб на зуб не попадает; борын књтђрњ – задирать нос. Боларны бер халыктан икенчесенђ кергђннђр дип уйлау дљрес булмас, чљнки халыкларныћ фикерлђњ закончалыклары уртак; ђлеге фразеологизм нар да шул уртаклык ќирлегендђ туган булырга тиеш.

Фразеологизмнарны телнећ ќђњџђрлђре дип йљртђлђр. Алар телнећ милли колоритын, њзенчђлеген билгелилђр. Шактый књп очракларда тљрле теллђрдђге фразеологизмнар, бер њк мђгънђ бел дерсђлђр дђ, составлары ягыннан бер-берсенђ туры килмилђр, мђсђлђн, бђхет йљзлеге белђн туу - родиться в сорочке; когда на горе рак свистнет – кызыл кар яугач; табан ялтырату – катиться колбасой; таћ тишегеннђн – ни свет, ни заря; беткђн баш беткђн - была ни была; исе дђ китми -и в ус не дует; урманга утын тљяп бару – ехать в Тулу со своим самоваром. Тљзелешендђ џђм мђгънђсендђ теге яки бу телнећ кабатланмас њзенчђлеклђрен чагылдырган фразеологик берђмлеклђрне идиома (грек. idioma – њзенчђлекле тђгъбир) дип атыйлар.

Фразеологизмнар, кагыйдђ буларак, телнећ њз байлыгы ниге зендђ барлыкка килђлђр. Лђкин халыклар, теллђр арасында бђйлђнеш, тђрќемђлђштерњ процессында фразеологизмнар да бер телдђн икен че телгђ књчђргђ яисђ калькалаштырылырга мљмкин. Мђсђлђн, татар теленђ рус теленнђн тњбђндђгелђр кергђн: дамоклов меч – дамокл кылычы; делать из мухи слона – чебеннђн фил ясау; в семье не без урода – семья имгђксез булмый; кот в сапогах – итекле мђче; другого поля ягода - бњтђн алан ќимеше.

Шулай итеп, фразеологизмнарга тњбђндђге билгелђмђ бирергђ була: фразеологизмнар – бердђмлеге, таркалмавы, компонентлары арасында мђќбњри бђйлђнеш булуы, бљтенлеге, сљйлђмгђ ђзер килеш килеп керњлђре белђн аерылып торган тотрыклы сњз тезмђлђре.

Фразеологизмнарны сњзлђрне љйрђнгђн кебек њк љйрђнђлђр, чљнки алар да, телнећ њзенчђлекле атау берђмлеклђре буларак, тљшенчђлђрне белдерђлђр.

 Аерым галимнђр фразеологик берђмлеклђр рђтенђ афоризмнарны, канатлы сњзлђрне, мђкальлђр џђм ђйтем нђрне дђ кертђ: Зур бђхетлђр сызганып эшкђ бирелгђннђн килђ (Г. Тукай); Эш беткђч уйнарга ярый (Г. Тукай); «Њлем турында уйлама, илећ турында уйла...» (Ф. Кђрим); «Књћелсезгђ књл мђк киертмилђр» (мђкаль); «Коега тљкермђ – суын эчђрсећ» (мђкаль). 

3.13.1. Фразеологизмнарны тљркемлђњ

Фразеологик берђмлеклђрне тљркемлђњдђ тел белемендђ тљрле принциплар яши. Кайбер галимнђр фразеологиянећ тљшенчђсен кићђйтђлђр, аћа кайбер фольклор жанрларын (мђкаль џђм ђйтемнђрне), канатлы сњзлђр џђм афоризмнарны, составлы терминнарны, хђтта аерым сњзлђрне дђ кертђлђр. Икенчелђре фразеологизм мђгънђсен бик тарайталар, хђтта бер компоненты туры мђгънђдђ килгђн сњз тезмђлђрен фразеологизм дип санамыйлар.

Фразеологизмнарны тљрле књзлектђн чыгып тљркемлђргђ була. Компонентларыныћ семантик берлђшње, катнашуы дђрђќђсенђ ка рап тљркемлђњ љстенлек алып тора. Аныћ нигезлђрен француз галиме Ш. Балли џђм рус галиме академик В. Виноградов эшлђгђн.

В. В. Виноградов љйрђтње буенча, компонентларыныћ берлђшњ дђрђќђсенђ карап, фразеологизмнарны љч тљргђ бњлђргђ мљмкин: фразеологик ныгымалар, фразеологик бердђмлеклђр, фразеологик тезмђлђр.

Фразеологик ныгымаларда компонентларныћ аеруча нык бердђмлеге књзђтелђ. Сњзлђрнећ мљстђкыйль мђгънђлђре тулысынча югалган була, бљтеннећ мђгънђсе аерым кисђклђрнећ мђгънђсеннђн килеп чыкмый: чђчлђр њрђ тору, ут белђн су арасын да калу, трай тибњ, књктђ йљрњ, лђчтит сату, теле кычыту, аяз кљнне яшен суккандай, куенында таш йљртњ.

Фразеологик бердђмлеклђрдђ компонентлар ара сындагы бђйлђнешлђр йомшара тљшђ. Монда да сњзлђрнећ мђгънђлђре мљстђкыйль њк тњгел ђле, бљтеннећ мђгънђсен алар бергђ бирђлђр. Шул ук вакытта џђрберсе моћа беркадђр ишарђ дђ итђ: ике агач арасында адашу, телећне тыю, џавадан алып сљйлђњ, ќилгђ сарыф итњ, кљн књрсђтмђњ, зиџен таралу.

Фразеологик тезмђлђрдђ компонентлар арасында бђйлђнеш тагын да йомшаграк, шућа књрђ алар ирекле сњзтезмђлђргђ бик якын торалар. Бер сњз – туры, икенчесе књчерелмђ мђгънђдђ килђ. Шућа књрђ бљтеннећ мђгънђсе љлешлђрнећ мђгънђлђренђ шактый бђйлђнгђн була. Мђсђлђн, авыр хђл, књздђн югалу, књћелгђ биклђњ, башка чыгу, юл ућу, кибђн кую, яфрак яру, књз йљгертњ, књз ташлау.

Кайбер галимнђр (мђсђлђн, Н. М. Шанский) фразеологик тђгъбирлђр дигђн дњртенче тљрне љстилђр. Бу – ирекле мђгънђле сњзлђрдђн тљзелгђн, ђмма сљйлђмгђ ђзер килеш килеп керђ торган ђйлђнмђлђр: авырлык њзђге, гђќит сњзе.

Галимнђр составлы терминнар турында да бердђй фикердђ тњгел. В. В. Виноградов аларны махсус аерып чыгара, башка белгечлђр фразеологизмнарныћ барлык тљркемчђлђренђ дђ тараталар: калкансыман биз, ак шигырь, ак гљмбђ, њги ана яфрагы.

Фразеологик берђмлеклђрдђ дђ књпмђгънђлелек (полисемия) књзђтелђ. Г. Ахунќанов баш књтђрњ фразеологизмыныћ 11 мђгънђсен китерђ: 1) эштђн аерылып тору; 2) йокыдан тору; 3) чирдђн соћ торып йљри башлау; 4) тљшенкелек, буйсынганлык хђленнђн аерылу; 5) џава лану, тђкђбберлђнњ; 6) килешмђвећне белдерњ, каршы чыгу; 7) сыйн фый мђнфђгатьлђрне яклау љчен изњче сыйныфларга каршы массовый кораллы чыгыш ясау; 8) тљрле каршы кљчлђр турында: активлашу, ќанлылык књрсђтђ башлау, књтђрелеп чыгу; 9) хислђр, уйлар турында: ќанлану, кљчђю; 10) искергђн мђгънђ: барлыкка килњ, дљньяга, мђйданга чыгу; 11) њсемлек турында: њсеп чыгу.

 Грамматик яктан фразеологизмнар тезњле џђм ияртњле бђйлђнештђ торган сњзлђрне хђтерлђтђлђр џђм, ирекле сњзлђр арасында нинди мљнђсђбђтлђр, бђйлђнешлђр булса, монда да шундый хђл књзђтелђ. Сан ягыннан фразеологизм составына икедђн алып, алты-ќиде сњзгђ хђтле компонент булырга мљмкин: агач кул, бармак башы кадђр, арадан кара мђче њтњ, авызга салган сары майны йота белмђњ, авызыћ тулы кара кан булса да дошман алдында тљкермђњ.

Аларныћ составында тљрле сњз тљркемнђре катнаша ала џђм шућа бђйле сњзтезмђлђре дђ аерылып чыга. Синтаксик вазифалары ягыннан фразеологизмнар ќљмлђ формалары, кереш сњзтезмђ рђвешендђге фразеологизмнар, ярдђмлек сњзтезмђ рђвешендђге идиомалар булалар џђм ия, хђбђр, аергыч, тљрле хђл, тђмамлык, аныклагыч булып килђ алалар. Мђсђлђн, Џавадагы торнадан кулдагы чыпчык артык; Су сорасаћ, бал бирђлђр; Сњзгђ карап бђя биргђн бђндђлђрне ќенем сљйми (Ш. Галиев).Сњзегезнећ кайда барып чыкканын тел тљбегез ђйтеп тора... (Ф. Әмирхан). 

3.14. Этимология

Этимология (грек. etimon - чын, logos – љйрђнњ) фђне сњзнећ ић борынгы мђгънђлђрен џђм формаларын, димђк, сњзнећ килеп чыгы шы тарихын љйрђнђ.

Кайбер ђйберлђрнећ, књренешлђрнећ ни љчен шулай аталуын без ќићел генђ ачыклый алабыз. Әйтик, утыргыч сњзе утыру сњзеннђн алынган, укытучы – укыту сњзенђ мљнђсђбђтле, таш лык – таш књп булганга шулай аталган. Боларда ђйбернећ, књре нешнећ билгеле бер сыйфаты теркђлгђн. Әйбер аталган билгене чагылдыра торган мђгънђ бу сњзнећ мотивлаштыручы мђгънђсе дип атала. Тел белемендђ аны сњзнећ эчке формасы дилђр.

Әйбергђ атама бирњ аныћ књзгђ ташланып торган бер билгесе буенча башкарыла. Бу билгелђр очраклы булырга да мљмкин. Мотив лаштыру тљрлечђ була. Атамалар 1) форма охшашлыгы буенча (чынаяк – кытай савыты). 2) тљс охшашлыгы буенча кара (чернила) сњзе карадан – тљстђн, књгђрчен књк сњзеннђн), 3) эшнећ нђтиќђсе буенча охшашлык (ќђймђ, катлама, койма), 4) ђйберне билгеле бер эш љчен беркетњ ярдђмендђ (тырма, кљрђк, тарак), 5) аваз ияртемнђре ќирлегендђ (књке, кђккњк, бытбылдык) џђм башка юллар белђн барлыкка килђлђр.

Атаманыћ њзђгендђ яткан образ сњз мђгънђсенећ алга таба њсеше љчен нигез генђ була, шућа књрђ ул онытылырга мљмкин. Шулай итеп, заманнар њтњ белђн эчке формасы инде югалган сњзлђр була. Мђсђлђн, ни љчен су, кеше, баш, књк дигђннђр? Мондый сњзлђрнећ тарихын махсус љйрђнергђ кирђк. Сњзнећ инде югалган, лђкин махсус тикшереп ачыклана торган эчке формасы этимон дип атала (etimon – чын, хакыйкать). Этимоннарны џђм аларны белдерњче сњзлђрне љйрђнђ торган фђн этимология була Этимологиянећ бурычы – сњзнећ ић борынгы мђгънђлђрен џђм формаларын ачып аћлату. Бу максатка ирешњ љчен, галимнђр теллђр кардђшлеге, фонетика, диалектология џђм башка љлкђлђр буенча да гаять ђзерлек ле булырга тиешлђр. Этимолог џђрвакыт тел џђм ќђмгыять тарихы белђн эш итђ.

 Њксез сњзендђге њк тамыры борынгы Енисей-Орхон язмаларында ана тљшенчђсен белдерђ, димђк, њксез – анасыз дигђн сњз була икђн.

Этимологиянећ принциплары тњбђндђгелђрдђн гыйбарђт: 1) фонетик принцип тарихи фонетиканы, сњздђге тарихи аваз тђћгђллеклђрен љйрђнњне талђп итђ; 2) сњз ясалышы принцибы телдђге сњз ясалыш типларын тикшерњгђ корыла; 3) семан тик принцип сњз мђгънђлђренећ мљнђсђбђтлђре, семантик џђм семасиологик закончалыклар белђн эш итђ.

Фонетик закончалыкларны белњ сњзнећ беренчел кыяфђтен торгызырга мљмкинлек бирђ џђм телђсђ нинди этимологик эзлђнњлђр љчен мђќбњри санала. Мисаллар китерик: йыл (ел) џђм яшь сњзлђре бер тамырдан, икесе дђ ќђй тљшенчђсен белдерђ, монда тљрки теллђрдђ књзђтелђ торган л//ш тђћгђллеге бар. Терсђк – тез, балдыз – балтырган, сырлау – сызу кебек парларны р//з авазларыныћ тђћгђллеге уртак итђ. Бау, баг, бђйлђ кебек сњзлђрдђ г//и тђћгђллеге књзгђ ташлана.

Сњз ясалышы принцибы сњзнећ беренчел тљзелешен торгызуны максат итеп куя. Суффикслар продуктив џђм продуктив булмаган, тере џђм њле тљрлђргђ бњленђ. Этимология хђзерге телдђ инде продуктив булмаган, њле кушымчалар белђн эш итђ. Аларны хђтта сњздђн аерып чыгарып та булмый. Елан, ђрлђн, куян, саескан, болан, тычкан, кулан кебек тљрки сњзлђрдђге -ан элементы кайчан дыр хайван, ќан иясе тљшенчђлђрен белдергђн.

Семантик принцип – ић авыр, катлаулылардан санала, чљнки монда системалы мљнђсђбђтлђрне табу гаять авыр. Тљшенчђнећ кићђюенђ яки тараюына карап сњз мђгънђсе њзгђрђ. Ташлау сњзе таш белђн атуны гына тњгел, ђ шуныћ нђтиќђсен дђ белдерђ; бакча кайчандыр чђчђк утыртылган ќир мђгънђсендђ йљргђн, хђзер телђсђ нинди яшелчђ, ќилђк-ќимеш утыртылган ќирне дђ бакча дилђр. Совет чорында тормыш, њзђк, мђќлес, бђйге, сыйныф, баш, тљбђк, ярыш, сайлау кебек сњзлђрнећ мђгънђлђре кићђйде. Идел сњзе елга мђгънђсендђ кулланылып килгђн.

Сњзнећ лексик мђгънђсендђге теге яки бу њзгђрешлђр нигезендђ књпмђгънђлелек туа. Бу процесста булган семантик књчешлђр этимологик анализ вакытында файдаланыла. Кайчак сњзнећ књче релмђ мђгънђсе тљп мђгънђгђ ђйлђнеп китђ.

Этимологик анализ љчен тњбђндђге чыганакларны санарга мљмкин: 1) сњзлеклђрдђ, матур ђдђбиятта теркђлгђн тел њзе (аты-чабы, књрше-књлђн); 2) фразеологизмнарныћ аерым элементлары (дљм-сукыр, гљберле бака, сљмсере коелу); 3) фольклор (Сукмас суел књтђрер; Юкта тансык, барда каксык); 4) кардђш теллђр (ќђренгђ – яренгђ – килђсе елга; аргын – борынгы тљрки телдђ таћ ату, алтай телендђ – тоя); 5) башка теллђр (мђсђлђн, гарђп, фарсы теллђреннђн кергђн сњзлђр: хђзинђ-казна, хаќђт-ђќђт); 6) язма истђлеклђр (татар теле љчен, мђсђлђн, болгар таш язмалары).

Сњзнећ беренчел мотивировкасы югалу, кисђклђргђ таркала торган сњзнећ таркалмый торганга ђйлђнње нђтиќђсендђ телдђ деэтимологизация књренеше барлыкка килђ.

Деэтимологизация – сњзнећ ясалышында зур њзгђрешлђр бе лђн бђйле озын тарихи процесс ул. Сњзнећ мђгънђсен аћламаган чак та, џђр кеше аны њзенчђ аћларга џђм аћлатырга тырыша, џђм бу те лђк халык этимологиясе дигђн књренешкђ китерђ. Бу процесс деэтимологизациягђ капма-каршы: деэтимологизация – сњзнећ эчке формасы югалу, онытылу булса, халык этимологиясе – реэтимологизация, ягъни сњзнећ яћа эчке форма алуы, мотивлашмаган булудан мотивлашканга ђйлђнње. Әмма халык этимологиясе књп очракта фђнни аћлатудан ерак тора, шућа књрђ аны ялган этимология дђ дилђр: пиджак – спинжак, бульвар – гульвар, тротуар – плитуар, микроскоп-мелкоскоп џ.б 

3.15. Ономастика

Ономастика татар тел белемендђ њзенчђлекле урында тора. Ул ялгызлык исемнђрен љйрђнњ белђн шљгыльлђнђ. Ономастика берничђ тармактан гыйбарђт. Топонимика географик тљшенчђлђрне љйрђнђ џђм њз эчендђ тагын оронимика, гидронимика џђм микротопонимикага бњленђ. Оронимика урын исемнђрен љйрђнђ. Гидронимикага су чыганакларыныћ исемнђре керђ. Микротопонимия теге яки бу тљбђктђге урам, тыкрык, чокыр, тау, болын џ. б. тљшенчђлђрнећ атамаларын љйрђнђ. Торак урыннарыныћ исемнђрен љйрђнњ белђн ойконимия дигђн тармак шљгыльлђнђ. Шђџђр исемнђре (полисонимнары) дђ шушы тармакка карый. Антропонимия кеше исемнђрен љйрђнњ белђн шљгыльлђнђ. Этнонимика кабилђлђрнећ, халыкларныћ исемнђрен љйрђнњне максат итеп куя. Зоонимика хайван исемнђрен тикшерђ. Космонимика књк ќисемнђренећ исемнђре белђн эш итђ. Поэтик ономастика дигђн тармак матур ђдђбиятта, халык авыз иќатындагы ялгызлык исемнђрен љйрђнњ белђн шљгыльлђнђ. Болардан тыш ономастика кибет, учреждение, корабль, товарлар, вакытлы матбугат џ. б. атамаларны љйрђнњне дђ читтђ калдырмый.

Татар телендђге ялгызлык исемнђрен џђм аларныћ килеп чы гышын ныклап љйрђнњ XIX йљзнећ икенче яртысыннан башлана. Бу љлкђгђ Ш. Мђрќани, К. Насыйри, Г. Әхмђров, В. В. Радлов, В. К. Магницкий, Н.И. Золотницкий, С.М. Шпилевский, Н. И. Ашмарин, И. А. Износков, Г.Тукай џ. б. њзлђреннђн зур љлеш керткђннђр.

60 нчы еллардан башлап ономастик эзлђнњлђрнећ чиклђре ки ћђя , тљрле фђннђргђ бђйлђнешле рђвештђ аны љйрђнњ тагын да фђнни яктан тирђнђя бара. Г. В. Юсуповныћ «Болгар-татар эпиграфикасына кереш» (1960) китабында, мђсђлђн, болгар кеше исемнђре џђм топонимнары да анализлана. Р. X. Субаева Татарстан топонимиясенђ караган књп санлы хезмђтлђр яза. 1963 елдан башлап, татар онома стикасын Г. Ф. Саттаров љйрђнђ башлый џђм аныћ бу љлкђгђ караган дистђлђрчђ мђкалђлђре џђм китаплары дљнья књрде. Аныћ «Ни љчен шулай аталган?! (К., 1971), «Татарстан АССРныћ антропотопонимнары» (К., 1973), «Татар исемнђре сњзлеге» китапларында Татарстан районнарыныћ, авылларыныћ исемнђре, кеше исемнђреннђн ясалган географик атамалар, татарларда кеше исемнђре тикше релгђн.

Татарларда кеше исемнђренећ тулы картинасы Г. Ф. Саттаров тарафыннан тасвирлана.

 Ф. Гарипова Татарстандагы су чыганакларыныћ исемнђрен љйрђнеп, аларны туплап, сњзлек чыгарды («Гидронимнар сњзлеге».), докторлык диссертациясе яклады. 

3.16. Лексикография

Лексикография (грек. lexikon - сњзлек, grapho – язам) сњзлеклђр тљзњ теориясен џђм практикасын љйрђнђ. Инде тљзелгђч, сњзлеклђр њзлђре сњз турындагы фђнне баеталар, камиллђштерђлђр.

Сњзлеклђр нигђ кирђк булган соћ? Галимнђр моны џђр халыкныћ тарихи њсеше, аныћ њзенчђлеклђре белђн аћлаталар. Сњзлеклђрнећ беренче њрнђклђре борынгы изге дип саналган китаплардагы аћла шылмый башлаган аерым сњзлђргђ аћлатма биргђндђ, шулай ук сђяхђтчелђр, њзлђренђ таныш булмаган халыклар белђн очрашып, алардан сњзлђр язып алып, тђрќемђ иткђндђ туган. Сђњдђгђрлђр џђм миссионерларныћ, башка халыклар белђн аралашу максатында, аерым сњзлђрне њз теллђренђ тђрќемђ итеп, кечкенђ дђфтђрлђргђ язып куйганда, сњзлек тљзњ белђн шљгыльлђнњлђре, бђлки, башлары на да килмђгђндер. Сњзлеклђрнећ књбесе башта кулъязма рђвешендђ йљргђн, ђ инде китап басу кић ќђелгђч, барлык халыкларда да сњзлек тљзњ эше бик тиз алга киткђн.

Сњзлек тљзњгђ керешкђндђ, лексикограф кайбер махсус мђсьђлђлђрне хђл итђргђ тиеш. Ић элек, сњзлеккђ керђсе сњзлђр мђсьђлђсе килеп туа. Сњзлеккђ бљтен сњзлђрне дђ кертергђме? Барлык сњзлђрне алырга тырышу бик авыр џђм озакка сузыла. Телдђге барлык сњзлђрне ќыйган мондый сњзлеклђрне тезаурус дилђр (грек. thegaurus – хђзинђ). 1900 елда Германиядђ латин теле тезаурусын тљзи башлаганнар иде, ђмма хђзерге кљнгђ аныћ ђле яртысы гына эшлђнеп беткђн. Шућа књрђ тезаурусны телдђге барлык сњзлђрне кертеп тњгел, ђ бђлки билгеле бер язучы, ђсђрнећ теле буенча тљзњ мђслихђтрђк табыла.

Сњзлђрне аћлату юлларын сайлау сњзлекнећ максатына бђйле. Биредђ тљп ике юл булырга мљмкин: сњзне шушы телдђ аћлату, сњзне башка телгђ тђрќемђ итњ. Шућа бђйле рђвештђ бер телдђге сњзлеклђр џђм тђрќемђле сњзлеклђр аерылып тора.

Дљньядагы барлык тљр сњзлеклђрне ике тљркемгђ бњлеп карыйлар: энциклопедик (књпкырлы) сњзлеклђр, филологик сњзлеклђр (лекси коннар).

Энциклопедик сњзлеклђрдђ тљшенчђлђргђ аћлатма би релђ, алар турындагы карашлар, гипотезалар, фикер каршылыклары чагылдырыла. Мондый сњзлеклђрдђ шушы тљшенчђлђр белдергђн књре нешлђр, ђйберлђр, вакыйгалар, затлар турыћда мђгълњматларда бирелђ.

 Энциклопеди ялђрнећ универсаль џђм махсус тљрлђре була. Универсаль энцикло педиядђ ќђмгыять тормышы џђм фђннећ тљрле тармакларыннан системага салынган мђгълњматлар да бирелђ. Мђсђлђн, «Зур совет энциклопедиясе» (кыскартылмасы – БСЭ: Большая советская эн циклопедия) шундыйлардан. Махсус экнциклопедиялђргђ медицина, авыл хуќалыгы, физика, техника, педагогика, музыка, ђдђбият белеме буенча тљзелгђннђрен кертергђ мљмкин. Тел белеме фђне љчен, мондый энциклопедиялђрдђн бигрђк, филологик сњзлеклђрнећ ђџђмияте зуррак.

Филологик сњзлеклђрдђ тљшенчђ џђм ул белдерђ торган предмет, књренеш тњгел, ђ сњз, аныћ мђгънђ њзенчђлеклђре, лексик-грамматик џђм башка сыйфатлары аћлатыла.

Моннан тыш аћлатмалы сњзлеклђр, синонимнар, антонимнар, фразологик, терминнар, диалекталь, алынмалар сњзлеклђре дђ бар.

Искиткеч зур тизлек белђн њзгђреп торган хђбђрдарлык шартларында, сњзлеклђр фђн, техника, мђдђният, мђгърифђт, џђм башка шундый љлкђлђрдђ эшлђњчелђр љчен гаять ђџђмиятле чыганак булып хезмђт итђлђр.

4. Сњз ясалышы

Тел белеменећ сњз ясалышы бњлегендђ сњзнећ тљзелеше џђм ясалу ысуллары љйрђнелђ.

 4.1. Сњз тљзелеше

Татар телендђ сњз бер яки берничђ кисђктђн – морфемадан гыйбарђт. Морфема – сњзнећ мђгънђгђ ия булган ић кечкенђ кисђге. Мђсђлђн, ќыр-чы-лар-га дигђн сњзне алсак, анда лексик мђгънђгђ ия булган ќыр, тагын аћа ялганып килгђн -чы, -лар, -га кисђклђрен табып була. Беренчесе, сњзнећ тамыры – ул њзгђрми торган кисђк, сњзнећ тљп лексик мђгънђсен белдерђ. Соћгылары сњздђ я аныћ мђгънђсен њзгђртђлђр (ќыр-чы), я аны тљрлђндерђлђр, я башка сњзлђргђ бђйлђп килђлђр (-лар, -га).

Димђк, сњзнећ реаль мђгънђгђ ия булган ић тљп кисђге тамыр дип атала. Татар телендђ џђрбер тамыр аерым сњз була ала.

Тамырга ялганып, љстђмђ лексик-грамматик џђм абстракт-грамматик мђгънђлђрне белдерњче морфемалар, кушымча лар аффикслар дип аталалар. Аффиксация, ягъни кушымчалар белђн сњз ясау џђм тљрлђндерњ татар телендђ зур роль уйный џђм татар теленећ агглютинатив тел (ингл. agglutination “ябышып, ялганып килњ”) булуын билгели.

Бер тамырдан гына ясалган сњзлђр тамыр нигезле, тамыр џђм ясагыч кушымчалардан торган сњзлђр ясалма нигезле, ике яки љч тамырдан торган сњзлђр кушма нигезле булалар. Мђсђлђн: авылда – тамыр нигез, авылдаш – ясалма нигезле, Актырнак – кушма нигезле була.

Кушымчаларны вазифалары буенча сњз ясагыч џђм форма (тљр) ясагычка бњлеп карыйлар.

Сњз ясагыч кушымчалар, тамырга я нигезгђ ялганып, яћа мђгънђле лексик берђмлек барлыкка китерђлђр. Мђсђлђн: чор-чор+даш, баш – баш+башлык, шат – шат+лык.

Форма ясагыч кушымчалар  сњзнећ лексик мђгънђсен њзгђртмилђр, бер сњз тљркеменећ тљрле тљркемчђлђрен билгелилђр яки сњзгђ модаль (сљйлђњченећ сљйлђмгђ мљнђсђбђте) тљсмерлђр љстилђр, сњзнећ формасын њзгђртђлђр. Болар килеш, сан, тартым, зат-сан, заман, юнђлеш, дђрђќђ, юклык џђм затланышсыз фигыль кушымчалары. Аларныћ бер тљрен тљрлђндергечлђр дип атыйлар: килеш, тартым (исем сњз тљркемендђ), зат-сан (фигыльлђрдђ).

 Сњзнећ тљрлђндергеч кушымчаларын аерып алганнан соћ калган љлеше нигез дип атала. Нигез ике тљрле була: морфемаларга таркатып булмый торган нигез – тамыр нигез (кљн, ай); тамыр џђм сњз ясагыч кушымчадан торганы – ясалма нигез (кљндез, матурлык)

Кушымчаларныћ хђзерге телдђ инде югалганнары, кушымча икђне сизелми торганнары бар. Аларны њле кушымчалар дилђр. Мђсђлђн, яз-ын, ќђй-ен, кыш-ын, кљз-ен дигђндђ -ын кушымчасы хђзер инде сњз ясамый, -мыш-меш, -ынты-енте кебек кушымчалар да шундый. Киресенчђ, сњз ясауда актив кулланыла торганнары књп: -лык-лек, -чы-че, -даш-дђш, -ма-мђ, -лаш-лђш.

Кушымчаларныћ калын џђм нечкђ тљрлђре, яћгырау џђм саћгырау аваздан башланган тљрлђре була џђм шућа књрђ татар телендђ алар ике, дњрт, алты вариантта кулланылалар.

4.2. Сњз ясалышы ысуллары

Сњз ясалышы ысуллары дип телнећ њз чаралары ярдђ мендђ яћа сњзлђр ясау юлларын, алымнарын атыйлар.

Ясалма сњзлђр – тамыр яки ясалма нигезгђ сњз ясагыч кушымчалар ялганып ясалган сњзлђр: юл + чы, кыр + гыч, ђдђп + ле.

Кушма сњзлђр ике сњзнећ кушылып бер мђгънђ белдерњ лђре: ялан + баш, кљн + озын, алъ + япкыч.

Парлы сњзлђр бер-берсенђ я мђгънђдђш, я капма-каршы мђгънђле, я аваздаш булган ике сњзне теркђњ, я бер њк сњзне кабатлау юлы белђн ясалалар џђм сызыкча аша язылалар: бала -чага, дус-иш, килде-китте, тимер-томыр, кљлђ-кљлђ.

Тезмђ сњзлђр – ике яки берничђ сњздђн торалар, бер мђгъ нђне белдерђлђр, бер генђ сорауга ќавап бирђлђр, сњзлђр ае рым языла: ќир ќилђге, хђбђр итњ, каз њлђне, Казан дђњлђт университеты.

Кыскартылма сњзлђр – сњзлђрнећ я беренче авазлары, я беренче сњзнећ бер љлеше, ђ икенче сњз тулысынча, я џђр сњзнећ берђр иќеге алынып ясалган сњзлђр: КДУ-Казан дђњлђт университеты, драмтњгђрђк, вуз, КамАЗ.

Сњзнећ мђгънђсе кићђю нђтиќђсендђ дђ яћа сњз ясала: йомгак – йон йомгагы, сњзне йомгаклау,

яки бер сњз икенче сњз тљркеменђ књчђ: басма (боерык ф.) - басма (исем)

Авазлары њзгђрњ нђтиќђсендђ сњз яћа мђгънђ ала: тугъры-туры, сыпыру-себерњ.

5. Морфология

Морфология – сњз, аныћ тљзелешен, тљрлђнешен џђм сњзлђрне тљркемнђргђ бњлеп, шул сњз тљркемнђрен љйрђнђ торган фђн. Морфология – грамматиканыћ бер тармагы.

5.1. Сњзлђрне тљркемнђргђ бњлњ

Сњзлђрне тљркемнђргђ бњлгђндђ, тњбђндђге 3 принцип кулланыла.

1. Ић элек сњзнећ мђгънђсе, сњзлђрнећ гомуми лексик-грамматик мђгънђ уртаклыгы исђпкђ алына. Мђсђлђн, теге яки бу ђйберне белдерњче сњзлђр исем сњз тљркеменђ кертелђлђр, ђ хђлне, процесс ны белдерњче сњзлђр фигыль сњз тљркемендђ йљртелђлђр.

2. Сњзлђрне тљркемлђгђндђ, аларныћ морфологик (грамматик) та бигате, грамматик яктан уртак књренешлђргђ ия булулары књз алдында тотыла. Мђсђлђн, предметлык мђгънђсен белдерђ торган сњзлђргђ сан, килеш, тартым белђн тљрлђнњ хас; процессны бел дерњче сњзлђр заман, зат-сан, барлык-юклык, юнђлеш белђн тљрлђнњ буенча уртаклык књрсђтђлђр.

3. Сњзлђрне тљркемлђгђндђ, аларныћ нинди вазифа њтђњлђренђ, ягъни ќљмлђнећ нинди кисђге булып килњлђренђ дђ игътибар итђлђр. Әйтик, ђйбер яки књренешне белдергђн сњзлђр – књбесенчђ ия џђм тђмамлык булып, эшне белдергђн сњзлђр – хђбђр, ђйбернећ билгесен белдергђн сњзлђр аергыч булып килђлђр.

Сњзлђрне тљркемнђргђ аерганда, бу љч принцип љчесе берьюлы исђпкђ алынырга тиеш.

Нђтиќђ ясыйк: уртак гомуми лексик-грамматик мђгънђлђренђ, уртак морфологик билгелђренђ џђм синтаксик вазифаларына ни гезлђнеп тљркемлђнгђн сњзлђр сњз тљркемнђре дип атала.

Татар телендђге сњз тљркемнђрен мљстђкыйль сњз тљркемнђренђ, бђйлђгеч сњз тљркемнђренђ џђм модаль сњз тљркемнђренђ бњлђлђр. Мљстђкыйль сњз тљркемнђренђ исем, сыйфат, сан, рђвеш, алмашлык, фигыль керђ; бђйлђгеч сњз тљркемнђренђ ќљмлђ кисђклђрен џђм ќљмлђлђрне бђйлђп килњче бђйлек џђм теркђгечлђр керђ; модаль сњз тљркемнђренђ хђбђрлек сњзлђр, кисђкчђлђр, ымлыклар карый. Аваз ияртемнђре бераз њзгђ урын билилђр.

Сњз тљркемнђре арасында тљрле мљнђсђбђтлђр яшђп килђ. Бер сњз тљркеме икенчесенђ књчђргђ мљмкин, яисђ вакытлыча аныћ вазифасында кулланылырга мљмкин. Мђсђлђн, укучы, тегњче, язу чы кебек хђзерге заман сыйфат фигыльлђре исемгђ књчкђн; кил гђне турында, укуын ђйтте кебек очракларда њткђн заман сый фат фигыль џђм исем фигыль, тартым кушымчасы алып, баш џђм иялек килешендђ кулланылганнар, ягъни исемлђшкђннђр, ђмма исемгђ књчмђгђннђр.

5.2. Исем

Исем – ђйберне, књренешне, предметны џђм кић мђгънђсендђ предметлыкны белдерђ торган сњз тљркеме. Ул кем? яки нђрсђ? соравына ќавап бирђ. Мђсђлђн: кеше, боз, љй, акыл, тизлек, терлекчелек, ућганлык.

Исем килеш, сан џђм тартым белђн тљрлђнђ; ќљмлђдђ исем, књбесенчђ, ия џђм тђмамлык булып йљри.

5.2.1. Ялгызлык џђм уртаклык исемнђре

Уртаклык исемнђр бер тљрдђн булган ђйберлђрне, књренешлђрне атыйлар: урам,шђџђр, кул, авыл, љстђл, малай.

Бер тљрдђн булган ђйберлђрнећ берсенђ генђ бирелђ торган исем ялгызлык исеме була. Ялгызлык исемнђргђ кеше исемнђре, фамилиялђр, географик атама лар, тарихи вакыйгалар, истђлекле кљн исемнђре, газета, журнал, китап исемнђре, хайваннарга бирелђ торган кушаматлар, кинофильм, спектакль, тљрле предприятие исемнђре керђ.

Ялгызлык исемнђре џђрвакыт баш хђрефтђн языла. Ә газета, журнал, китап, кинофильм, спектакль, ќыр исемнђре, завод, фабри ка, колхоз исемнђре баш хђрефтђн языла џђм куш ќђялђр эченђ дђ алына. Мђсђлђн, «Идел» журналы, М. Мђџдиевнећ «Бђхиллђшњ» ђсђре, «Сарман» кље.

5.2.2. Исемнећ сан белђн тљрлђнње

Исемнђр ике тљрле санда – берлек џђм књплектђ булалар. Исемнђрнећ књплек тљрен ясау љчен, борын авазларына беткђн исемнђргђ -нар, -нђр, ђ калган барлык исемнђргђ -лар, -лђр кушым чалары ялгана: урман-нар, кљн-нђр, су-лар, тњтђл-лђр.

Ялгызлык исемнђре гадђттђ берлектђ генђ була. Ә кайвакыт алар књплектђ дђ килђ: Алсуларга кайткан. Мансурларны очрат тык. Књплек сандагы исем бу очракта бер кешене генђ атамый, књплек кушымчасы аћа ќыелмалылык тљсмере љсти.

Рус теле аша кергђн (лђкин рус телендђ књплек белђн тљрлђнми торган) сњзлђр татар телендђ књплек кушымчасы алалар: пальто лар, радиолар, кинолар.

5.2.3. Исемнећ килеш белђн тљрлђнње

Исемнећ ќљмлђдђге башка сњзлђргђ мљнђсђбђтен махсус ку шымчалар ярдђмендђ белдерњ килеш категориясен хасил итђ.

Џђр килешнећ махсус кушымчасы бар, тик баш килешнећ генђ њз кушымчасы юк. 

Килеш кушымчалары

 Килешлђрнећ баш килештђн калганнары кыек килеш була.

Истђ тотыгыз! 1. Завод, пароход, клуб, митинг кебек алынма сњзлђрдђ соћгы аваз саћгыраулаштырып ђйтелђ, шунлыктан бу сњзлђргђ юнђлеш, чыгыш џђм урын-вакыт килешендђ саћгырау аваздан башланган кушымчалар ялгана: заводта эшлђњ, пароход ка (утыру), клубтан (кайту).

2. ия, -ие, -ль гђ беткђн алынма сњзлђргђ гадђттђ нечкђ кушым чалар ялгана: фамилиянећ, учреждениегђ, табельне.

3. Смоленск, Ульяновск кебек ск авазларына беткђн сњзлђргђ килеш кушымчалары алдыннан и љстђлђ: Смоленскидан, Ульяновскида.

5.2.4. Килешлђрнећ вазифасы

Баш килештђге исем ќљмлђнећ тљрле кисђге була ала:

1. ия: Әби авылда яши,

2. хђбђр: Әнием-алдынгы тегњче,

3. тђмамлык: Мин китап укырга яратам,

4. аергыч: Китап шкафы тљрле язучыларныћ ђсђрлђре белђн тулы иде,

5. эндђш сњз: Кызык сезгђ, яшь балалар, кышкы кичтђ!

Иялек килешендђге исем ќљмлђдђ, књбесенчђ, аергыч џђм тђмам лык була: Аз гына юешлек кушылган нарат исе Шђмсинећ борыннарын кытыкларга тотынды (Л. Исхакый). Әтинећ килњенђ мин бик шатландым.

Тљшем килешендђге исем ќљмлђдђ, књбесенчђ, тђмамлык була: Бакыр акчаны сурђт лђр белђн бизђњ, нигездђ, игелек телђњ йљзеннђн эшлђнгђн (Ә. Мљхђммђдиев).

Юнђлеш, чыгыш, урын-вакыт килешендђге исемнђр ќљмлђдђ тђмамлык булалар: Мин читеклђрне мулла абыйга суздым (Г. Исхакый). Атаћа ни кылсаћ, балаћнан шуны књрерсећ (мђкаль).

Юнђлеш (кая?), чыгыш (кайдан?), урын-вакыт (кайда? кайчан?) килешендђге исемнђр ќљмлђдђ књбесенчђ хђл булалар: Авылга кљн саен хђбђр килђ (М. Мђџдиев). Яћа Чњриледђ ат караучы Савелий Петровичны алганнар (М. Мђџдиев). Ул кљнне суык лык Биектау белђн Мамадыштан илле икегђ ќитте (Ә. Ени ки). Џђм без икђњ генђ шул мђрмђр баскычтан каядыр икенче бер сихри дљньяга књтђрелђбез кебек (Ә. Еники).

5.2.5. Исемнећ тартым белђн тљрлђнње

Әйбернећ кайсы затка караганлыгын махсус кушымчалар ярдђмендђ белдерњ тартым категориясен хасил итђ.

Тартымныћ џђр заты џђм берлек-књплек саны љчен махсус кушымчалары бар.

 Истђ тотыгыз! 1. Ќђй, туй, ай кебек сњзлђргђ тартым кушым чалары ялганганда, й+ы, й+е авазлары е хђрефе белђн бирелђ: ќђе, туе, ае.

2. Кап, тарак, йљрђк кебек сњзлђргђ тартым кушымчалары ялганганда, сњз азагында килгђн п џђм к авазлары њзлђренећ яћгырау парлары белђн чиратлашалар: кабы, тарагы, йљрђге.

3. Дифтонгка беткђн сњзлђргђ тартым кушымчалары ялганганда, дифтонгныћ соћгы у яки њ авазы в хђрефе белђн бирелђ: бора вы, тавы, њлчђве.

4. -ль, -ие, -ия гђ беткђн алынма сњзлђргђ тартым кушымчаларыныћ нечкђ тљрлђре ялгана. Сњз ахырында ь тљшеп кала: моделе,предприятиебез, линиясе.

5. Металл, кристалл кебек ике л га беткђн сњзлђргђ тартым кушымчасы ялганганда, бер л тљшеп кала: металы, кристалы.

  -ныкы, -неке кушымчалары да, исемгђ ялганып, тар тымга якын мђгънђне, ягъни шул кушымчалы исем белђн белде релгђн ђйбергђ (яки затка) нинди дђ булса ђйбернећ караганлыгын белдерђ. Мђсђлђн, безнећ авылда бљтен ќирлђр – колхозныкы. Әмма -ныкы, -неке кушымчасы тартым категориясе кушымчасы тњгел. 

5.2.6. Тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнње

Тартым белђн тљрлђнгђн исемнђр башка сњзлђргђ бђйлђнгђндђ, килеш кушымчалары белђн дђ тљрлђнђлђр.

Тартымлы исемнђрнећ килеш кушымчаларында аерма I џђм II зат тартымыныћ берлеге белђн тљрлђнгђн исемнђрдђ юнђлеш, ђ III зат тартым белђн тљрлђнгђн исемнђрдђ юнђлеш, тљшем, чыгыш џђм урын-вакыт килешлђренђ карый.

Искђрмђлђр: 1. Власть, секретарь, календарь кебек сњзлђр тар тым белђн тљрлђнгђндђ, тартымныћ I џђм II зат књплек кушымчала рында беренче иќек – нечкђ, икенчесе калын була: власт+е+на, секретар+е+гыз, календар+е+быз.

2. Промышленность, секретарь, календарь кебек сњзлђргђ I, II, III зат берлектђ тартым кушымчаларыныћ нечкђ тљре, ђ ки леш кушымчасыныћ калын тљре ялгана: промышленност+е+ныћ, секретар+ећ+а.

 5.2.7. Исемнђрнећ ясалышы ягыннан тљрлђре

Ясалышлары буенча исемнђр тамыр, ясалма, кушма (саф кушма, парлы, тезмђ џђм кыскартылма) була.

Ясалма исемнђр тамырга ясагыч кушымча кушып барлыкка килђ.

Кушма, парлы џђм тезмђ исемнђр ике яки берничђ сњзне кушу яки теркђњ юлы белђн ясала. Бу – синтаксик юл була.

Кыскартылма исемнђр ясаганда, берничђ сњзнећ беренче хђреф лђре (ТИЊ) яки беренче сњзнећ беренче иќеге џђм икенче сњз тулысынча (райсовет) алына.

Кушма исемнђр – кушылып, парлы исемнђр – сызыкча аша, ђ тезмђ исемгђ кергђн сњзлђр аерым языла.

5.2.7.1. Исем ясагыч кушымчалар

Исемнђн исем ясаучы кушымчалар. -лык -лек, -чы -че, -даш -дђш, -таш -таш: аш-лык, ком-лык, нефтьче, эш-че, авыл-даш, чор-даш.

Фигыльдђн исем ясаучы кушымчалар: -ма -мђ,-гыч -геч, -ым -ем, -ш -ыш, -к -ак -ђк, -ыч -еч, -гын -ген -кын -кен, -гы -ге -кы -ке: бњл-мђ, яр-ма, катла-ма, кис-кеч, у-гыч, кыр-гыч, кер-ем, чыг-ым,
утыр-ыш, ќыел-ыш, тљзел-еш, кљрђ-к, тара-к, ура-к, сыз-ык, куан-ыч, ышан-ыч, њтен-еч, чап-кын, тот-кын, ян-гын, себер-ке, пыч-кы, чђнеч-ке џ. б.

Истђ тотыгыз! -лык, -лек кушымчасы борын авазына бет кђн сњзлђргђ дђ шул кљенчђ ялгана: печђн+лек, утын+лык, салкын+лык.

5.2.7.2. Синтаксик юл белђн исем ясалышы

Бу юл белђн кушма, тезмђ џђм парлы исемнђр ясала. Кушма исемнђр ике сњз арасында ирекле бђйлђнешнећ таркалуы џђм бу сњзлђрнећ њзара тыгыз берегње нђтиќђсендђ туалар. Кушма исемнђр ике исемнђн, сыйфат белђн исемнђн, сан белђн исемнђн, алмашлык белђн исемнђн, исем белђн сыйфаттан гыйбарђт булалар. Мђсђлђн: гљлќимеш, сабантуй, ашъяулык, кулъяулык, ташбака, ташкњмер, ташбаш; алъяпкыч, кљньяк; каракош, књкташ, аксљяк, кызылтњш, озынборын; љчпочмак, дњртпочмак, љчаяк, бишбар мак, икеюллык; њзаћ, њзидарђ, њзмаксат; эзтабар,- башкисђр, Илсљяр, Галђмгизђр.

Кушма исемнђр кушылып языла.

Тезмђ исемнђр аергыч белђн аерылмыш мљнђсђбђте ќир легендђ туалар. Алар ике исемнђн џђм сыйфат белђн исемнђн торалар. Мђсђлђн, эт шомырты, су анасы, каен ќилђге, ишек алды, њги ана яфрагы; Кара дићгез, Ерак Кљнчыгыш, књк књгђр чен.

Тезмђ исемнђр аерым языла.

Парлы исемнђр ике кисђктђн торалар. Бу кисђклђрнећ мђгънђлђренђ карап, парлы исемнђр тњбђндђге тљрлђргђ бњленђлђр:

1. якын мђгънђле яки синоним исемнђрдђн торалар: хатын-кыз,кардђш-ыру, исђнлек-саулык, карт-коры, аш-су.

2. капма-каршы мђгънђле сњзлђрдђн-антонимнардан торалар: ђти-ђни, ут-су, ђби-бабай, килем-китем, алыш-биреш, кием-са лым.

3. беренче сњз генђ реаль мђгънђгђ ия булып, икенчесе искергђн, пассивлашкан, я беренче сњзгђ аваз ягыннан гына охшаш була. Мђсђлђн, бала-чага, савыт-саба, им-том, егет-ќилђн, малай-шалай, аксак-туксак, кеше-мазар, књрше-књлђн.

4. парлы сњздђге аерым сњзлђр гадђттђ аерым кулланылмый, икесе бергђ генђ бер тулы мђгънђ белдерђлђр: ыгы-зыгы, чыр-чу, ђкђм-тљкђм, эћгер-мећгер.

Парлы сњзлђр сызыкча аша язылалар.

5.3. Сыйфат

Әйбернећ билгесен белдерђ торган сњзлђр сыйфат тљркеменђ керђ.

Сыйфат исемне ачыклап килђ. Сыйфат белђн ачыкланып килгђн исем сыйфатланмыш була.

Морфологик яктан сыйфатлар тљрлђнмђњлђре белђн характерлы.

Синтаксик яктан сыйфатлар, књбесенчђ, аергыч џђм хђбђр вази фасын њтилђр.

Сыйфатланмыштан башка килгђн сыйфатлар ќићел исемлђ шђлђр џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр.

Сыйфатларны, мђгънђлђренђ џђм кайбер грамматик њзенчђ леклђренђ карап, асыл џђм нисби сыйфатларга бњлђлђр. Асыл сый фатлар ђйбернећ саф билгесен белдереп, аны тљсе, физик билге се, характеры, эчке билгесе, књлђме, зурлыгы аша ачыклыйлар. Мђсђлђн, кызыл, яшел, сары, књк, аксак, сукыр, юаш, нечкђ, кыю, усал, тђкђббер, юан, тђмле, баллы, ђче, каты, озын, кыска, тар, кић.

Нисби сыйфатлар бер ђйбернећ икенче ђйбергђ яисђ тљшенчђгђ булган мљнђсђбђтен билге итеп књрсђтђлђр. Мђсђлђн, фђнни хез мђт, кљзге урман, сђяси караш, аграр мђсьђлђ.

Асыл сыйфатлар дђрђќђ белђн тљрлђнђлђр.

5.3.1. Сыйфат дђрђќђлђре

Әйбернећ сыйфат белђн белдерелгђн билгесе тљрле дђрђќђдђ булырга мљмкин. Сыйфатларныћ кайберлђре бер ђйбердђге билге нећ башка ђйбердђге билгелђргђ караганда артык, ђ кайберлђре ким булуын белдерђ. Шуннан чыгып, сыйфатныћ гади, чагыштыру, артыклык џђм кимлек дђрђќђлђре була.

Гади дђрђќђдђн башкалары махсус кушымча яки кисђкчђлђр ярдђмендђ белдерелђ. Гади дђрђќђдђге сыйфат ђйбернећ гадђти билгесен белдерђ: салкын чишмђ, зур йорт, кызыл алма.

Чагыштыру дђрђќђсендђге сыйфат бер ђйбердђге билгенећ, башка ђйбергђ караганда, чагыштырмача артык булуын белдерђ. Чагыштыру дђрђќђсе -рак -рђк кушымчасы ярдђмендђ формалаша. Мђсђлђн, каен яфрагы яшел, ђ имђн яфрагы яшелрђк.

Артыклык дђрђќђсендђге сыйфат бер ђйбердђге билгенећ баш ка шундый ук ђйбердђге билгедђн бик књпкђ артык икђнлеген белдерђ. Мђсђлђн, Тордым. Аяктагы читек кап-кара булып, ќем-ќем итеп тора.

Чапан – ямь-яшел.

Чалма – чуп-чуар (Г. Исхакый).

Артыклык дђрђќђсе тљрлечђ формалаша: 1) билгенећ артык лыгы сыйфат алдындагы 1 – 2 аваз кабатлану юлы белђн белдерелђ: тњм-тњгђрђк, кып-кызыл, кап-кара; 2) ић, ќете, њтђ, дљм кебек кисђкчђлђр ярдђмендђ: ић зур, дљм караћгы, ќете кызыл.

Кимлек дђрђќђсендђге сыйфат ђйбердђге билгенећ гадђттђгедђн бераз ким булуын белдерђ. Кимлек дђрђќђсе -гылт, -гелт, -кылт, -келт, -сыл, -сел, -су кушымчалары ярдђмендђ формалаша: кыз гылт, яшькелт, аксыл, зђћгђрсу.

Исегездђ тотыгыз! 1. Тартыкка беткђн сыйфатларны чагышты ру дђрђќђсенђ куеп ђйткђндђ, кушымча алдыннан ы, е авазлары ишетелђ, лђкин язуда алар књрсђтелми: тар-рак, кић-рђк .

2. Кимлек дђрђќђсендђге кушымчалар ялганганда, кайбер сый фатларныћ бер-ике авазы кыскара: яшел-яшькелт, сары-саргылт.

5.3.2. Сыйфатларныћ ясалышы ягыннан тљрлђре

Сыйфатлар тљзелешлђре буенча тамыр, ясалма, кушма џђм парлы була.

Ясалма сыйфатлар – кушымчалар ярдђмендђ, парлы сыйфатлар – сызык аша, кушма сыйфатлар – кушылып, тезмђ сыйфатлар – аерып языла.

Сыйфат ясагыч кушымчалардан тњбђндђгелђре ешрак кулла ныла:

-лы -ле: бђхетле, акыллы, утлы;

-сыз -сез: ямьсез, тљссез, књћелсез;

-лык -лек: айлык, минутлык, киемлек;

-гы -ге, -кы -ке: кљзге, эчке, тышкы;

-чан -чђн: эшчђн, уйчан, оялчан;

-ык -ек, -к: ачык, бозык, љзек;

-ма -мђ: язма (эш), љстђмђ (вакыт), алынма (сњз);

-гыч -геч, -кыч -кеч: башлангыч, сљйдергеч.

Кушма сыйфатлар сыйфат+исемле сњзтезмђлђрдђн -лы -ле, -сыз -сез кушымчалары ялганып, тезмђ фигыльдђн -кыч -кеч -гыч -геч кушымчалары ялганып џђм башка юллар белђн ясалалар. Мђсђлђн, беркатлы, эчкерсез, књпкырлы, бертљрле; искиткеч, коточкыч, котчыккыч, эчпошыргыч; алмачуар; халыкара, миллђтара, континентара.

Парлы сыйфатлар синоним џђм антоним сыйфатлардан ясалалар: эреле-ваклы, караћгылы-яктылы,уенлы-кљлкеле, аслы-љсле, иске-москы.

Тезмђ сыйфатлар тљрле сњз тљркемнђреннђн билге бел дерњ љчен ясалалар. Мђсђлђн, кљрђк сакаллы, матур йљзле, кара књзле.

Татар телендђ башка теллђрдђн алынган сыйфатлар да бар. Алынма сыйфатлар арасында гарђп-фарсы теленнђн кергђннђре дђ (гыйльми, сђяси, икътисади, мђдђни, гомуми, мђќбњри, ђдђби, сыйнфый), рус теле џђм рус теле аша башка теллђрдђн кергђннђре дђ (синтетик, революцион, аграр, дифференциаль, объектив) бар. -и, -он, -ик, -аль, -ль, -ив кушымчалары шул алынма сыйфатлар да гына була.

5.4. Сан

Әйбернећ санын, микъдарын белдерђ торган сњзлђр сан дип атала. Санныћ тљркемчђлђре ђйбернећ исђбен, саналу тђртибен, чамалап санауны белдерђлђр.

Књпчелек очракта сан ђйберне ачыклап килђ. Сан белђн ачык ланган исемне саналмыш дилђр.  

5.4.1. Сан тљркемчђлђре

Бер њк санныћ аерым мђгънђ, кушымча џђм сорауга ия булган тљрле формалары сан тљркемчђлђре дип атала.

1.Микъдар саны ђйбернећ санын, микъдарын, тљгђл исђбен белдерђ. Мђсђлђн, ике (љстђл), ун (агач).

Әйберлђрнећ љлешен књрсђтђ торган икедђн бер (1/2), (0,5), љчтђн ике (2/3), биштђн бер (1/5) кебек љлеш саннары да микъдар саннарына керђ.

2. Тђртип саны ђйберлђрнећ саналу яки урнашу тђртибен бел дерђ. Ул микъдар санына -(ы)нчы, -(е)нче кушымчасы ялганып ясала. Мђсђлђн, беренче (бала), бишенче (сыйныф), љченче (ел).

Тђртип саны ђйберне ачыклый џђм аергыч ролен њти. Саналмыш тан башка килгђндђ, исемлђшеп, тљрлђнђ ала: беренчелђрдђ укыган.

3. Бњлем саны тљрдђш ђйберлђрнећ тигез љлешлђргђ бњленњен белдерђ. Ул микъдар санына -ар, -ђр (тартыктан соћ), -шар, -шђр (сузыктан соћ) кушымчалары ярдђмендђ ясала: берђр, унар, алты шар.

Бњлем саны аергыч ролендђ йљри. Фигыльгђ тапкыр, мђртђбђ, кат сњзлђре ярдђмендђ иярђ. Саналмыштан башка килгђндђ, исемлђшеп, тљрлђнђ ала.

4. Чама саны ђйбернећ санын чама белђн белдерђ. Чама саны микъдар санына -лап, -лђп; -ларча, -лђрчђ; -лаган, -лђгђн кушымча лары ялгап ясала: унлап егет, йљзлђрчђ кешелђр, мећлђгђн хатлар.

Чама саннары бер-берсенђ янђшђ булган микъдар саннарын теркђњ юлы белђн дђ ясала. Мђсђлђн, дњрт-биш, ќиде-сигез, тугыз-ун.

5. Ќыю саны тљрдђш ђйберлђрне бергђ ќыйнау-туплауны бел дерђ. Ул микъдар санына -ау, -ђњ кушымчалары кушылып ясала: берђњ, икђњ, ќидђњ, унау.

Ќыю саныныћ саналмышы булмый. Ќыю саны фигыльне ачыклый, ђ хђбђр составында килђ.

Искђрмђ: ия булып килгђндђ, ќыю саны исемлђшђ: Берђњ ќитми калды. Өчђњ кереп киттелђр.

Санныћ тљрле тљркемчђлђр ясый торган кушымчаларыннан башка књрсђткечлђре юк. Аларныћ тартым яки килеш кушымча лары алулары исемлђшњгђ бђйлђнгђн. Мђсђлђн, љчесе, йљзлђр, биш-алтысы. 

5.4.2. Саннарныћ тљзелеше џђм дљрес язылышы

1. Тамыр саннар бер яки ике иќектђн торалар. Язылышлары кыенлык тудырмый: бер, ике, дњрт, ун, йљз, мећ.

2. Кушма саннар џђрвакыт кушылып языла: унљч, ундњрт, унсигез,унтугыз.

3. Тезмђ саннар аерым языла: утыз ике, туксан биш.
Искђрмђ: тезмђ сан составындагы кушма сан њз кагыйдђсе буенча языла: љч йљз унбиш.

4. Парлы саннар бњлем џђм чама тљркемчђсендђ генђ очрый: љчђр-дњртђр, ќиде-сигезлђп, биш-алты.

Искђрмђ: Чама саны кушымчалары -лап -лђп, -лаган -лђгђн борын тартыгыннан соћ да языла џђм шулай ђйтелђ дђ: унлап, унлаган.

5.5. Алмашлык

Исем, сыйфат, рђвеш, сан кебек сњз тљркемнђрен алмаштырып килђ ала торган сњз тљркеме алмашлык дип атала. Башка сњз тљркемнђреннђн алмашлыклар лексик мђгънђлђренећ гомумилеге белђн аерылып торалар.

Алмашлык ќљмлђдђ ия, хђбђр, аергыч, тђмамлык, хђл булып килђ. Алмашлыклар њзлђре белђн мљнђсђбђттђш сњз тљркемнђренећ мор фологик књрсђткечлђрен алалар.

5.5.1. Алмашлыкларныћ тљркемчђлђре

Мђгънђ џђм вазифаларына карап, алмашлыклар ќиде тљркемгђ бњленђ:

1. Зат алмашлыклары: мин, син, ул, без, сез, алар.

2. Књрсђтњ алмашлыклары: бу, теге, ул, шул, ђнђ, андый...

3. Сорау алмашлыклары: кем, нинди, ничек, кайсы, кайда, кайчан...

4. Билгелђњ алмашлыклары: џђр, џђркем, барлык, џђммђ, бљтен, њз...

5. Билгесезлек алмашлыклары: ђллђ кем, кемдер, нидер, ни ди булса, кем дђ булса...

6. Юклык алмашлыклары: џичкем, џичнђрсђ, џичкайда, џичкайчан, бернђрсђ дђ, беркайчан да...

7. Тартым алмашлыклары: минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы. 

5.5.1.1. Зат алмашлыклары

Зат алмашлыклары сљйлђњ процессына катнашкан затларны белдерђ: мин, без – сљйлђњчелђр; син, сез – тыћлаучылар; ул, алар – аныћ хакында сњз барган, читтђге зат яки ђйберлђр.

Зат алмашлыклары сан џђм килеш белђн тљрлђнђ, тартым кате гориясе аларга хас тњгел: Эндђшђ батыр утынчы: – Сића миннђн ни кирђк? (Г. Тукай.)

Зат алмашлыкларыныћ килеш белђн тљрлђнеше исемнђр тљрлђне шеннђн беркадђр аерыла.

Б.к.                мин                син                ул

И.к.                минем                синећ                аныћ

Ю.к.                мића                сића                аћа // аћар(га)

Т.к.                мине                сине                аны

Ч.к                миннђн        синнђн        аннан // аћардан                

У-в. К.                миндђ                синдђ                анда // аћарда

Књплектђ тљрлђнеше исемнђрдђге кебек њк була.

5.5.1.2. Сорау алмашлыклары

Сорау алмашлыклары ђйберне, затны, билгене, рђвеш џђм сан нарны ачыклау љчен кулланыла.

Сорау алмашлыклары: кем, ни, нђрсђ, кай, кайсы, каян, кайдан, кайчан, нинди, ник, нигђ, ничек, ничђ, књпме.

Сорау алмашлыкларыныћ тљрлђнеше нинди сњз тљркемен алыш тырып килњенђ бђйлђнгђн.

5.5.1.3. Књрсђтњ алмашлыклары

Књрсђтњ алмашлыклары зат яки ђйберне књрсђтњ, билге яки рђвешлђргђ ишарђ итњ љчен кулланыла.

Књрсђтњ алмашлыклары: ул, бу, шул, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегелђй, шулай.

Књрсђтњ алмашлыклары, билге яки рђвешкђ ишарђ иткђндђ, ќљмлђдђ аергыч яки хђл булып килђлђр џђм тљрлђнмилђр. Исемне алмаштырып килгђндђ исђ, алар килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр џђм ќљмлђдђ ия, тђмамлык, хђбђр булалар. Мђсђлђн, Бу читек бљтенлђй башка (Г. Исхакый). Ул авылныћ, џич онытмыйм, џђр ягы урман иде (Г. Тукай). Шулай таћнан торып, књрше-књлђнгђ, аргы џђм бирге очтагы кардђш-ыруга кереп-чыгып йљри торгач, кояш чыга, кљн була (Г. Бђширов). Шул уйлар мине куркытканнан-куркытты (Г. Исхакый). Тегелђр килеп ќитмђделђр (сљйлђмнђн). Без шуларга хуќа таба алмадык (Г. Исхакый).

Тљрлђнгђн вакытта кайбер алмашлыкларныћ тамыры њзгђрешлђр кичерђ: бу урынына кыек килешлђрдђ џђм књплек санда мо(н); бо-; шул урынына шу(н)-; ул урынына а(н)- тамырлары кулланыла.

Б.к.                бу                        шул                

И.к.                моныћ                шуныћ

Ю.к.                моћа(р)                шућа(р)

Т.к.                моны                        шуны

Ч.к                моннан                шуннан

У-в. К.                монда                 шунда

Тартым белђн тљрлђнгђндђ, љченче зат кушымчасы гына ялгана: бу-бусы, мон(ы)-сы, болары; шул – шунсы, шулары. 

5.5.1.4. Билгелђњ алмашлыклары

Билгелђњ алмашлыклары зат џђм ђйберлђрне тулаем ќыеп яки аерым-аерым билгелеп књрсђтђлђр. Алар књп тњгел: џђр, бар, бљтен, џђммђ, њз, џђркем, барысы, барча, бљтенесе.

Билгелђњ алмашлыклары, исемне ачыклап, аергыч булып килгђндђ – тљрлђнмилђр; исем урынында килгђндђ исђ, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнеп, ќљмлђнећ телђсђ кайсы кисђге була алалар. Мђсђлђн, Џђр яћа кљн белђн ни дђ булса туа, ни дђ булса арта бара. Бљтен ил, бар халык љчен генђ тњгел, џђр шђџђр, џђр авыл, џђрбер кеше љчен бу шулай (Г. Бђширов).

 5.5.1.5. Билгесезлек алмашлыклары

Билгесезлек алмашлыклары зат яки ђйбернећ, билге, рђвеш, сан џђм кайбер хђллђрнећ билгесезлегенђ ишарђ итђ. Алар ђллђ џђм -дыр -дер, -тыр -тер кисђкчђлђре ярдђмендђ сорау алмашлыкларыннан ясалалар. Мђсђлђн, ђллђ кем, кемдер, ђллђ нинди, ниндидер.

Бер, бер-бер, берђњ, берђр саннары да билгесезлек алмашлыгы функциясендђ кулланыла: берђр кем, бер-бер эш. Мисаллар, Әллђ ничек булды безнећ гомер, син, Мокамай, ђллђ нишлђдећ? (Џ. Так таш.) Югары очтан берђњ килђ, Хафизђлђм иркђм атлавы (ќыр). Бер иптђшемђ серне сљйлђдем (Г. Исхакый). Сића кая да булса китеп кђсеп эзлђргђ кирђк була (Г. Тукай). Сића кемнђндер хат бар (сљйлђмнђн). 

5.5.1.6. Юклык алмашлыклары

Юклык алмашлыклары зат яки ђйбернећ, билге, рђвеш яки берђр хђлнећ инкарь ителњен (кире кагылуын) белдерђлђр. Алар сорау алмашлыклары алдына џич яки бер сњзлђрен кую юлы белђн ясала: џичкем (беркем), џични (берни), џичничек (берничек), џичкай-чан (беркайчан), џичнинди (бернинди), џичкайсы (беркайсы). Мђсђлђн,

Беркайда юк андый ак каеннар,

Беркайда юк андый урманнар,

Беркайда юк камыш сабаклары,

 Андагыдай шаулый торганнар (X. Такташ.)

Нђрсђ ђйтсен – берни белми ул (X. Туфан).

5.5.1.7. Тартым алмашлыклары

Әйбернећ кемнеке, кайсы затныкы икђнен белдерђ торган алмаш лыклар тартым алмашлыгы дип атала. Алар -ныкы, -неке кушымчасы белђн ясала: минеке, сезнеке, њзебезнеке, аларныкы.

Тартым алмашлыклары килеш белђн тљрлђнђ: минекенекендђ.

Тартым алмашлыгы ќљмлђдђ ия, хђбђр џђм тђмамлык булып килђ.

5.5.2. Алмашлыкларныћ тљзелеше џђм дљрес язылышы

1. Тамыр алмашлыклар мин, син, ул, шул, кем, ни, ник, кай, њз; тамырлашкан алмашлыклар: нђрсђ, шушы, теге. 

2. Ясалма алмашлыклар: -ча -чђ, -дый -ди, -дыр -дер, -лык -лек, -лай - лђй кушымчалары белђн ясала. Мђсђлђн, барча, ничђ, барлык, андый, мондый, тегенди, нинди, ниндидер, болай, тегелђй, алай.

3. Кушма алмашлыкларда ике тамыр сњз кушылып языла: беркем, кайбер, џђркайсы, џичкайчан.

4. Парлы алмашлыклар сызыкча аша языла: ул-бу, андый-мондый,алай-болай, тегене-моны.

5. Тезмђ алмашлыклар аерым языла: ђллђ кем, ђллђ кайда, ђллђ кайчан, телђсђ кайсы, телђсђ нинди, кем дђ булса.

5.6. Фигыль

5.6.1. Фигыль турында гомуми тљшенчђ

Зат я предметныћ эшен, хђрђкђтен, хђлен, торышын белдерђ торган сњзлђр фигыль дип атала.

Фигыльлђр барлык-юклык, заман, наклонение, юнђлеш, дђрђќђ, зат-сан белђн тљрлђнђ.

Зат категориясенђ мљнђсђбђте ягыннан барлык фигыльлђр затла нышлы џђм затланышсыз тљрлђргђ, бњленђлђр.

Затланышлы дип зат белђн тљрлђнђ торган (хикђя, боерык, шарт џђм телђк фигыльлђр), затланышсыз дип зат белђн тљрлђнми торган (исем фигыль, сыйфат фигыль, хђл фигыль, инфинитив) фигыльлђр атала.

Заман белђн тљрлђнњ бары хикђя фигыль џђм сыйфат фи гыльлђрдђ генђ књзђтелђ.

Џђрбер фигыль (затланышлы џђм затланышсыз) барлык-юклык белђн тљрлђнђ ала. Фигыльнећ юклык формасы -ма -мђ кушымчасы белђн ясала, барлыкныћ махсус кушымчасы юк. Юклык кушымчасы фигыльнећ тамыр џђм ясалма нигезенђ ялгана: бар-ма, эшлђ-мђ, яздыр-ма.

Искђрмђ. Барлык-юклык мђгънђсе кайбер очракларда бар, юк, тњгел сњзлђре белђн белдерелђ: књргђнем бар, књргђнем юк, ђйтергђ дђ тњгел, књрмђдем тњгел.

Фигыльнећ башлангыч формасы дип тамыр я ясалма нигез санала, алардан фигыльнећ башка формалары ясала: књр-сђт-тер-мђ-гђн-нђр-ме; килеш-ен-ђчђк-лђр-ме; эш-лђш-тер-гђлђ-штер-гђлђ-гђн.

 5.6.2 Фигыльнећ зат-сан белђн тљрлђнеше

Эш, хђл, хђрђкђтне башкаручы затка ишарђ итђ торган кушымча лар зат кушымчалары дип атала.

I зат эшне сљйлђњче башкарганын књрсђтђ: язам, белђм, ашыйм, књрсђтермен, алдым. Монда -мын, -мен, -м беренче зат кушымча лары, алар эшне сљйлђњче (мин) њтђгђнне аћлаталар.

II зат эшне тыћлаучы башкарганын књрсђтђ: язасыћ, белђсећ, кайттыћ. Мондагы -сыћ, -сећ, -ћ – икенче зат кушымчалары эшне тыћлаучы (син) њтђгђнне белдерђлђр.

III зат эшне сљйлђњчедђн џђм тыћлаучыдан читтђге зат яки ђйбернећ башкарганын књрсђтђ: яза, белђ; язар, белер; язды, белде. Боларда зат кушымчасы булмаса да, эшнећ љченче зат (ул) тарафыннан њтђлгђне аћлашылып тора.

Зат кушымчалары ике тљрле була.

Тулы тљр (I тљр)

 I                -мын, -мен                -быз, -без

II                -сыћ, -сећ                -сыз, -сез

III                –                        -лар, -лђр

Кыска тљр (II тљр)

 I                -м                -к

II                -ћ                -гыз, -гез

III                –                -лар, -лђр

Искђрмђ. 1) Зат кушымчалары бер њк вакытта затны да, санны да белдерђлђр. Аларда эш-хђрђкђтнећ саны тњгел, бђлки башкаручы затларныћ саны (берлеге яки књплеге) белдерелђ.

2) III зат књплектђ зат-сан кушымчасыныћ булу-булмавы стили стик максат џђм мђгънђ тљсмеренђ бђйле: Китђ башлады инде бездђн кошлар (Г. Тукай). Исђр ќиллђр, сайрар кошлар, миннђн сђлам шул булыр (ќыр).

 5.6.3. Фигыль тљркемчђлђре

5.6.3.1. Затланышлы фигыльлђр

5.6.3.1.1. Хикђя фигыль

Эш, хђл, хђрђкђтнећ булу-булмавын хикђялђњ, хђбђр итњ рђве шендђ белдергђн фигыль формалары хикђя фигыль дип атала.

Хикђя фигыльнећ љч заманы бар: хђзерге, њткђн, килђчђк заман нар. Аларныћ 7 формасы була. Хикђя фигыль барлык-юклык, зат-сан, дђрђќђ, юнђлеш белђн тљрлђнђ.

5.6.3.1.1.1. Хикђя фигыльлђрдђ заман категориясе

 5.6.3.1.2. Боерык фигыль

Боерык фигыль боеру яисђ эш кушуны, љндђњне белдерђ. Ул ќљмлђдђ хђбђр булып килђ: И сабыйлар, эшлђгез сез, ић мљкатдђс нђрсђ – эш (Г. Тукай.)

Интонация, кисђкчђлђр ярдђмендђ боеру мђгънђсе йомшартылып, кићђш итњ, њтенњ, сорау, ялвару кебек тљсмерлђр белдерелергђ мљмкин: Чыкчы, и фикрем кояшы! (Г. Тукай.) Йљрђккђ кунган шикелле, сайрамачы, кит инде! (Зљлфђт).

Боерык фигыль заман белђн тљрлђнми, зат-сан белђн тљрлђнђ.

Боерык фигыль II џђм III затта гына килђ, ул II тљр зат кушымчасы алып тљрлђнђ.

II                ал                эшлђ                алыгыз                эшлђгез

III                алсын                эшлђсен        алсыннар                эшлђсеннђр        

5.6.3.1.3. Телђк фигыль

Телђк фигыль сљйлђњченећ эшнећ њтђлњ-њтђлмђвенђ телђк яки ният белђн каравын белдерђ.

Татар телендђ телђк фигыльнећ бары тик беренче заты гына бар. Сљйлђњче зат эшне њтђргђ њзенећ телђген белдерђ

Ќырлыйк ђле, ќырлыйк ђле, Ќырламый тормыйк ђле (ќыр).

5.6.3.1.4. Шарт фигыль

Шарт фигыль икенче бер фигыльдђн аћлашылган эш яки хђлнећ њтђлњ-њтђлмђвенђ шарт булган эш-хђлне белдерђ џђм -са, -сђ кушым часы белђн ясала: бар-са, кил-сђ.

Шарт фигыль зат-сан белђн тљрлђнђ.

Мисаллар:         Књзлђрећне тутырып карарсыћмы,

Зђћгђр таудан яулык болгасам (ќыр).

Эшлђмђсђћ ќђй кљне, ни ашарсыћ кыш кљне (мђкаль).

Шарт фигыльгђ да // дђ, та // тђ кисђкчђлђре љстђлеп, кире шарт фигыль ясала: алсам да, књрсђм дђ; килсђ дђ, барса да.

Кире шарт фигыль, кирђкле шартлар табылса да, кљтелгђн эшнећ киресе булуын књрсђтђ.

Шарт фигыль, икенче бер фигыльгђ ияреп китмђгђндђ, шартны белдерми, бђлки телђк, њтенњ, њкенњ кебек мђгънђлђрне белдерђ.

Эх, минем дђ шундый абыем булса! (Сљйлђмнђн.) Йљз сум акчаћ булганчы, йљз дустыћ булсачы (мђкаль).

5.6.3.2. Затланышсыз фигыльлђр

5.6.3.2.1. Сыйфат фигыль

Берьюлы сыйфат џђм фигыль мђгънђсенђ ия булган фигыль тљркемчђсе сыйфат фигыль дип атала.

Сыйфат фигыль, исемгђ ияреп, аннан алда килгђндђ, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнми. Сыйфатланмышы тљшеп калганда, сыйфат фигыль исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ.

Фигыль кебек, сыйфат фигыль барлык-юклык, заман, юнђлеш белђн тљрлђнђ џђм њзе иярткђн сњзнећ нинди .дђ булса килештђ торуын талђп итђ. Мисаллар: Књлнећ кырыеннан нарат урманы ныћ янында ярылып књренгђн сап-сары арпа кыры алтын кебек башаклары берлђн ялтырап тора иде... Эре-эре милђшлђрнећ кызыл тамчыларына кђефлђнђ торган, ара-сыра гына књренђ торган кош-кортлар да шул ук тынлыкка хђйран калган иде (Г. Исхакый). Шул тиеннђргђ авыл саен китап сатып йљрњче агайдан яћа китап ала идем. Кызыклы китабын укырга биреп торучы кешелђргђ утын ярдым, атларын урман аланына аша тырга алып йљрдем (Г. Бђширов).

5.6.3.2.1.1. Сыйфат фигыльнећ заман формалары

Сыйфат фигыль, сыйфаттан аермалы буларак, ђйбернећ вакыт эчендђ њзгђрђ торган билгесен белдерђ џђм берничђ заман формасы на ия.

5.6.3.2.1.1.1. Хђзерге заман сыйфат фигыль

Хђзерге замаћ сыйфат фигыльнећ гади џђм тезмђ формасы бар. Гади формасы фигыльнећ тамыр яки ясалма нигезенђ -учы, -њче кушымчасы кушылып ясала: китап укучы бала, шигырь сљйлђњче кыз.

Тезмђ формасы -а -и кушымчалы хђл фигыльгђ торган ярдђмче фигыле кушылып ясала: килђ торган кунак, бара торган юл, эшли торган кеше.

Хђзерге заман сыйфат фигыленећ гади формасы, сыйфатланмы шы тљшеп калганда, бик ќићел исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ. Шул ук вакытта ул фигыль билгелђрен дђ саклый: Белњчелђр бармы? Ќићњчелђребезне котладык.

Кайбер сыйфат фигыльлђр исђ, бљтенлђй исемгђ ђйлђнеп, ае рым бер профессия иясен атыйлар: очучы, укытучы, сатучы. Бу вакытта фигыль билгелђре бљтенлђй югала: ул укытучы булып эшли.

5.6.3.2.1.1.2. Њткђн заман сыйфат фигыль

Њткђн заман сыйфат фигыль фигыльнећ тамыр яки ясалма нигезенђ -ган, -гђн, -кан, -кђн кушымчалары ялганып ясала: Баш ланган эш – беткђн эш (мђкаль).

Њткђн заман сыйфат фигыль сыйфатланмышы тљшеп калган да исемлђшђ џђм килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ: Тырышкан табар, ташка кадак кагар (мђкаль). Белгђнегезне ђйтегез (сљй лђмнђн) .

Сыйфат фигыль њзенђ мљстђкыйль ия алып, иярчен ќљмлђнећ хђбђре булып килђ ала: Син ђйткђн сњзлђрне мин хђтерлим. Ул килгђндђ, поезд киткђн иде инде.

5.6.3.2.1.1.3. Килђчђк заман сыйфат фигыль

Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ љч тљре бар.

1. -ачак, -эчђк, -ячак, -ячђк кушымчалары белђн ясала: килђчђк кљн, язылачак шигырьлђр, сљйлђячђк кеше.

2. -р, -ыр, -ер, -ар, -ђр кушымчалары белђн ясала: барыр юл, килер кеше, ђйтер сњз.

3. -асы, -ђсе, -ыйсы, -исе кушымчалары белђн ясала: барасы ќир, ђйтђсе сњз, укыйсы китап.

Бу сыйфат фигыльнећ юклык тљре булмый.

Килђчђк заман сыйфат фигыль, књбесенчђ, аергыч, иярчен ќљмлђнећ хђбђре булып килђ. Мђсђлђн, Зђћгђр Чишмђнећ бакчаларында чђчђклђр адђм књзе карап туя алмас дђрђќђдђ куе тљстђ чибђр булып ќитешђлђр... (Г. Ибраџимов.)

5.6.3.2.2. Хђл фигыль

Хђл фигыль тљп фигыльдђн аћлашылган эш яки хђлгђ љстђмђ эш не белдерђ џђм аны ачыклый. Хђл фигыль – њзендђ рђвеш џђм фи гыль билгелђрен берлђштерђ торган затланышсыз фигыль фор масы. Мђсђлђн, Мин аћа ияреп йљрим (Г. Ибраџимов). Казлар, њзара сљйлђшђ-сљйлђшђ, муеннарын боргалый-боргалый, ишегалдындагы зур тагаракта кара-каршы торып юыналар (Г. Бђширов).

Хђл фигыльнећ дњрт тљре бар. Алар фигыльнећ тамыр яки ясалма нигезенђ тљрле кушымчалар ялганып ясала.

Беренче тљр хђл фигыль кушымчасы: -ып, -еп, -п: килеп, алып.

Икенче тљр хђл фигыль кушымчасы: -а, -ђ, -ый, -и: бара-бара, сљйли-сљйли.

Өченче тљр хђл фигыль кушымчасы: -гач, -гђч, -кач, -кђч: килгђч, кайткач, калгач, киткђч.

Дњртенче тљр хђл фигыль кушымчасы: -ганчы, -гђнче, -канчы, -кђнче: киткђнче, барганчы, књргђнче, кайтканчы.

-ып, -еп, -п кушымчалы беренче тљр хђл фигыль кабатланып та, кабатланмыйча да килђ; -а, -ђ, -ый, -и кушымчалы хђл фигыль књбесенчђ кабатланып килђ. Хђл фигыльлђр, ќљмлђдђ рђвеш хђле, иярчен ќљмлђнећ хђбђре џђм ярдђмче фигыль белђн бергђ килеп, баш ќљмлђнећ хђбђре булып килђ алалар. Мђсђлђн, Сабит сорый ќентеклђп, џђр нђрсђне бљртеклђп (Г. Тукай). Кышлык утын ны сабан туе ќиткђнче турап, ђрдђнђлђп куя иде (М. Мђџдиев). .... чљйдђ аныћ пальтосы гына эленеп тора (М. Мђџдиев).

5.6.3.2.3. Исем фигыль

Исем фигыль – исем џђм фигыль билгелђренђ ия булган затланыш сыз фигыль. Ул -у, -њ кушымчалары ярдђмендђ ясала.

Исем фигыль фигыль кебек барлык-юклык белђн тљрлђнђ; њзенђ бђйлђнгђн исемнећ нинди дђ булса килештђ килњен сорый.

Исем фигыль, исем кебек њк килеш, тартым, зат-сан белђн тљрлђ нђ, ќљмлђдђ ия, хђбђр, аергыч, тђмамлык, хђл, иярчен ќљмлђнећ хђбђре булып килђ: Син яшђњнећ кызыгын белмисећ (М. Мђџдиев). Бу – йокы ялкаулыгыннан киерелеп иснђњ генђ .(Г. Тукай). Бу повесть њзенећ эчтђлеге белђн табигатьне саклауга гына кай тып калмый (Г. Ахунов). Шуны уйнап ќибђрње була – ире шат лыгыннан бии башлый (М. Мђџдиев). Атна-ун кљн њтњгђ, Заџри китте (М. Мђџдиев).

5.6.3.2.4. Инфинитив

Инфинитив – зат-сан, заман белђн тљрлђнми торган фигыль тљркемчђсе. Ул -ырга, -ерга, -рга, -ргђ, -арга, -ђргђ кушымчалары ярдђмендђ ясала: ясарга, уйларга, китђргђ, килергђ, тљзергђ.

Исегездђ тотыгыз! Икелђнњ тудырган очракларда књбесенчђ -арга, -ђргђ кушымчасы ялгана.

Инфинитив барлык-юклык белђн тљрлђнђ: барырга – бармаска, килергђ – килмђскђ, ђйтергђ – ђйтмђскђ, язарга – язмаска.

Инфинитив ќљмлђдђ мљстђкыйль кулланылырга да, икенче фи гыльгђ ияреп килергђ дђ мљмкин. Мђсђлђн, Телим аны кочакларга, њбђргђ (Г. Тукай). Ул бит сића ашарга пешерђ (М. Мђџдиев). – Калырга! – дип хђл итте Зарифуллин. – Калырга, тырышып укыр га кирђк (М. Мђџдиев).

5.6.4. Фигыль юнђлешлђре

Эшнећ њтђњчегђ мљнђсђбђте фигыльдђ тљрле кушымчалар ярдђмендђ белдерелђ џђм бу – юнђлеш категориясе дип атала.

Татар телендђ биш юнђлеш бар: тљп, кайтым, тљшем, уртаклык, йљклђтњ юнђлешлђре.

Тљп юнђлеш эшне њтђњченећ њзе башкарганын белдерђ: ђти сљйли; ќил исђ; елга ага.

Кайтым юнђлеше эшнећ њтђњчегђ кайтуын белдерђ – субъект њз эшенећ объекты да була џђм -н -ын -ен кушымчалары белђн белдерелђ: ю – юын, бизђ – бизђн, сљрт – сљртен, уйла – уйлан.

Тљшем юнђлеше эшнећ логик объект тарафыннан њтђлњен белдерђ џђм -л -ыл -ел кушымчалары ярдђмендђ ясала: кара – карал, ю – юылу, ки – киелњ, бизђ-бизђлњ; -ла-лђ, -л авазларына тђмамлан ган фигыльлђрдђн -н -ын-ен кушымчалары ярдђмендђ ясала: башла – башлану, сайла – сайлану, сал – салыну.

Уртаклык юнђлеше эшкђ берничђ њтђњче катнашуын белдерђ џђм -ш -ыш -еш кушымчалары белђн ясала: эшлђ – эшлђшњ, ю – юышу, сљрт – сљртешњ, кычкыр – кычкырышу.

Йљклђтњ юнђлеше булганда, њтђњчелђр эшкђ тљрле дђрђќђдђ катнашалар: берђњ эшкђ куша, икенчесе эшне њти. Бу юнђлеш -дыр, -дер, -тыр -тер, -т, -ыр, -ер, -р, -гыр -гер, -кыр -кер, -гыз -гез кушымчалары ярдђмендђ ясала: бир-бирдер, сал – салдыр, тљрт – тљрттер, њс – њстер, кыз – кызарт, мен – менгер, менгез, ќит – ќиткер.

Юнђлеш кушымчалары фигыльгђ бер-бер артлы да ялганып килђ алалар: ки-ен -дер -т -еш, ал-дыр-т-ыш, яз-дыр-т-тыр, сљй-лђ-ш-тер.

5.6.5. Фигыльдђ дђрђќђ белдерњ

Эш яки хђлнећ њтђлњ дђрђќђсе татар телендђ аерым кушымчалар џђм фигыль+ярдђмче фигыльлђр белђн белдерелђ.

-гала -гђлђ, -кала -кђлђ кушымчасы эшнећ кабатлануын белдерђ: Син безгђ килгђлђ. Ул џаман килгђлђп йљри. Сећлесе авылга кайткалый.

-штыр -штер, -ыштыр -ештер кушымчасы эшнећ сирђк-мирђк булуын белдерђ: Бу китапларны укыштыр ђле. Син теге журнал ны караштыр ђле.

-ынкыра -енкерђ, -нкыра -нкерђ кушымчасы эшнећ тулы булма вын белдерђ: Ул ђтисенђ ошанкырый.

-ымсыра -емсерђ, -мсыра, -мсерђ кушымчасы да эшнећ кимлеген белдерђ: Ул кљлемсерђп куйды. Нигђ йокымсырап утырасыћ?

Эш яки хђлнећ башлану, дђвам итњ, тђмамлану дђрђќђсе хђл фигыль (-ып -еп -п, -а,    -и) џђм инфинитив формалы фигыльлђргђ, вакытлыча њз мђгънђсен югалтып, ярдђмче фигыль булып йљри торган бер тљркем фигыльлђр кушып ясала. Мђсђлђн, Ул сљйли башлый. Мин утырып торам. Син бу китапны укып чык тыћмы? Кыярлар љлгереп килђлђр.

5.6.6. Ярдђмче фигыльлђр

Ярдђмче фигыльлђргђ иде, икђн, имеш, бул, кыл фигыльлђре керђ. Беренчелђре и- тамырыннан ясалганнар.

Иде ярдђмче фигыле, исем, сыйфат, алмашлык, сан белђн белде релгђн хђбђр янында килеп, кушма хђбђрлђр ясый џђм аћа њткђн заман тљсмере љсти. Мђсђлђн, Исђбе – шундагы урта мђктђптђ чит тел укытучысы булып урнашу иде (М. Мђџдиев). Минемчђ, элек алар љчђњ иде: мђхђббђт, нђфрђт, максат (М. Мђџдиев).

Хђзерге џђм њткђн заман хикђя фигыль янында килгђндђ, иде ярдђмче фигыле њткђн заман хикђя фигыльнећ катлаулы формаларын ясый. Алда ђйтеп њткђнчђ, алар њткђн заманныћ тљрле тљсмерлђрен белдерњ љчен хезмђт итђлђр.

Килђчђк заман хикђя фигыль, шарт фигыль, боерык фигыль, инфинитив џђм кайбер башка формалар иде ярдђмче фигыле белђн бергђ килсђ, телђк мђгънђсе белдерелђ: Менђргђ иде Урал таулары на (ќыр). Бар идећ урманга, ќый идећ ќилђк... (сљйлђм).

Икђн, имеш ќљмлђгђ билгесезлек тљсмере љстилђр яки кем нђн булса да ишетеп сљйлђњне белдерђлђр: Ат мине кљтђ икђн (М. Мђџдиев).

Ит, сирђк очракта кыл, бул фигыльлђре ярдђмендђ тљрле сњз тљркемнђреннђн тезмђ фигыльлђр ясала: Сећелем мића ярдђм итђ. Улы инженер булды. Китђргђ тђкъдим кылынды.

5.6.7. Фигыльлђрнећ тљзелеше. Фигыль ясагыч кушымчалар

Тљзелеше буенча фигыльлђр, башка сњз тљркемнђре кебек, бер ничђ тљргђ аерылалар.

Тамыр фигыльлђр тамырдан гына тора: кил, сал, бас, мен.

Ясалма фигыльлђр тамыр џђм ясагыч кушымчалардан тора: эш-лђ, уй-ла, сан-а, шат-лан.

Кушма фигыльлђр тамыр+тамыр џђм ясагычлардан тора: сау+бул+лаш, књз+ал+ла.

Тезмђ фигыльлђр ике яки љч сњздђн тора: књз алдына китер, игътибар ит, кырт кис.

Фигыльнећ кушма тљре кић таралмаган. Тљрле ярдђмче фи гыльлђр белђн ясалган тезмђ фигыльлђр зуррак урын алып тора: гафу ит, сатып ал, уйлап тап, искђ тљшер, кул чап, тын ал.

Фигыльлђр -ла -лђ, -лан -лђн, -лаш -лђш, -ай -ђй, -р, -ар -ђр, -а -ђ, -ык, -ек, -кар -кђр, -гар -гђр, -ы -е, -да –дђ,-ырда -ерда кушымча лары ярдђмендђ ясалалар. Мђсђлђн; эш+лђ, кадак+ла, билге+лђ, тоз+ла, су+ла, уй+ла, кљй+лђ, сыр+ла, йомар+ла, сирђк+лэ, наз+ла, иркђ+лђ, њр+лђ, шау+ла, гљр+лђ, кочак+ла, тупас+лан, ямьсез+лђн, кер+лђн, ялкау+лан, ия+лђн, ия+лђш, ќир+лђш, автомат+лаш, кискен+лђш, хђбђр+лђш, уйн+а, тел+ђ, сан+а, књг+ђр, кыска+р. тат+ы, олыг+ай, сукыр+ай, књб+ђй, тар+ай, тере+л, бер+ек, кич+ек, сыз+гыр, су+гар, кљр+сен, ым+сын, читен+сен.

Кушма фигыльлђр књп тњгел, алар кушылып язылалар: саубул лашу, буйсыну, књзаллау, ассызыклау.

Тезмђ фигыльлђр исем+фигыль, аваз ияртеме+фигыль, фигыль+фигыль (аналитик тљзелешле) калыбы буенча ясалалар џђм аерым язылалар. Мђсђлђн, аяк чалу, ачу китерњ, баш тарту, ис китњ, карын ачу, яфрак яру, телгђ килњ, искђ тљшњ, телдђн калу, књздђн югалу, аџ итњ, жу итњ, кылт итеп, тђкъдим итњ, џђлак булу, килеп чыгу, егыла язу, язып ќибђрњ.

5.7. Рђвеш

Эш яки хђлнећ билгесен белдерђ торган сњз тљркеме –  рђвеш була. Ќљмлђдђ рђвеш, књбесенчђ, фигыльне ачыклый џђм хђл булып килђ. Рђвеш-тљрлђнми торган сњз тљркеме. Мђсђлђн, Тиздђн белде бик яхшы: нинди хђреф ни атлы (Г. Тукай). Егылды ул кисђктђн (Г. Тукай). Кинђт яшен чытырдады (М. Мђџдиев.).

Рђвеш, билгенећ билгесен белдереп, сыйфат яки рђвешне ачык лап килергђ мљмкин: Артык књп иде су. Куе зђћгђр књктђ болытлар йљзђ.

Рђвешлђр тљзелешлђре буенча тамыр, ясалма, кушма џђм парлы була.

Ясалма рђвешлђр махсус кушымчалар ярдђмендђ ясала. Рђвеш ясау љчен тњбђндђге кушымчалар кулланыла: -ча -чђ (татарча, заманча), -н-ын-ен (иртђн, кљндезен, кышын, кичен), -лап -лђп (еллап, икђњлђп, яхшылап), -лата -лђтђ (акчалата, ђйберлђтђ), -дай -дђй, -тай -тђй (уттай, алтындай, балдай), -лай -лђй (бушлай, корылай, терелђй, яшьлђй).

Кушма, парлы џђм тезмђ рђвешлђр ике сњзне кушу (бер+аз, бер+туктаусыз), теркђњ (аз-маз, иртђ-кич) яисђ сњзлђрне ияртњле бђйлђнешкђ кертњ (ике яклап, књћел кузгатырдай, яшь кљенчђ) юлы белђн ясалалар.

Кайбер рђвешлђр, сыйфатлар кебек, чагыштыру џђм артыклык дђрђќђсендђ килђ алалар: югарырак, ераграк, алданрак; ић югары, ић ерак, љр-яћадан.

5.7.1. Рђвешлђрнећ тљркемчђлђре

Мђгънђлђренђ карап, рђвешлђр тњбђндђге тљркемчђлђргђ бњленђлђр:

1. Саф рђвешлђр: ђкрен, салмак, тиз, ќђяњ, сњнђр-сњнмђс, берьюлы,кинђт.

2. Књлђм-чама рђвешлђре: књп, аз, байтак, шактый, бљтенлђй, сирђк, бераз, гаять.

3. Охшату-чагыштыру рђвешлђре: кљмештђй, мамыктай, яшьлђрчђ.

4. Вакыт рђвешлђре: быел, кичђ, элек, кљзен, башта, аннары, тиздђн,соћ.

5. Урын рђвешлђре: ерак, югары, тњбђн, анда, монда, ары, бире, якын.

6. Сђбђп-максат рђвешлђре: юкка, бушка, тикмђгђ, юри, ђрђмгђ.

Рђвешлђрнећ књпчелеге аерым сњз тљркемнђренећ теге яки бу рђвештђ катып калу нђтиќђсендђ барлыкка килђлђр. Мђсђлђн, башта, аста, љстђ, югарыдан, эчтђн, књптђн, биредђ, якында, аннан, эченнђн, уеннан, чынлап.

5.8. Бђйлђгеч сњз тљркемнђре

5.8.1. Теркђгеч

Теркђгеч – ќљмлђ кисђклђрен џђм кушма ќљмлђдђ гади ќљмлђлђрне њзара бђйли торган ярдђмлек сњз тљркеме.

Теркђгечлђр ике зур тљркемгђ аерылалар: тезњче џђм ияртњче теркђгечлђр.

Тезњче теркђгечлђр ќљмлђ кисђклђре џђм ќљмлђлђр арасында ќыю, каршы кую, бњлњ кебек мђгънђ бђйлђнешлђрен белдерђлђр, тићдђш кисђклђрне џђм тезмђ кушма ќљмлђдђ гади ќљмлђлђрне бђйлилђр. Мисаллар: Ал аякларга башын куйган да йоклый, тљш књрђ (Г. Тукай). Ул утырган бик матурлап џђм акыллыбашланып (Г. Тукай). Мића илле яшь тулган яки туласы кљннђр (М. Мђџдиев). Таптасыннар, хурласыннар, тик ќаныћ хурланмасын (Г. Тукай). Татар халкы арасында хисапсыз књп зыялылар, сирђк лђкин, дљрест ђйтсђм, кешелекле, хђялылар (Г. Тукай).

Да, дђ, та, тђ теркђгече ќыю мђгънђсен белдерђ, шућа књрђ аны џђм, вђ теркђгечлђре белђн алыштырып була. Ул кабатланып та, кабатланмыйча да килђ.

Да, дђ, та, тђ теркђгече аерым языла, ул -да, -дђ, -та, -тђ кушымчасыннан басым белђн дђ аерыла. Кушымчага џђрвакыт басым тљшђ, ђ теркђгеч басымсыз ђйтелђ.

Ияртњче теркђгечлђр иярчен кисђкне баш кисђккђ џђм, књбе сенчђ, иярченле кушма ќљмлђлђрдђ иярчен ќљмлђне баш ќљмлђгђ бђйлилђр. Ияртњче теркђгечлђргђ тњбђндђгелђр керђ: чљнки, гњя, ки, гњяки, ђгђр, гђрчђ, ягъни.

Ияртњче теркђгечлђр џђм теркђгеч сњзлђр ќљмлђ кисђклђре џђм ќљмлђлђр арасында сђбђп, шарт, кире шарт, чагыштыру џђм аныклау кебек мђгънђ бђйлђнешлђрен белдерђлђр. Мђсђлђн, Мин тљш књрдем. Гњя мин бер зур шаџ имеш (Г. Тукай). Аныћ бакчасына кеше атламый, чљнки њзлђре љчен оялалар (М Мђџдиев). Әгђр эшкђ файдасы булса, без тњзђргђ дђ ђзер (А. Гыйлђќев).

5.8.2. Бђйлек

Бђйлек – иярњче кисђк белђн ияртњче кисђк, иярчен ќљмлђ белђн баш ќљмлђ арасында тљрле бђйлђнешлђрне белдереп, аларны њзара бђйлђњ хезмђтен њти. Мђсђлђн, Синећ кебек эшлђњ, урманга хђтле бару, љй саен керњ, апа белђн очрашу.

Бђйлеклђр њзлђреннђн алда килгђн сњзнећ нинди дђ булса ки лештђ торуын сорый џђм, шуннан чыгып, љч тљркемгђ аерыла: баш килешне сораучы бђйлеклђр, юнђлеш килешен сораучы бђйлеклђр, чыгыш килешен сораучы бђйлеклђр.

Баш килешне сораучы бђйлеклђргђ белђн, љчен, кебек, шикелле, тљсле, кадђр, чаклы, хђтле, сыман, аша, аркылы, саен, турында, буенча џђм башка шундыйлар керђ: аныћ шикелле уйлау, бармак башы хђтле ќилђк, тау чаклы сђлам, књпер аша чыгу.

Искђрмђ: бу бђйлеклђр алмашлыкларныћ иялек килешендђ булуларын сорыйлар: безнећ белђн бару, сезнећ љчен эшлђњ. Лђкин књплек санда килгђн III зат џђм књрсђтњ алмашлыклары, башка сњзлђр кебек њк, баш килештђ була: алар кебек яшђњ, шулар белђн књрешњ, тегелђр љчен тырышу.

Юнђлеш килешен сораучы бђйлеклђргђ таба, књрђ, каршы, кадђр, чаклы, хђтле, тикле бђйлеклђре керђ: далага таба атлау, ашыкканга књрђ егылу, йортка каршы басып тору.

Искђрмђ: кадђр, чаклы, хђтле, тикле бђйлеклђре, баш ки лештђге исем белђн килгђндђ, чагыштыруны, юнђлеш килешендђге исем белђн килгђндђ, чикне белдерђлђр, шућа књрђ алар ике тљркемчђгђ карыйлар.

Чыгыш килешен сораучы бђйлеклђргђ башка, бирле, соћ, элек бђйлеклђре керђ: ђнидђн башка эшлђњ, кљздђн бирле књрмђњ, кичђдђн соћ очрашу.

5.8.3. Бђйлек сњзлђр

Бђйлек сњз булып ас, љс, ян, як, эч, тыш, буй, чит, арт, ал, ара, тирђ, урта, арка, тљп кебек урын-ара мљнђсђбђтлђрне белдерђ торган исемнђр йљри.

Бу исемнђр, бђйлек сњз булып килгђндђ, икенче бер сњзгђ ияреп, тартымлы юнђлеш, чыгыш яки урын-вакыт килешендђ булалар: инеш буена урнашу, шкаф эченнђн алу, йорт алдыннан њтњ, койма арасында кысылып калу, кљн уртасында килњ, синећ аркаћда соћга калу.

5.9. Модаль сњз тљркемнђре

5.9.1. Кисђкчђ

Кисђкчђ – аерым сњз яки ќљмлђгђ нинди дђ булса мђгънђ тљсмере љсти торган модаль сњз тљркеме.

Кайбер кисђкчђлђр бер генђ тљрле ђйтелђлђр: ич, бит, ић, соћ, тњгел, ђллђ; кайберлђренећ, кушымчаларныкы кебек, фонетик вариантлары була: гына – генђ, кына – кенђ; да – дђ, та – тђ; -мы –ме, -мыни – мени, ук – њк.

Кисђкчђлђрнећ мђгънђви тљркемчђлђре

Кисђкчђлђр арасында бер мђгънђлелђре дђ, берничђ мђгънђ белдерњчелђре дђ бар.

I. - мы - ме, -мыни - мени кисђкчђлђре сорауны белдерђ; соћгыла рында бераз гаќђплђнњ тљсмере дђ катнаша: Килдећме? Караћгы мы? Кайттыгыз дамыни?

Тњгел, фигыльдђн башка сњзлђр янында килеп, инкарь итњне бел дерђ: син тњгел, эссе тњгел, аз тњгел, алай тњгел; џич кисђкчђсе дђ инкарь итњдђ катнаша: џич белмим, џич хђтерлђмим, џич юк.

Бит, ич, ла лђ, лђбаса лабаса кисђкчђлђре раслау-ныгыту тљшенчђлђрен белдерђлђр: белђ бит, ђйтте ич, килгђн лђ, барды ла, сљйлђде лђбаса, кайткан лабаса.

-чы -че, -сана -сђнђ кисђкчђлђре, боерык фигыль янында килеп, њтенњне, ялваруны белдерђлђр: алып бирче, ђйтсђнђ, карасана, борчылмасана.

-дыр -дер, -тыр -тер, ђллђ кисђкчђлђре билгесезлек, икелђнњ тљсмерен белдерђлђр: кемдер, кайдадыр, каяндыр, ђллђ кайда, килде ђллђ?

-гына -генђ, -кына -кенђ кисђкчђлђре њзлђре ияреп килгђн сњзгђ чиклђњ мђгънђсен љстђп килђлђр: ул гына белђ, кичђ генђ ђйтте, унау гына, алай гына.

ић, тома, шыр, ќете, њтђ џ. б. кисђкчђлђр, сыйфатлар џђм рђвешлђр алдыннан килеп, артыклык дђрђќђсен белдерђлђр: ић сылу, тома сукыр, шыр ќњлђр, ќете кызыл, њтђ сизгер, ап-ак, књм-књмгђк, тњм-тњгђрђк, ямь-яшел.

II. Књпмђгънђле кисђкчђлђрнећ мђгънђ тљсмерлђре ќљмлђнећ бљтен мђгънђсенђ яки кайсы сњз тљркеме янында килњенђ бђйле була: да – дђ, та – тђ кисђкчђсе мђгънђне кљчђйтњ, нђрсђгђ булса да кушылу, љстђлњ мђгънђсен бирњ љчен, фигыльлђр янында килеп, тизлекне белдерњ љчен, шарт фигыль янында килеп, кире шарт мђгънђсен белдерђ: син дђ уйла; уйлап та карамый; беркем дђ белми; автобус та килмђде; килгђч тђ кер; укыгач та язып куй; яћгыр яуса да тузан басылмады.

Ук, њк кисђкчђсе, мђгънђне кљчђйтњ белђн бергђ, тизлекне белдерђ: сића ук ђйтерлђр; мине њк ачуланырлар; ишеткђч њк хђбђр ит.

 Әле, инде кисђкчђлђре боеруны йомшарталар, аћа њтенњ тљсмере љстилђр: Әйт ђле, књбђлђк, сљйлђшик бергђлђп (Г. Тукай); кил инде, утыр инде. Моннан тыш ќљмлђнећ гомуми мђгънђсенђ карап, башка мђгънђ тљсмерлђре дђ белдерђлђр: без шундый инде; хђзер соћ инде; хђзер барырга гына калды инде; кайтмадылармыни инде?

Башка кисђкчђлђр белдергђн тљсмерлђре дђ, ќљмлђнећ мђгънђсенђ карап, тљрлерђк булырга мљмкин.

5.9.1.1. Кисђкчђлђрнећ дљрес язылышы

1. Кайбер кисђкчђлђр њзлђре бђйлђнгђн сњздђн џђрвакыт алда килђ. Мондый кисђкчђлђр љч тљрле языла:

а) артыклык дђрђќђсе ясый торган љр-, чем-, ямь-, кып-, књм- кебек кисђкчђлђр сызыкча аша языла: љр-яћа, чем-кара, ямь-яшел, књм-књмгђк;

б) ић, нђкъ, ќете, тома, шыр, њтђ кисђкчђлђре аерым языла: ић зур, нђкъ њзе, ќете кызыл, тома сукыр, шыр ялангач, њтђ зур;

в) џич кисђкчђсе, юклык алмашлыгы ясаганда, сорау алмашлы гына кушылып языла, башка сњзлђр янында аерым языла: џичнинди, џичкайчан, џич ђйтми, џич белмђгђн, џич юк.

2. Кисђкчђлђрнећ икенче тљре њзлђре бђйлђнгђн сњздђн џђрвакыт соћ килђ. Алар ике тљрле языла:

а) гына, генђ, кына, кенђ; ук, њк; да, дђ, та, тђ; ла, лђ, лабаса, лђбаса; бит, ич, тњгел кисђкчђлђре џђрвакыт аерым языла: ул гына, ђйткђч њк, барганда да, белђ лђ, килдем лабаса, керде бит, ђйтте ич, сары тњгел;

б) -мы, -ме, -мыни, -мени, -дыр, -дер, -тыр, -тер, -чы, -че, -сана, -сђнђ кисђкчђлђре кушылып языла: белђсенме, књрмђдећмени, кайт мадымыни, язгандыр, књрче, ђйтсђнђ.

3. Кисђкчђлђрнећ љченче тљре – ђле, ђллђ, инде, хђтта, соћ њзлђре бђйлђнгђн сњздђн алда да, аннан соћ да килђлђр. Алар џђрвакыт аерым языла: бир ђле, ђйттелђр ђллђ, књчтелђр инде, иртђ ђле, хђтта кљнлђшђм дђ, белсђ соћ, кердећме соћ?

5.9.2. Хђбђрлек џђм модаль сњзлђр

Сљйлђмдђ књбесенчђ хђбђр џђм ќљмлђнећ баш кисђге рђвешендђ кулланылып килгђн сњзлђрне хђбђрлек сњзлђр дип атыйлар. Алар ќљмлђдђ раслау, кирђклек, тиешлек, мљмкинлек кебек мђгънђлђр белдерђлђр. Аларга тњбђндђгелђрне кертеп була: бар, юк, тиеш, кирђк, мљмкин, мђ, ярый, ярар, ярамый, имеш, икђн. Мђсђлђн, Абый, мђ ђле, син борып кара (Ф. Хљсни). – Утыз икенче бњлмђгђ, љйдђдер бит! – Юк (Г. Ибраџимов). ... сђламђтлек ныгый, кљч арта, кђеф яхшыра, рух књтђрелђ – тагын ни кирђк? (Ә. Еники.) Мин аларны тыћларга ... тиеш тњгелмени? (Ә. Ени ки.) ... менђ утыз биш ел инде безнећ очрашканыбыз юк (Ә. Ени ки) . – Ярый, ќитђр, яхшы чакта аерылышыйк, туган! (Ә. Ени ки.) Башкача мљмкин тњгел (Ә. Еники).

Хђбђрлек сњзлђр исемлђшеп килгђндђ, тартым џђм килеш ку шымчалары ала; кайберсе, фигыль кебек, барлык-юклык џђм заман кушымчалары алып формалаша: Иле барныћ кљне бар (мђкаль). Ә нђрсђ укырга кирђклеген мин њзем сезгђ књрсђтеп бирермен (Ә. Еники). Юкка мин њзем дђ тук (ђйтем). Шундый уйлардан, шундый љметтђн башка яшђњнећ мђгънђсе дђ юктыр шикелле (Ә. Еники). Ярый, сњз књпкђ китте, инде нокта куярга да ярый торгандыр (Ә. Еники).

Хђбђрлек сњзлђрнећ бер тљрлесе – модаль сњзлђр – ќљмлђдђ ке реш сњз вазифасында йљри. Мђсђлђн, димђк, ихтимал, шиксез, гафу итегез, ниџаять, кара, тукта, минемчђ, синећчђ, зинџар, бердђн, гадђттђ, никтер, табигый џ. б.

5.9.3. Ымлыклар

Кешенећ эчке кичерешлђрен, хислђрен, тойгыларын џђм ихтыя рын белдерњче сњзлђрне ымлыклар дип атыйлар. Ымлыклар, башка сњз тљркемнђреннђн аермалы буларак, атау вазифасына ия тњгел; алар кешенећ чынбарлыкка хисси мљнђсђбђтен, кичерешлђрен турыдан-туры белдерђлђр.

Ымлыкларны ике тљркемгђ бњлђлђр: эмоциональ ымлыклар, императив ымлыклар.

Эмоциональ ымлыклар кешенећ тљрле хислђрен, кичерешлђрен, кђефен белдерђлђр. Алар ућай џђм кире кичерешлђр булырга мљм кин: аџ, ай-џай, ура, и, и-и-и, ай-яй, тфњ, уф, абау, џм.

Эмоциональ ымлыкларныћ бер тљре кешенећ уйлануын, раслау, сорау, хуплау, канђгатьсезлек џ. б. хислђрен белдерђ.Мђсђлђн, Аџ, никадђр кыска бу бер ел гомер! (Ә. Еники.) Ах, аћласагыз иде сез! (Ә. Еники.) џай, кыз чаклар! Њтте инде,њтте! (Ә. Еники.) И бђрђћге! Син књрендећ ђњвђле књрнешкђ чит... (Г. Тукай.) 

Императив ымлыклар кешенећ ихтыярын, телђген белдерђлђр. Аларга боеру, тыю, чакыру, ђйдђњ, эндђшњ, талђп итњ мђгънђлђре хас. Мђсђлђн, ђйдђ, алло, чњ, тсс, џайт. Хайваннарны, кошларны чакыру да шул ук ымлыкларга керђ.

Сез кљлмђгез, яме! (Ә. Еники.) – Ќђле, иптђш, ни ишеттећ?.. (Г. Тукай.) – Йђ, ќавап бир, шомлык (Ф. Хљсни). – Йђ,  йђ, кыланма (М. Мђџдиев). – Әйдђ, чђй куям (М. Мђџдиев).

5.10. Аваз ияртемнђре

Аваз ияртемнђре – кеше тавышына, табигать авазларына џђм тљрле ђйберлђрдђн туган тавышларга охшатылып ясалган сњзлђр. Мђсђлђн, Менђ бер кљнне ачык зђћгђр салкынча књк гљмбђзеннђн сихри авазлар ишетелде:

 – Торыл- лыйк! Торыл- лыйк! Торыл- лыйк! (М. Мђџдиев.) Ат мине кљтђ икђн. – Оџ-џы-џы, – дип дђшеп њк куйды (М. Мђџ диев). – Өм-м-м! Өм-м-м! – дип рђнќи, ђллђ њпкђли ул (сыер) Илџамиягђ. – Өм-м-м! (М. Мђџдиев.) 

Аваз ияртемнђреннђн чынбарлыкныћ тљрле књренешлђрен образ лы чагылдыру љчен килгђн образ ияртемнђрен аерып карарга кирђк. Мђсђлђн, Чыгып баш калкыта сахрада уќым, яшел хђтфђ шикелле итђ ќем-ќем (Г. Тукай). Ялт! Хђмит абзыећныћ кулында инде кайрак, пычак Гали пђкесенђ ђверелђ (М. Мђџди ев). Ялт-йолт итђр, ялмап йотар (табышмак). Эчем жу итеп китте (сљйлђмнђн). Кылт итеп исемђ тљште (сљйлђмнђн).

6. Синтаксис

Синтаксис (syntaxic) – грек сњзе џђм ул тљзелеш, тљзњ мђгънђлђрен белдерђ. Телнећ морфология џђм сњз ясалышы бњлеклђре белђн бергђ њзара бђйлђнештђ яшђп, тел гыйлеменећ грамматика фђнен тудыра. Синтаксис сњзлђрнећ џђм сњз формаларыныћ њзара бђйлђнеш кагыйдђлђрен билгели. Синтаксик берђмлеклђр тљзњдђ морфологик берђмлеклђр – сњз џђм сњз формалары катнаша.

Синтаксис фђне теге яки бу телнећ сљйлђм телен љйрђнњче фђн. Сљйлђм – гаять катлаулы књренеш. Аны тулаем алып љйрђнеп булмый, шућа књрђ аны махсус синтаксик берђмлеклђр ярдђмендђ љйрђнђлђр.

Хђзерге синтаксис фњнендђ тљп берђмлеклђргђ ќљмлђ, сњзтезмђ, синтагма, кушма ќљмлђ, синтаксик бљтен, текст кебек берђмлеклђрне кертеп карыйлар. Сљйлђмнећ ић зур берђмлеге дип тест таныла, чљнки анда сљйлђмгђ хас барлык њзенчђлеклђрне дђ табарга мљмкин.

6.1. Сљйлђмдђ сњзлђр бђйлђнеше џђм аларныћ тљрлђре

Сљйлђмдђ сњзлђр бер-берсенђ бђйлђнеп, сљйлђм барлыкка китерђлђр. Әлеге бђйлђнешлђрне 2 зур тљркемгђ бњлеп карыйлар:

Тезњле бђйлђнештђ сњзлђр њзара тигез хокуклы булалар, бер-берсенђ буйсынмыйлар, књп очракта аларныћ урыннарын алыштырып була. Тезњле бђйлђнеш тезњ, санау, каршы кую интонациясе џђм тезњче теркђгечлђр ярдђмендђ белдерелђ.

Шагыйрь књћелендђ кыш булмый да кар яумый.(Г. Тукай)

Әлеге ќљмлђдђ тезњле бђйлђнеш тезњче теркђгеч ярдђмендђ белдерелђ.

Тезњле бђйлђнеш њзе генђ сљйлђм барлыкка китерми. Бђйлђнешле сљйлђм барлыкка килсен љчен, сњзлђр бер-берсенђ буйсынып килергђ, ягъни ияртњле бђйлђнеш булырга тиеш.

Ияртњле бђйлђнештђ торган сњзлђрнећ берсе икенчесен буйсындыра, ияртеп килђ, димђк иярњче џђм ияртњче сњзлђр була.

Минем ђни - ђни сњзе минем сњзен ияртеп килђ.

Яратып карый – карый сњзе яратып сњзен ияртеп, буйсындырып килђ.

Ияртњле бђйлђнешкђ кергђн сњзлђр љч тљрле мљнђсђбђттђ булырга мљмкин:

1. 1.                 Хђбђрлекле мљнђсђбђт булганда бер сњз икенче сњз турында нђрсђдер хђбђр итђ. Бу очракта ќљмлђ барлыкка килђ.

Дљнья матур. Син эшлисећме? Кљн кояшлы.

2. 2.                 Ачыклаулы мљнђсђбђт булганда бер сњз икенче сњзне ачыклап, конкретлаштырып килђ. Әлеге мљнђсђбђт сњзтезмђ барлыкка китерђ, лђкин ќљмлђ тљзи алмый.

Эштђн кайту, кызыл юл, язу љстђле.

3. 3.                 Аныклаулы мљнђсђбђт булганда бер сњз икенчесенђ љстђмђ тљгђллек, аныклык биреп килђ. Гадђттђ ияртњче сњздђн соћ урнаша. Ачыклаулы бђйлђнеш белђн бергђ генђ килђ ала.

Галимќаннарныћ књрше малае – Ильяс атлы – бигрђк шук инде.

6.2. Ќљмлђ

Сљйлђмнећ тљп берђмлеге ќљмлђ сњзлђрнећ хђбђрлекле мљнђсђбђткђ керње нђтиќђсендђ барлыкка килђ.

Сљйлђмнећ чынбарлык турында хђбђр итђ џђм сљйлђњченећ чынбарлыкка мљнђсђбђтен белдерђ торган берђмлеге ќљмлђ дип атала.

Ќљмлђлђрнећ тљп њзлеклђре:

1. 1.      хђбђрлек – нђрсђ дђ булса турында хђбђр итњ
2. 2.      модальлек – чынбарлыкка мљнђсђбђт белдерњ (битараф, хис-кичерешне белдерњ)
3. 3.      сњзлђрнећ билгеле бер тђртиптђ килње
4. 4.      билгеле бер интонация белђн ђйтелњ

6.3. Интонация џђм аныћ роле

Интонация – сљйлђмдђ тавышныћ хђрђкђте: књтђрелње, тљшње, кљчђюе, ђкренђюе, тынышлар ясау. Аныћ компонентлары - пауза (тыныш), логик басым, фраза басымы, тойгы басымы, сљйлђм кље.

Сљйлђмдђ мђгънђгђ бђйле рђвештђ паузалар ясала. Пауза сљйлђмнећ мђгънђле кисђклђрен, ќљмлђлђрне бер-берсеннђн аера.

Фраза басымы – мђгњнђ ягыннан бђйлђнгђн сњз џђм сњзтезмђлђрне (синтагмаларны) бер басым астына алып ђйтњ. Фраза басымын њзгђртсђк, мђгънђ дђ њзгђрђ.

Хђкимќан бабай / улы Равилнећ малаен / бакчага алып китте.

Хђкимќан бабай улы / Равилнећ малаен / бакчага алып китте.

Хђкимќан бабай улы Равилнећ малаен / бакчага алып китте.

Логик басым – ќљмлђдђ ић ђџђмиятле бер сњзгђ тљшђ.

Бу гљлне ярангљл дип атыйлар.

Тойгы басымы аерым сњзгђ тљшеп сљйлђњченећ сљйлђмгђ мљнђсђбђтен белдерђ. Бераз сузылыбрак ђйтелђ. Авыл ђ-ђ-нђ тегендђ.

Интонациянећ берничђ тљре бар:

1. -         тулы интонация булганда, аныћ књтђрелњ љлеше, тњбђсе џђм тљшњ љлеше була.

Дљньяда биш мећнђн артык тел бар.

2. -         књтђрелњ интонациясе ђкренлђп књтђрелеп бара џђм ић югары ноктасында туктап кала. Әллђ мин башка кешелђрдђн кимме?
3. -                     тљшњче интонация булганда тавыш югары ноктадан башланып, ђкрен генђ тњбђн тљшђ. Яшисе, мећ миллион ел яшисе килђ!
4. -         Катнаш интонация булганда тавышныћ књтђрелњ љлеше дђ, тљшњ љлеше дђ тљрлечђ булырга мљмкин.

Кљенђ карап, хђбђр итњ, каршы кую, санау, кљттерњ, аныклау интонаљиялђре дђ булырга мљмкин.

6.4. Сњзтезмђ

Њзара бђйлђнешкђ кереп, ике яки берничђ мљстђкыйль сњздђн торган тљзелмђ сњзтезмђ дип атала. Сњзтезмђ бер ђйберне башка шућа охшаш ђйберлђрдђн аерып тљгђлрђк итеп атый. Сђгать – стена сђгате, кул сђгате, љстђл сђгате.

Сњзтезмђ ике љлештђн тора. Әйберне, затны, эшне, књренешне џ.б. турыдан-туры атаган сњз ияртњче сњз була (сђгать). Иярњче сњз иртњчедђн сорау куеп аћлашыла: сђгать нинди?

Сњзтезмђлђрне 3 яктан характерлап була:

1. 1.      кайсы сњз тљркеме кайсы сњз тљркемен ияртеп килгђн
2. 2.      сњзтезмђдђге сњзлђр њзара нинди чаралар ярдђмендђ бђйлђнгђн
3. 3.      сњзтезмђдђге сњзлђр арасында нинди мђгънђ мљнђсђбђтлђре урнаша

6.5. Ќљмлђлђрне тљркемлђњ принциплары

1. 1.      Грамматик яктан таркала алу-алмауларына карап, ќљмлђлђрне грамматик таркала џђм грамматик таркалмый торган ќљмлђлђргђ бњлђлђр.

Сентябрьнећ алтын кояшлы бу кљннђрендђ дљньяны бђрђћге сабы исе баса.(М. Мђџдиев) – грамматик кисђклђргђ таркала торган ќљмлђ.

5. -         Белђсећме?
6. -         Юк
7. -         Ул белђме?
8. -         Әйе - грамматик кисђклђргђ таркалмый торган ќљмлђлђр.

Таркалмый торган ќљмлђлђр књбрђк диалогик сљйлђмдђ очрыйлар.

2. 2.      Әйтњ максатына ягыннан ќљмлђлђр хикђя, сорау, боерык (љндђњ) џђм тойгылы ќљмлђлђргђ бњленђлђр.

9. -         хикђя ќљмлђлђр тыныч, салмак ђйтелђ; эш-хђл турында хђбђр итђ. Гадђттђ хђбђр белђн тђмамлана: Мин иртњк балык тотарга киттем.
10. -         сорау ќљмлђлђр џђрвакыт сорау интонациясе белђн ђйтелђ џђм сорау алмашлыклары, сорау кисђкчђсе (-мы, -ме) ярдђмендђ ясала: Бњген сез театрга барасызмы?
11. -         боерык ќљмлђлђр сљйлђњченећ берђр эшне башкарырга яки тыелырга кушуын белдерђ: Син эшне бњлдермђ!
12. -         тойгылы ќљмлђлђр кљчле тойгы белђн ђйтелђлђр: Нинди матурлык? Андый ќљмлђлђрдђ кире сњз тђртибе дђ кулланырга мљмкин. 

3. 3.      Чынбарлыктагы књренешлђрне раслау яки инкарь итњгђ бђйле рђвештђ ќљмлђлђр раслау џђм инкяр ќљмлђлђргђ бњленђ. Инкяр ќљмлђлђренећ махсус књрсђткечлђре бар (-ма, -мђ, тњгел, юк).

Кљтђ иде ул бђйрђмен (Г. Ахунов). Бу инде чыннан да утырып ќиткђн егет иде (Ә. Еники). – раслау ќљмлђлђре

Бары тик Нургали генђ боларны ишетмђде (М. Мэџдиев). Бер дђ андый уећ юк иде бит ђле, Локман? (X. Сарьян.) – инкяр ќљмлђлђр. 

Раслау џђм инкяр мђгънђлђре татар телендђ, бигрђк тђ ќанлы сљйлђмдђ, башка бик књп тљрле чаралар белђн дђ белдерелђ алалар. Әмма аларныћ билгеле бер контекстта билгеле бер интонация белђн ђйтелње кирђк. Мђсђлђн, Ник очрашмасыннар, очрашалар иде (А. Гыйлђќев). – Аћлашылмаган кая! – дип дђррђњ кузгалды ме ханизаторлар (М. Хђбибуллин). Кызыл тел ни сљйлђмђс (Мђкаль). 

4. 4.      Иярчен кисђклђре булу-булмауга карап, ќљмлђлђр ќыйнак џђм ќђенке ќљмлђлђргђ аерылалар. Мђсђлђн, Апа йоклый (Ә. Еники). Мин йоклый алмыйм (Г. Тукай). Мин тиз-тиз киендем дђ мђктђпкђ йљгердем (X. Сарьян).
5. 5.      Оештыручы њзђгенећ ничђ булуына карап (баш кисђклђр – ия белђн хђбђргђ бђйле), ќљмлђлђрне бер составлы џђм ике составлы ќљмлђлђргђ бњлђлђр.

 Оештыручы њзђге бер булган џђм икенчесен љстђп булмый торган ќљмлђ бер составлы ќљмлђ дип атала. Мђсђлђн, Кљзге кич. Тышта ќил, яћгыр (Ә. Еники). Бу ќљмлђлђрдђ бер оештыручы њзђк кенђ бар. Бу оештыручы њзђк исемнђр белђн белдерелгђн: кич, ќил, яћгыр. Монда икенче оештыручы њзђкне љстђп куеп булмый. Фигыльлђр оештыручы њзђк булып килгђндђ дђ шундый ук хђл. Мђсђлђн, Ну, йокланылган да соћ инде тљнлђ. Чак торылды (М. Мђџдиев) дигђн ќљмлђдђ икенче оештыручы њзђкне – иялђрне љстђњ мљмкин тњгел.

6. 6.      Хђбђрлекнећ санына карап, ќљмлђлђрне гади џђм кушма ќљмлђлђргђ бњлђлђр.

 Бер генђ хђбђрлеге булган ќљмлђ – гади. Клуб чатыннан љске урамга тыкрык менеп китђ иде (X. Сарьян)

Ике яисђ икедђн артык хђбђрлеге булган ќљмлђ кушма ќљмлђ була. Паркта џичкем юк, ял итњчелђр, књрђсећ, барысы да дићгездђ... (Ә. Еники.) Тегермђн стеналарына ак пудра кунган, моны безнећ авылда «порак оны» дип йљртђлђр.

7. 7.      Мђгънђ тулылыгы кирђк булган кисђклђренећ булу-булмавына карап, ќљмлђлђрне тулы џђм ким ќљмлђлђргђ бњлеп йљртђлђр.

Мђсђлђн, – Алтынчы ноябрь кљнне Мђгъдђн Мђрдановны кайчан књрдегез? – Кљндез књрдем (X. Сарьян). Мондагы икенче ќљмлђ – ким ќљмлђ. Анда алдагы ќљмлђдђге алтынчы ноябрь кљнне, Мђгъдан Мђрдановны дигђн кисђклђр кулланылмаган. Хђдичђтти сиксђннђр гђ ќиткђч, йорт эшеннђн азат булды. Сђламђтлеге дђ шђптђн тњгел иде... (М. Мђџдиев.) Бу мисалларда беренче ќљмлђ тулы, икенчесендђ Хђдичђттинећ дигђн сњз (ул алдагы ќљмлђдђ бар) кулланылмаган, шућа књрђ ул ким ќљмлђ була.

6.6. Ќљмлђ кисђклђре

6.6.1. Ќљмлђнећ баш кисђклђре

6.6.1.1. Ия

Ќљмлђдђ баш килеш мђгънђсендђге сњз белђн бирелеп, бер ќљмлђ кисђгенђ дђ буйсынмыйча, хђбђр белђн генђ бђйлђнеп килгђн баш кисђк ия дип атала. Ия – грамматик бђйсез кисђк була. Ия тљрле мђгънђлђр белдерђ: билге йљртњче, њтђњче, эш башкаручы, объект, эш кушучы, эшкђ булышучы. Мђсђлђн, Бакчалар ап-ак! (Г. Мљхђм мђтшин.) Без кљне буе эштђ (Э. Еники). Ќиделе лампа яна (М. Мђџдиев). 

Ия исем, сыйфат, сан, фигыль, рђвеш, алмашлык белђн белдерелђ ала. Шулай ук башка сњз тљркемнђре дђ, исем мђгънђсендђ килеп, исем књрсђткечлђре алсалар, ќљмлђдђ ия булып килђлђр. Мђсђлђн, Кљймђ килђ - эзе юк (ќыр). Кызыл сића килешђ. Бу – шђп тњгел (М. Мђџдиев). Аџ-ваџлар бетте хђзер (сљйлђм теленнђн).

Ия бер сњз белђн белдерелсђ гади ия, таркалмый торган сњзтезмђ белђн белдерелсђ, тезмђ ия була. Мђсђлђн, Тђвђккђл таш яра (мђкаль). Эт шомырты урманда њсђ. Казан дђњлђт универси теты – илебездђ ић карт университетлардан берсе.

 6.6.1.2. Хђбђр

Ќљмлђнећ ия турында нђрсђ дђ булса хђбђр итђ џђм аныћ белђн бђйлђнеп килђ торган икенче баш кисђге хђбђр дип атала.

Нинди сњз тљркемнђре белђн белдерелњенђ карап, хђбђрлђрне икегђ бњлђлђр: фигыль белђн белдерелгђннђре – фигыль хђбђр, фи гыльдђн кала сњз тљркеме белђн белдерелгђннђре исем хђбђр дип атала. Мђсђлђн, Бер тавыш килде колакка, яћгырады бер заман... (Г. Тукай.) Бњгенге кљн Гали, Рљстђмнђргђ тић без (Г. Ахунов). Безнећ авылныћ элеккеге тормышы «Пауал тегермђне» дигђн хикмђтле бер урынга бђйле иде (М. Мђџдиев). Безнекелђр – сабыр (Зљлфђт). Юк инде ул минем љчен... (Ә. Ени ки.)

Тљзелеше ягыннан џђр ике тљр хђбђрлђрне дђ гади, кушма џђм тезмђ тљрлђргђ бњлеп йљртђлђр. Гади хђбђр бер сњздђн тора. Мђсђлђн, Кићђшле эш таркалмас (мђкаль). Дљнья матур, дљнья кић! Ни кирђк? Кем бу? (Г. Тукай.)

Тезмђ хђбђрлђр фразеологик яисђ бу очракта таркалмый тор ган сњзтезмђлђр белђн белдерелђлђр. Мђсђлђн, Су анасы мин... (Г. Тукай.) Ул њз-њзен кулга алырга љлгерде (X. Сарьян). Кылт итеп искђ тљшђдер намнары, дђњлђтлђре... (Г. Тукай.)

Кушма хђбђрлђр гади џђм тезмђ хђбђрлђр ќирлегендђ барлыкка килђлђр: аларга ярдђмлек сњзлђр килеп љстђлђ. Мђсђлђн, Шуннан башланды инде (X. Сарь ян). Шул турыдан аз гына – биш-алты сњз сљйлим ђле (Г. Тукай). Танырлар микђн соћ мине уллары килер кљннећ? (Зљлфђт.) Мин ул вакытта књз алдына китерђ алмый идем (М. Мђџдиев).

Кушма фигыль хђбђрлђрнећ телебездђ тљрлђре аеруча књп џђм алар гаять књп мђгънђлђр белдерђлђр. Аларныћ бер тљркеме сљйлђњ ченећ сљйлђмгђ булган мљнђсђбђтен, ягъни модаль мђгънђлђр бел дерђ. Бу – боеру, њтенњ, телђк, ниятлђњ, шарт, њкенњ, ирония, гаќђп лђнњ, мљмкинлек-мљмкин тњгеллек, ихтимал, сынау, хикђялђњ ке бек мђгънђлђр.

Кушма фигыль хђбђрлђрнећ бер тљре процессныћ њтђлњ дђрђ ќђсен – башлануын, дђвам итњен, тђмамлануын белдерђ.

Кушма исем хђбђрлђр фигыльдђн кала сњз тљркемнђренђ иде, икђн, бул, тор ярдђмче фигыльлђре ялганып ясала. Мђсђлђн, Зљџрђ – минем бик яшерен йљрђк серем иде (Э. Еники). Ул болын, яшел њлђннђр хђтфђдђн юрган иде. (Г, Тукай.) Халык књп иде (Ә. Еники). 

Кушма исем хђбђрлђрнећ бер тљре фигыльдђн кала сњз тљркемнђренђ тњгел сњзе, тљрле бђйлеклђр, кисђкчђлђр ялганып ясала.

6.6.1.3. Ия белђн хђбђр арасында сызык

Ия дђ, хђбђр дђ исем џђм исем фигыльлђр белђн белдерелсђ, яки ия алмашлык, хђбђр исем белђн белдерелђ икђн, алар арасында сызык куела. Мђсђлђн, Әркђшђ Пермяков – рус малае (М. Мђџдиев). Зљџрђ – бик матур исем (Э. Еники). Ул чакта чын мехчылар – мишђрлђр... (Э. Еники.) Бу – шђџђрдђге ић зур, ић биек йортлар ныћ берсе (Ә. Еники). 

          6.6.2. Иярчен кисђклђр

Баш кисђклђрне ачыклап, аларга ияреп килђ торган кисђклђрне иярчен кисђклђр дип атыйлар. Татар телендђ тђмамлык, аергыч, хђл кисђклђре, аныклагыч, модаль кисђклђр (эндђш џђм кереш сњзлђр) дип аталган иярчен кисђклђр бар.

           6.6.2.1. Тђмамлык

Ќљмлђнећ процесс белдерњче кисђгенђ ияреп, эшнећ объектын, њтђњчене, билгеле бер хђл кичерњче ђйберне, затны белдерњче иярчен кисђге тђмамлык була. Тђмамлык ќљмлђ тљзњдђге роле ягыннан ия белђн хђбђрдђн кала љченче урында тора.

Тђмамлыклар туры џђм кыек тђмамлык дигђн ике тљргђ бњленђлђр.

Књчемле фигыльлђргђ ияреп, процесс турыдан-туры аћа тљшђ торган ђйбер, тљшенчђне белдереп килсђ, туры тђмамлык була. Мђсђлђн, Ќђй кљнен яздым бераз; языйм ђле, кыш, кљзлђрен (Г. Тукай). Сљйлђгђчтен кыйссаны, алды тарагымны ђни (Г. Ту кай). Хђдичђтти балаларны ђнђ шулай шатландыра белђ иде (М. Мђџдиев). ... Мин њз тирђмдђ сђер генђ хђллђр књрђ башла дым (Ә. Еники).

Кыек тђмамлыклар књчемсез фигыльгђ ияргђн сњзлђр белђн белдерелђлђр. Мђсђлђн, Без бу кыз белђн ничектер ансат кына танышып киттек (А. Расих). Әллђ кайда, ђллђ кемнђр безнећ юашлыктан кљлгђн кебек (Г. Афзал). Туфан язды яшел кара белђн (Г. Афзал).

        6.6.2.2. Аергыч

Исем белђн белдерелгђн телђсђ нинди ќљмлђ кисђген ачыклаган иярчен кисђк аергыч була. Димђк, аергыч ияне дђ, хђбђрне дђ, тђмамлыкны да, хђл кисђклђрен дђ ачыклап килђ ала. Мђсђлђн, Ќанга урын тапмас чаклар була (Зљлфђт). Пристаньдагы халык ярга чыгып баскан (X. Сарьян). Декабрьнећ рђхимсез кырыс ќиллђре њзђккђ њтеп исђлђр (М. Мђџдиев). ...Әгђр ђнием нећ батыр џђм оптимистик табигате безгђ рух бљркемђсђ, кем белђ, безнећ тормыш тагын да авыраячак иде (А. Расих).

         6.6.2.3. Хђл

Ќљмлђнећ фигыль, сыйфат, рђвеш, хђбђрлек сњз белђн бирелгђн кисђгенђ ияреп, эшнећ, билгенећ билгесен, эшнећ њтђлњ рђвешен, вакытын, урынын, сђбђбен, максатын, шартын, књлђм-дђрђќђсен белдерђ торган кисђклђр хђл дип йљртелђлђр. Мђсђлђн, Йокларга яттым кич белђн (Г. Тукай). Мђдрђсђдђ бар иде бер таз малай (Г. Тукай). Књћелемдђ кљн џаман аяз (Г. Тукай).

Хђллђр мђгънђлђре ягыннан 8 тљркемчђгђ бњленђлђр: вакыт хђле, урын хђле, сђбђп хђле, максат хђле, рђвеш хђле, књлђм хђле, шарт хђле, кире хђл.

Урын хђле процессныћ яки билгенећ булу урынын белдерђ. Ул урын-ара килештђге исемнђр, исемнђр белђн килгђн бђйлеклђр џђм бђйлек сњзлђр, урын рђвешлђре, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белде релђ. Мђсђлђн, Паркта џичкем юк (Ә. Еники). Әйе, без аныћ белђн моннан нђкъ бер ел элек шушы «Дулкын» санаториенда таныштык (Ә. Еники). Сугыш беткђч, безне дђ моннан, урман буеннан, Ташлытауга кайтарачаклар, ди (М. Мђџдиев).

Вакыт хђле процессныћ њтђлњ вакытын џђм билгенећ булу вакытын белдерђ. Ул билгесез, чыгыш, тљшем, урын-вакыт киле шендђге исемнђр, тљрле бђйлеклђр џђм бђйлек сњзлђр белђн бергђ килгђн исемнђр, вакыт рђвешлђре, тљрле затланышсыз фигыль формалары џђм бђйлеклђр, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ. Мђсђлђн, Ул кљнне кич гомуми торакта сњз шулар турында гына булды (М. Мђџдиев). Өч кљннђн соћ мин аны шђџђр вокзалыннан озатып калдым (Ә. Еники). Әмма хђзер мин аны сљйлђп – бирмичђ булдыра алмыйм (Ә. Еники).

Сђбђп хђле процессныћ њтђлњ-њтђлмђњ яки билгенећ булу-булмау сђбђбен белдерђ. Ул тљрле фигыльлђрнећ чыгыш килештђге -дан -дђн, -тан -тђн формасы, юнђлеш џђм чыгыш килешендђге исемнђр, сђбђпле, аркасында, књрђ кебек ярдђмлеклђр белђн кил гђн сњзлђр, ма+гач– мђ+гђч кушымчалы фигыльлђр белђн, чљнки теркђгече белђн белдерелђ: Бњген килеп тљшњчелђр љч-дњрт кенђ булганлыктан, безне кабул итњ озакка сузылмады (Ә. Еники). џђм алар њзлђре дђ моны сизђлђр шикелле. Шућадыр инде бик тыйнак булырга ... тырышалар иде (Ә. Еники). Капка тљбендђ суыктан таптанып торулар да... булмады тњгел, булды (Ә. Ени ки). Карт кешене рђнќеткђн љчен бугазы љзелсен дип телђк телђде (М. Мђџдиев).

Максат хђле эшнећ њтђлњ-њтђлмђњ, билгенећ булу-булмау максатын белдерђ џђм юнђлеш килешендђге исемнђр џђм сњзлђр, инфинитив, љчен, дип бђйлек џђм бђйлек сњзлђре ярдђмендђ белде релђ. Мђсђлђн, Киткђн урманга утынга, ялгызы бер ат ќигеп (Г. Тукай). ... Концерт бирергђ шђџђрдђн бик мђшџњр артистлар кљткђн идек (Ш. Камал). Ќићњ љчен генђ ант итђлђр џђм яшилђр бљтен ил љчен (Ф. Кђрим). Орлыкка дип чњплђгђнебез менђ монысы була (Г. Бђширов) .

Рђвеш хђле эшнећ ничек, ни рђвешле њтђлњен яки нинди дђ булса хђлнећ, билгенећ билгесен, сыйфатын белдерђ џђм чыгыш, урын-вакыт килешендђге исемнђр, янында белђн, кебек, тљсле, сыман, буларак бђйлеклђр белђн килгђн исемнђр, сыйфат лар, рђвешлђр, хђл фигыльлђр, сыйфат фигыльлђр, ќыю саннары, аерым алмашлыклар, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ. Мђсђлђн, Бњлмђдђ пальтодан йљрергђ ярамый. Рђсемдђге тљсле матур, ђкияттђге тљсле серле, ќырдагы тљсле моћлы елга ул – Агыйдел (М. Әмир). Нђфисђ, мђйданга кљрђшкђ чыккан батырсыман, аякларын ќђебрђк басты (Г. Бђширов).

Књлђм хђле эшнећ я билгенећ књлђмен, дђрђќђсен белдерђ џђм санлы исем тезмђлђре, микъдар рђвешлђре, мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ. Мђсђлђн, Ќиде кат њлчђ, бер кат кис (мђкаль). Козгынны бит љч йљз ел яши дилђр (М. Мђџдиев). Туй алдыннан Васфикамал унбиш кљн йокламады (М. Мђџдиев).

Шарт хђле ияртњче сњздђн аћлашылган эшнећ њтђлњ-њтђлмђвенђ шарт булган икенче эшне белдерђ џђм -са -сђ формалы шарт фигыль, -мы -ме сорау кисђкчђсен алган хикђя фигыль, хикђя фигыльгђ ялганган икђн бђйлек сњзе ярдђмендђ тђгъбир ителђ. Мђсђлђн, Ќитђр, књп уйнасаћ, кљйнећ дђ тљсе ућа (X. Сарьян). Кояшныћ нинди икђнен књрђсегез килсђ, июль аенда безнећ авылга бары гыз (М. Мђџдиев). Ә агачлар турында књбрђк белђсем килсђ, бер ќай табып, ялгызым гына килеп китђрмен ђле (Ә. Еники).

Кире хђл ияртњче кисђктђн аћлашылган эшнећ киресе булуын белдерђ џђм -са -сђ формалы шарт фигыльгђ, -ып -еп -п формалы хђл фигыльгђ, -ганда -гђндђ рђвешле сыйфат фигыльгђ -да -дђ, -та -тђ кисђкчђлђре кушылып, исемнђр џђм затланышсыз фигыльлђр янында карамастан бђйлек сњзе килеп, яисђ мљнђсђбђтле сњзлђр белђн белдерелђ. Мђсђлђн, Сњз юктан сњз чыгарып булса да, њзара сљйлђшђбез (М. Әмир). Ә син кат-кат ђйтђ торып та язмый калдыргансыћ (А. Шамов). Әмма лђкин, вакыт-вакыт ђнђ шулай ярсып китњемђ карамастан, мин аны ничек тђ дљрес, гадел аћларга тырышам (Ә. Еники).

            6.6.2.4. Аныклагыч

Ияртњче кисђктђн соћ килеп, аћа љстђмђ аныклык биреп килђ торган кисђк аныклагыч дип атала. Аныклагач баш џђм иярчен кисђклђрнећ мђгънђлђренђ аныклык кертеп килђ. Ул аныклаулы мљнђсђбђт ќирлегендђ џђм бу мљнђсђбђтне белдерњче чаралар ќирлегендђ формалаша. Бу чараларга аныклау паузасы џђм аныклау чы теркђгечлђр џђм теркђгеч сњзлђр (ягъни, аеруча, бигрђк тђ, мђсђлђн, аерым ђйткђндђ, башкача ђйткђндђ, шул исђптђн) керђ. Аныклаулы мљнђсђбђт булганда, аныкланмыш џђрвакыт алда, анык лагыч аннан соћ урнаша. Мђсђлђн, Ул њзенећ олы улы – минем абыйны – солдатка ђзерли иде (М. Мђџдиев). Шунда ђти – мђдрђсђ шђкерте – стройдан чыгып бунт књтђргђн (М. Мђџдиев)

 6.6.2.4.1. Аныклагычлар янында тыныш билгелђре

Аныклагычлар янында сызык, љтер, ике нокта куела. Сызык аныклагыч та, аныкланмыш та исемнђр яисђ исемлђшкђн сњзлђр белђн бирелеп, бер њк формада ярашып килгђн очракта куела. Мђсђлђн, ... Бары тик соћгы дђрес – география генђ књћелле узды (М. Мђџдиев). Барыбер књрсђћ кочарсыћ язны– гљллђр патша сын (Г. Тукай).

Өтер љч очракта куела:

а) алмашлык белђн белдерелгђн сњзлђр аныкланып килгђндђ: Без, малайлар, класс бњлмђсендђ калдык (М. Мђџдиев). Ул, Зљџрђ, йљрде шул ук яктылык џђм књлђгђлђр белђн чуарланган тын юлларда (Ә. Еники);

б) аныклаучы теркђгечлђр џђм теркђгеч сњзлђр алдыннан: Њзе буйсынган сњздђн ерак торган хђл аерымлана, ягъни аерым интонация џђм пауза белђн ђйтелђ. (Дђреслектђн.) Китап чђчђк кебек: «иркђлђгђнне», «назлаганны», ягъни укыганны
ярата (М. Госманов);

в) вакыт џђм урынны белдереп килгђн сњзлђр аныкланганда: Казанда, Устьеда, иртђдђн њк пароход пристаньнарында халык књплектђн, ары-бире њтеп йљрерлек тњгел иде (Ш. Мљхђммђдов). Шул елныћ ќђендђ, печђн љстендђ, Халидђнећ дђ ђтисе кайтып тљште (X. Сарьян).

Ике нокта фигыльлђр белђн белдерелгђн кисђклђр аныкланганда яисђ хђбђр аныкланып килгђндђ куела. Мђсђлђн, Киеме дђ татарча: љсте брезент тышлы бишмђт, аягында олтанлы манган итек (М. Мђџдиев). Кызлар љй эчендђ озак юанмадылар: бакчага чыктылар (Ф. Әмирхан).

6.6.3. Ќљмлђнећ модаль кисђклђре

Сљйлђњченећ чынбарлыкка, сљйлђм эчтђлегенђ џђм тљзелешенђ мљнђсђбђтен белдерђ торган кисђклђрне модаль кисђклђр дилђр. Модаль кисђклђргђ эндђш џђм кереш сњзлђрне кертђлђр. Бу кисђклђр ќљмлђгђ эчтђлек, мђгънђ ягыннан, интонация аша тыгыз бђйлђнеп килђлђр.

6.6.3.1. Эндђш сњзлђр

Сљйлђм юнђлгђн затны белдереп килгђн сњз эндђш сњз дип атала. Димђк, эндђш сњз џђрвакыт икенче бер зат белђн бђйле була Эндђш сњз булып кеше исемнђре, шђхескђ эндђшњ сњзлђре, кош-корт, хайваннарны, таби гать књренешлђрен, тљрле ќансыз ђйберлђрне атаучы сњзлђр килђ. Эндђш сњзлђрдђн соћ љтер, љндђњ билгесе куела. Эндђш сњз ќљмлђ уртасында булса, ике яктан љтер белђн аерыла; ќљмлђ ахырында килгђндђ, аныћ алдыннан љтер куела. Мђсђлђн, Зљџрђ ханым, бњген сез нишлђргђ уйлыйсыз? (Ә. Еники.) Тор, шђкерт! Ќиттек Казанга, алдымызда бит Казан! (Г. Тукай.) Дљрес ђйтђсез, Салих ђфђнде (Ә. Еники). Әйдђ чап, кучер, Казанга! (Г. Тукай.) Якын дустым! Сића миннђн кићђш шул (Г. Тукай). Чыкчы, и фикрем кояшы! (Г. Тукай.) Килђсе елга да шулай књрешђ алырбызмы? Чыршы агай, сине йорт бњрђнђсенђ дип кисеп браконьер урламасмы? Ә сез, печђн кибђннђре, ... биек аяклы, кара ахак књзле беркатлы поши малайларына, кызларына бездђн сђлам ђйтегез.

 6.6.3.2. Кереш сњзлђр

Кереш сњзлђр сљйлђм эчтђлегенђ, тљзелешенђ, сљйлђм обстановкасына сљйлђњченећ тљрле мљнђсђбђтен белдерђлђр. Кереш сњз бер сњздђн џђм сњзлђр тезмђсеннђн гыйбарђт булырга мљмкин. Кереш сњзлђрнећ бер тљркеме, башка максатларда кулланылмыйча, бары тик кереш сњз булып кына килђ. Мђсђлђн, ниџаять, ахры, янђсе, имеш, зинџар, ичмасам, валлаџи, ђлбђттђ. Икенче тљре ђле билгеле бер сњз тљркемнђре икђнен сиздереп торалар. Мђсђлђн, нигездђ, бђхеткђ каршы, билгеле, никтер, беренчедђн, минемчђ, књрђсећ, ђйтик. Мисаллар: Ихтимал, минем бу вакыттагы, дулкынлануым да шуны сизенњдђн килђ торгандыр (Ә. Еники). Әлбђттђ, кеше кешесез яши алмый (Ә. Еники). Сугыш, имеш, яна елга бетђчђк, ди (М. Мђџдиев). Билгеле, бу кап-кара. урманда џђр ерткыч та бар (Г. Тукай). Књз ачып йомганчы, џичшиксез, ќыярсыћ бер чилђк (Г. Тукай).

Кереш сњзлђр тљрле мђгънђлђр белдерђлђр: шиклђнмђслек итеп ђйтњ (ђлбђттђ, билгеле, бђхђссез, дљрес, шиксез, џичшиксез), шиклђнњ (бђлки, ихтимал), њтенњ (зинџар), фикернећ чыганагын (минемчђ, синећчђ), фикернећ гадђтилеген (гадђттђ, табигый), фикернећ тђртибен (беренчедђн, бердђн, икенчедђн), ќђлеп итњ (тукта, кара ђле, кара, гафу ит, ђйтсђм ђйтим), ђйтњ ысулы (дљресен ђйткђндђ, дљресрђге, ић яхшысы), тљрле тойгыларны (бђхеткђ каршы, имеш, янђсе, ичмасам, валлаџи).

Кереш сњзлђр ќљмлђ башында килсђлђр, алардан соћ љтер куела; ќљмлђ уртасында килсђлђр, ике яктан да љтер белђн аерылалар; ќљмлђ ахырында килгђндђ, алар алдыннан љтер куела. Мђсђлђн, Књрђсећ, хђлемне аћлап, ђнинећ дђ йљрђге, ђрнегђн булса кирђк (А. Расих). Беренче дулкынланудан соћ, ничектер, тынычлан ган кебек тђ булдым (Ә. Еники). Ахрысы, бу эшне ул да яратыр кебек (М. Мђџдиев). Алатскийныћ ђтисе вак сђњдђгђр булган, ахры (А. Расих).

6.7. Бер составлы ќљмлђлђр

Оештыручы њзђге бер генђ булган џђм икенчесен љстђп булмый торган ќљмлђ бер составлы ќљмлђ дип атала. Мондый ќљмлђлђрдђ бер оештыручы њзђк булып, башка иярчен кисђклђр шуныћ тирђсенђ берлђшђлђр. Мђсђлђн, Салкынча кљн. Язгы якты кояш. Карлар басылган (М. Юныс). Беренче ике ќљмлђдђ кљн, кояш сњзлђре оештыручы њзђк булып килгђннђр, хђбђрлекле њзђк тљзегђннђр. Ә љченче ќљмлђдђ ике сњз хђбђрлекле мљнђсђбђткђ кергђн. Ә менђ бу ќљмлђдђ – Ќђй кљннђрендђ дђ аны бик озак саклап була (М. Юныс) –хђбђрлекле мљнђсђбђт саклап була дигђн фигыль тирђсендђ оеша. Монда икенче баш кисђкне, ягъни ияне љстђп куеп булмый.

Оештыручы њзђкнећ нинди сњз тљркеме белђн белдерелњенђ карап, бер составлы ќљмлђлђрне бер составлы фигыль ќљмлђлђр, бер составлы исем ќљмлђлђр џђм сњз ќљмлђлђргђ бњлђлђр. Фигыль ќљмлђлђрдђ баш кисђк фигыль белђн белдерелђ, исем ќљмлђлђрдђ – исем, сыйфат, рђвеш сњз тљркемнђре белђн белдерелђ, сњз ќљмлђлђрдђ баш кисђк бары бер сњз белђн генђ белдерелђ. Бу – хђбђрлек сњз, ымлык, аваз ияртеме, кисђкчђлђр булырга мљмкин.

6.7.1. Бер составлы фигыль ќљмлђлђр

Бер составлы фигыль ќљмлђлђрдђ џђрвакыт њтђњчегђ ниндидер мљнђсђбђт белдерелђ: њтђњче я билгеле, я билгесез була, я гомумилђштерелђ, яисђ њтђњче бљтенлђй књз алдында тотылмый.

6.7.2. Атау ќљмлђлђр

Әйбернећ, књренешнећ булуын хђбђр итђ торган џђм баш кисђге исем (сыйфат, рђвеш) белђн белдерелгђн ќљмлђлђрне атау ќљмлђ дип атыйлар. Хђбђрлек исем белђн белдерелђ. Исемнђргђ иде, икђн кебек ярдђмлеклђр дђ ялганып килергђ мљмкин. Мђсђлђн, Кара бђрхеттђй тљн. Кайдадыр таулар, кайдадыр дићгез. Књк тђ ерак йолдызлар... Бљтен галђмендђ кеше язмышында џич кайгысы булмаган ваемсыз тирђн тынлык џђм тынычлык (Ә. Еники).

6.7.3. Сњз ќљмлђлђр

 Бер сњздђн торып, ќђенкелђнђ алмый торган бер составлы ќљмлђлђрне сњз ќљмлђ дилђр. Аларны я ия, я хђбђр, я аергыч, я башка кисђккђ тићлђп булмый. Алар сљйлђњченећ сљйлђмгђ, сљйлђм эчтђлегенђ тљрле реакциясен белдерђлђр: раслыйлар, инкяр итђлђр, кире кагалар, тљрле тойгыларны белдерђлђр. Мондый ќљмлђлђр сљйлђмдђге џђм матур ђдђбияттагы диалогларда кулланылалар. Алар хђбђрлек сњзлђр, бђялђњ сњзлђре, ымлык, аваз ияртемнђре, тљрле кисђкчђлђр белђн белдерелђлђр. Мђсђлђн, Монда ничек, сљйлђшеп булырмы?– Юк (X. Сарьян). Әйдђ,– диде яшьти (М. Мђџдиев). Әби нидер кыстырырга ќыенган иде:-Ярар!..-дип, карт бер ќилкенеп алды (М. Госманов) .– Әйе шул,– ди Гайшђ апа шигырь нећ мђгънђсен аћлатып (М. Госманов). Ялт!Котдусны балдызы белђн парлап уртага кертеп бастыралар ( М. Мђџдиев). 

 6.8. Кушма ќљмлђ

Кимендђ ике ќљмлђнећ њзара грамматик бђйлђнештђ килгђн тљренђ кушма ќљмлђ дилђр. Кушма ќљмлђлђр ике тљрле бђйлђнештђ була алалар: тезњле џђм ияртњле.

Тезњ юлы белђн бђйлђнгђн ќљмлђлђр тезмђ кушма ќљм лђлђр, ияртњле юл белђн бђйлђнгђннђре иярченле кушма ќљмлђлђр дип йљртелђлђр.

6.8.1. Тезмђ кушма ќљмлђлђр

Тезмђ кушма ќљмлђлђр теркђгечле џђм теркђгечсез тљр лђргђ бњленђлђр.

Урам ягыннан аяк тавышы ишетелде, џђм капкадан Гыйрфан мулла кайтып керде. (РМљхђммђдиев) – теркђгечле.

Ќир чокырсыз булмас, урман киексез булмас. (Мђкаль) – теркђгечсез.        

6.8.2. Иярченле кушма ќљмлђлђр

Иярченле кушма ќљмлђлђр бђйлђњче чараларына карап, синтетик џђм аналитик иярчен ќљмлђлђргђ бњленђлђр.

Баш ќљмлђгђ њзенећ хђбђре составындагы чаралар ярдђ мендђ ияргђн ќљмлђ синтетик иярчен ќљмлђ дип атала. Аларны бђйлђњче чаралар љч тљрле була:

1. кушымчалар (килеш, шарт, сыйфат, хђл фигыль кушымчалары џ.6.).

Балалар чыгып киткђч, љй эче тынып калган књк булган иде (Р.Тђхфђтуллин).Таћ беленњгђ, ул торып йљри башлады. (Р.Тђхфђтуллин)

2. бђйлеклђр џђм бђйлек сњзлђр (кебек, љчен, белђн; књрђ, карамастан џ.6.).

Тау ярыйсы гына текђ булуга карамастан, чаћгы эзлђре таушалган (Г.Әпсђлђмов). Идел буе њзећнећ туган-њскђн ќирећ булганга књрђ, алмасы да тђмле булып тоела торгандыр. (И.Гази).

3. янђшђ тору чарасы.

Эше барныћ, ашы бар. (Мђкаль) Њзебез азат иткђн шђџђрлђрнећ килђчђген бњген књреп кал. (С.Хђким)

Синтетик иярченле кушма ќљмлђлђрдђ бер генђ тљрле тыныш билгесе – љтер куелырга мљмкин.

Баш ќљмлђгђ њзенећ хђбђре составында тормый торган чаралар ярдђмендђ ияргђн ќљмлђ аналитик иярчен ќљмлђ дип атала. Аналитик иярчен ќљмлђлђрне бђйлђњче чаралар љч тљрле була:

1. ияртњче теркђгечлђр џђм теркђгеч сњзлђр (чљнки, гњя,ђгђр, гђрчђ, ђйтерсећ џ.6.).

 Нђби авылда, њз постында кала, чљнки ул дан љчен дђ, шљџрђт љчен дђ эшлђми. (Ф.Мић-
нуллин).

2. мљнђсђбђтле сњзлђр (парлылар: кем-шул, нинди-шундый џ.6.; ялгызаклар: шул, шундый, шулай џ.6.).

Кигђн кием ничек туза, яшь гомер шулай уза. (Ќыр) Ындырында ни булса, келђтендђ шул булыр. (Мђкаль)

3. кљттерњ интонациясе.

Белеп тор: озакламыйча болын буеннан асфальт юл уздырырлар.

Мљнђсђбђтле сњзлђр – иярчен ќљмлђлђрне алыштырып килђ торган алмашлыклар.

 6.8.2.1. Иярченле кушма ќљмлђлђрнећ тљрлђре

Иярчен ия ќљмлђ баш ќљмлђнећ иясе урынында килђ, я баш ќљмлђдђ мљнђсђбђтле сњз белђн бирелгђн иянећ конкрет эчтђлеген тђшкил итђ. Иярчен ия ќљмлђ, књбесенчђ, аналитик була џђм баш ќљмлђгђ мљнђсђбђтле сњзлђр, ки теркђгече џђм кљттерњ паузасы аша бђйлђнеп килђ: Кем эшлђми, шул ашамый (Мђкаль) Синтетик тљре: Белђге юан берне егар, белеме књп мећне егар. (Мђкаль)

Иярчен хђбђр ќљмлђ баш ќљмлђнећ хђбђре урынында килеп, мљнђсђбђтле сњз белђн белдерелгђн хђбђрнећ конкрет эчтђлеген тђшкил итђ. Џђрвакыт аналитик була. Баш ќљмлђгђ мљнђсђбђтле сњзлђр, ки теркђгече, кљттерњ паузасы ярдђмендђ бђйлђнђ. Мђсђлђн, Тњлђве нинди, эше шундый. (Мђкаль)

Иярчен тђмамлык ќљмлђ баш ќљмлђнећ тђмамлыгы урынында килђ, я баш ќљмлђдђ мљнђсђбђтле сњз белђн бел дерелгђн тђмамлыкныћ конкрет эчтђлеген тђшкил итђ. Синте тик тљре юнђлеш килеше кушымчалары џђм дип бђйлек сњзе ярдђмендђ бђйлђнђ: Шундый оста куллы гармунчы булырсыћ дип, џич тђ уйламый идем. Аналитик тђре мљнђсђбђтле сњзлђр, кљттерњ паузасы, ки теркђгече ярдђмендђ бђйлђнђ: Зур бурычлар тора алгы кљндђ, шул турыда язасы бар.

Иярчен аергыч ќљмлђ я турыдан-туры баш ќљмлђнећ аергычы урынында килђ, я баш ќљмлђдђ мљнђсђбђтле сњз белђн бирелгђн аергычны ачыклый. Мђсђлђн, синтетик тљре: Эше юк кеше тоташ йоклый (К. Насыйри). Аналитик тљре: Бђ хетле шундый буладыр, кайсы дђрсенђ књћел бирсђ. (Г. Тукай)

Иярчен хђл ќљмлђлђр

Иярчен вакыт ќљмлђ баш ќљмлђдђге эш яки хђлнећ вакытын турыдан-туры яисђ баш ќљмлђдђге мљнђсђбђтле сњз белђн бирелгђн вакыт хђлен ачыклау аша белдерђ.

Синтетик вакыт ќљмлђ: Сугыш беткђч, батыр књбђер. (Мђкаль) Аналитик тљре: Кайчан ђйтсђћ, шул вакытта килермен.

Иярчен урын ќљмлђ баш ќљмлђдђге эшнећ урынын я турыдан-туры, я баш ќљмлђдђге мљнђсђбђтле сњз белђн белдерелгђн урын хђлен ачыклау аша белдерђ. Синтетик тљре: Ат аунаган ќирдђ тљк кала. (Мђкаль) Аналитик тљре: Кыз кайда булса, егет тђ шунда булырга тырышты.

Иярчен сђбђп ќљмлђ баш ќљмлђдђге эш яки хђлнећ сђбђбен я турыдан-туры белдерђ, я мљнђсђбђтле сњз белђн белдерелгђн сђбђп хђленећ конкрет эчтђлеген тђшкил итђ. Синтетик тљре: Ял кљне булгач, халык шактый књп ќыелган иде. Аналитик тљре: Лђкин безгђ аларны књрергђ туры килмђде, чљнки без кайтып киттек.

Иярчен максат ќљмлђ эш яки хђлнећ максатын я турыдан-туры белдерђ, я баш ќљмлђдђ мљнђсђбђтле сњз белђн бирелгђн максат хђленећ конкрет эчтђлеген ачыклый.

Синтетик тљре: Әнисе килеп ќитсен дип, ул телеграмма сугарга булды. Аналитик тљре: Шуныћ љчен, иптђш, кул куябыз бњген: кара болыт капламасын туган илнећ књген. (Ә. Ерикђй)

Иярчен рђвеш ќљмлђ баш ќљмлђдђге эш яки хђлнећ рђвешен турыдан-туры белдерђ, я баш ќљмлђдђ мљнђсђбђтле сњз белђн белдерелгђн рђвеш хђлен ачыклап килђ. Синтетик тљре: Йљз сум акчаћ булганчы, йљз дустыћ булсын. (Мђкаль) Аналитик тљре: Бђйрђм кљнне књктђн ќиргђ нурлар ага, ђйтерсећ лђ чыккан бу кљн ике кояш! (Г. Тукай)

Иярчен књлђм ќљмлђ эш яки хђлнећ књлђмен я турыдан-туры белдерђ, я баш ќљмлђдђ мљнђсђбђтле сњз белдерелгђн књлђм хђлен ачыклап килђ. Синтетик тљре: Бакчадагы чђчђклђр кеше књзе карап туя алмас дђрђќђдђ матур булып утыралар. Аналитик тљре: Кояш шулкадђр мул, еракта ђллђ ничђ офык ясалган. (Ә. Еники)

Иярчен шарт ќљмлђ баш ќљмлђдђге эш яки хђлнећ њтђлњ-њтђлмђвенђ шарт булган эш яки хђлне турыдан-туры белдерђ яисђ мљнђсђбђтле сњз белђн белдерелгђн шарт хђленећ эчтђлеген ачыклап килђ. Синтетик тљре: Хђрабђлђргђ озак карап торсаћ, тын кысыла башлый. (М. Юныс) Аналитик тљре: Газинур, бђлки, ђйлђнеп тђ кайтмас,шулай булса Мићнурыйга бик авыр булачак. (Г. Эпсђлђмов)

Иярчен кире ќљмлђ кљтелгђн эш яки хђлнећ баш ќљмлђдђ киресе булачагын белдерђ. Синтетик тљре: Юл нинди генђ кыен булмасын, алар тњзделђр. Аналитик тљре: Минем књзлђрем ул хђтле ќете тњгел, алай да књрђм. (Г. Бђширов)

Иярчен аныклагыч ќљмлђ баш ќљмлђдђн аћла шылган берђр тљшенчђне, фикерне аныклап килђ. Аналитик тљрдђ була. Синтетик тљре: Књргђн тљшем ырас килде: Сезне књреп шатландым. (Ќыр)

6.8.3. Катлаулы кушма ќљмлђлђр

Икедђн артык гади ќљмлђдђн торган кушма ќљмлђлђрне катлаулы кушма ќљмлђлђр дип атыйлар. Икедђн артык ќљмлђлђр тезњле бђйлђнештђ булсалар књп тезмђле иярченле кушма ќљмлђ барлыкка килђ.

Иярчен ќљмлђлђре берничђ булган иярченле кушма ќљмлђ књп иярченле кушма ќљмлђ дип атала. (1) Язлар ќиткђч, (2) кояш карый башлагач, (3) без кырларга чыгарбыз.

Тљзелешлђре ягыннан књп иярченле кушма ќљмлђлђрнећ дњрт тљре бар: тићдђш иярњле, тићдђш тњгел иярњле, бер-бер артлы иярњле, берничђ тљр иярњле.

1. Тићдђш иярњле књп иярченле кушма ќљмлђлђрдђ иярчен ќљмлђлђр баш ќљмлђнећ бер њк кисђген бер њк яктан ачыклыйлар, бер њк сорауга ќавап бирђлђр:

Ямансулап калсам мин еракта,

Њзђгемђ њтсђ салкыннар,

Ќылысына кайтып сыенырга

Республикам, туган халкым бар. (Н. Хисамов)

2. Тићдђш тњгел иярњле књп иярченле кушма ќљмлђлђрдђ иярчен ќљмлђлђр баш ќљмлђне тљрле яктан ачыклыйлар, тљрле сорауга ќавап бирђлђр.

Калђме њткен кеше кылычы њткенне ќићђ. (Мђкаль)

3. Бер-бер артлы иярњле књп иярченле кушма ќљмлђлђрдђ иярчен ќљмлђлђр баш ќљмлђгђ бер-бер артлы иярђлђр.

Ић-ић мљџиме шул иде янђ: Сђлим хан тђхеткђ утыргач, берђњ дђ, зурдан кубып, Болгарга яу килмђде. (М. Хђбибуллин)

4. Берничђ тљр иярњле књп иярченле кушма ќљмлђлђрдђ алдагы љч тљр бђйлђнешнећ комбинациялђре урын ала:

Агарып таћ атканда,

 Кызарып кояш чыкканда,

 Књћеле њскђн Кыпчак би,

Тагын килеп мђйданга,

Чыгып басты гљрс итеп. ("Идегђй")

 Гади ќљмлђлђре њзара тезњ юлы белђн дђ, ияртњ юлы белђн дђ бђйлђнгђн катлаулы кушма ќљмлђ катнаш кушма ќљмлђ дип атала. (/) Кљн эссе булса да, (2) Хђдичђттђй яшел ефђк бљркђнгђн, (3) шђл чуклары ќиргђ кадђр салынган (Г.Әпсђлђмов)

Тићдђш кисђклђре яки тићдђш ќљмлђлђре књп булу нђтиќђсендђ бик нык ќђенкелђндерелгђн гади яки кушма ќљмлђ тезем дип атала. Књбрђк шигъри ђсђрлђрдђ кулланыла.

Өлешлђре арасындагы мђгънђ мљнђсђбђтлђре џђм грамматик мђгънђлђре белђн бер-берсенђ якын торган, лђкин тљзелешлђре џђм бђйлђњче чаралары белђн аерыла торган сњзтезмђ џђм ќљмлђлђрне синтаксик синонимнар дилђр. Мђсђлђн, укырга килњ, укырга дип килњ, укыр љчен килњ – синоним сњзтезмђлђр. Кем эшлђми, шул ашамый. Эшлђмђгђн ашамый –  синоним ќљмлђлђр, ягъни синтаксик синонимнар.

7. Лингвистик анализ ясау тђртибе

7.1. Фонетик анализ ясау тђртибе

1. 1. Сњзне иќеклђргђ бњлеп, басымны књрсђтњ.
2. 2. Сњзнећ транскрипциясен књрсђтњ
3. 3. Аваз џђм џђрефлђр санын билгелђњ.
4. 4. Аваз џђм хђрефлђрне рђттђн санап чыгу.
5. 5. Авазларга характеристика бирњ.
6. 6. Сњздђге аваз њзгђрешлђрен књрсђтњ, сингармонизм законын билгелђњ.

 Њрнђк

Яшьлек

1. 1. Яшь-лéк
2. 2. [йђшлек]
3. 3. авазлар – 6: [й], [ђ], [ш], [л], [е], [к], хђрефлђр: я, ш, ь, л, е, к
4. 4. [й] – тартык аваз, яћгырау, тел уртасы

    [ђ] – сузык аваз, алгы рђт, иренлђшмђгђн, озын, тњбђн књтђрелешле

    [ш] – тартык аваз, саћгырау, тел алды

    [л] – тартык аваз, яћгырау, сонор, тел алды

    [е] – сузык аваз, алгы рђт, иренлшмђгђн, кыска, урта књтђрелешле

    [к] – тартык аваз, саћгырау, тел арты

5. Сингармонизмга буйсынган

7.2. Cњз тљзелешен тикшерњ тђртибе

1. Сњзне ќљмлђдђн алып, мђгънђле кисђклђргђ таркату, аныћ ничђ мђгънђле кисђктђн торуын ђйтњ.

2. Сњзнећ тамырын табу, мисалга 2-3 тамырдаш сњз уйлап ђйтњ.

3. Кушымчаларныћ кайсы тљркемгђ керњлђрен ђйтњ.

4. Нигезен књрсђтњ.

Дуслык ашта беленми, эштђ беленђ. (Мђкаль)

Дуслык – дус-лык, ике љлештђн тора: дус – тамыр, -лык – сњз ясагыч кушымча; тамырдаш сњзлђр: дуслашу, дускай.

 Ашта – аш-та, ике љлештђн тора: аш – тамыр, -та – тљрлђндергеч кушымча (килеш кушымчасы); тамырдаш сњзлђр: ашлык, ашамлык, ашау.

7.3. Морфологик анализ ясау тђртибе

7.3.1. Исемгђ морфологик анализ ясау

1. 1. Сњз тљркеме.
2. 2. Ясалышын билгелђњ (тамыр, ясалма), тљзелеше (кушма, тезмђ, парлы).
3. 3. Ялгызлык яки уртаклык булуын књрсђтергђ.
4. 4. Саны (књплектђ, берлектђ).
5. 5. Килеше, мђгънђсе.
6. 6. Тартым белђн тљрлђнњ-тљрлђнмђве, заты, саны, кайсы сњзгђ каравы.
7. 7. Нинди ќљмлђ кисђге булуын ачыкларга.

Њрнђк

Әниемнећ куллары ић йомшак.

Әниемнећ – исем, тамыр, уртаклык, берлек санда, иялек килештђ, I зат берлек сан тартым белђн тљрлђнгђн, аергыч.

куллары – исем, тамыр, уртаклык, књплек санда, баш килештђ, III зат берлек сан тартым белђн тљрлђнгђн, ия.

7.3.2. Сыйфатка морфологик анализ ясау тђртибе

1. 1. Сњз тљркеме.
2. 2. Ясалышы.
3. 3. Кайсы сњзгђ каравы (сыйфатланмыш).
4. 4. Дђрђќђсе.
5. 5. Исемлђшкђн очракта: сан, килеш, тартым.
6. 6. Нинди ќљмлђ кисђге булуын ачыкларга.

Њрнђк

Мђктђп бакчасы быел да аллы-гљлле чђчђклђргђ књмелде.

аллы-гљлле – сыйфат, ясалма, парлы, чђчђклђргђ сњзен ачыклый, гади (тљп) дђрђќђ, аергыч

7.3.3. Санга морфологик анализ ясау тђртибе

1. 1. Сњз тљркеме.
2. 2. Ясалышы.
3. 3. Сан тљркемчђсе.
4. 4. Саналмышы.
5. 5. Исемлђшсђ - сан, килеш, тартым.
6. 6. Ќљмлђ кисђге.

Њрнђк

Укытучы безгђ икешђр дђфтђр алып килергђ кушты.

икешђр – сан, тамыр, бњлем саны, дђфтђр сњзен ачыклый, хђл.

7.3.4. Рђвешкђ морфологик анализ ясау тђртибе

1. 1. Сњз тљркеме.
2. 2. Ясалышы.
3. 3. Рђвеш тљркемчђсе.
4. 4. Кайсы сњзне ачыклап килње.
5. 5. Ќљмлђ кисђге.

Шул бабай безгђ бераз гына орлыклар бирде.

 бераз – књлђм-чама рђвеше, тамыр, бирде сњзен ачыклый, књлђм хђле.

 7.3.5. Алмашлыкка морфологик анализ ясау тђртибе

1. 1. Сњз тљркеме.
2. 2. Ясалышы.
3. 3. Тљркемчђсе.
4. 4. Тљрлђнешен ачыкларга (кайсы сњз тљркемен алыштыруына карап).
5. 5. Ќљмлђ кисђге.

 Њрнђк

Кайда татулык, шунда тынычлык

Кайда – сорау алмашлыгы, тамыр, исемне алыштырып килђ, урын-вакыт килешендђ, берлек санда, урын хђле

Шунда – књрсђтњ алмашлыгы, тамыр, исемне алыштырып килђ, урын-вакыт килешендђ, берлек санда, урын хђле.

7.3.6. Фигыльгђ морфологик анализ ясау тђртибе 

1. 1. Сњз тљркемен билгелђњ.
2. 2. Ясалышы.
3. 3. Затка мљнђсђбђтен ачыклау.
4. 4. Тљркемчђсен билгелђњ.
5. 5. Барлыкта-юклыкта булуын ачыклау.
6. 6. Юнђлешен билгелђњ.
7. 7. Зат-санын билгелђњ.
8. 8. Заманын (булса) билгелђњ.
9. 9. Ќљмлђдђге вазифасын билгелђњ.

Њрнђк

Иртђ торгач та њрдђк тамагын туйдырган да юлга чыккан.

Торгач – тамыр фигыль, затланышсыз, III тљр хђл фигыль, барлыкта, тљп юнђлеш, зат-сан белђн тљрлђнми, ќљмлђдђ хђл булып килђ;

тамагын туйдырган, юлга чыккан - тезмђ фигыль, затланышлы, хикђя фигыль, барлыкта, йљклђтњ юнђлеше, ΙΙΙ зат берлектђ, билгесез њткђн заман, ќљмлђдђ хђбђр булып килђ.

7.4. Сњзтезмђлђргђ синтаксик анализ

1. Ќљмлђдђн сњзтезмђне аерып алу.

2. Сњзтезмђнећ тљзелешен тикшерњ: иярњче џђм ияртњче сњзлђрне књрсђтњ, аларныћ нинди сњз тљркемнђре белђн белде релњен билгелђњ, бер-берсенђ нинди чаралар ярдђмендђ бђйлђнњлђрен аћлату.

3. Иярњче сњз белђн ияртњче сњз арасындагы мђгънђ мљнђсђбђтен ачыклау.

7.5. Ќљмлђ кисђклђрен тикшерњ тђртибе

7.5.1. Баш кисђклђр

Ияне табарга, аныћ тљрен билгелђргђ џђм бирелешен аћлатырга.

Хђбђрне табарга, аныћ тљрен џђм бирелешен аћлатырга.

7.5.2. Иярчен кисђклђр

Тђмамлыкны табарга, кайсы сњзгђ ияргђнен, нинди со рауга ќавап биргђнен џђм бирелешен аћлатырга.

Аергычны табарга, кайсы сњзгђ ияргђнен, нинди сорауга ќавап биргђнен џђм бирелешен аћлатырга.

Хђлне табарга, тљрен билгелђргђ, кайсы сњзгђ ияргђнен, нинди сорауга ќавап биргђнен џђм бирелешен аћлатырга.

Аныклагычны табарга, кайсы сњзгђ ияргђнен, нинди сорауга ќавап биргђнен џђм бирелешен аћлатырга.

7.6. Ќљмлђлђрне синтаксик яктан тикшерњ

7.6.1. Гади ќљмлђ

1. 1. Ќљмлђнећ гади икђнлеген билгелђњ.
2. 2. Ќђенкеме-ќыйнакмы булуын билгелђњ.
3. 3. Тулымы-кимме булуын ачыклау.
4. 4. Составы ягыннан тљрен аћлату.
5. 5. Әйтњ максаты ягыннан тљрен билгелђњ.
6. 6. Анда эндђш џђм кереш сњзлђр, тићдђш џђм аерымланган кисђклђрнећ булу-булмавын ачыклап ђйтњ.

7.6.2. Тезмђ кушма ќљмлђ

1. 1. Ќљмлђнећ тезмђ кушма икђнлеген ђйтергђ, аныћ эчендђге аерым ќљмлђлђрне аерып књрсђтњ.
2. 2. Кушма ќљмлђ эчендђге гади ќљмлђлђрнећ њзара тезњ юлы белђн бђйлђнњен ђйтњ, бђйлђњче чараларын књрсђтњ.
3. 3. Кушма ќљмлђдђге гади ќљмлђлђр арасында тыныш билге сенећ ни љчен куелуын аћлату.
4. 4. Ќљмлђнећ тљзелешен књрсђтеп схема тљзњ.

7.6.3. Иярченле кушма ќљмлђ

1. 1. Ќљмлђнећ иярченле кушма ќљмлђ икђнлеген ђйтњ, баш џђм иярчен ќљмлђлђрне књрсђтњ.
2. 2. Иярчен ќљмлђнећ тљзелеш џђм мђгънђ тљрен билгелђргђ, иярчен ќљмлђне баш ќљмлђгђ бђйлђњче чараны књрсђтњ.
3. 3. Иярчен џђм баш ќљмлђлђр арасына нинди тыныш билгесенећ ни љчен куелуын яки куелмавын аћлату.
4. 4. Ќљмлђнећ тљзелешен књрсђткђн схема тљзњ.

7.6.4. Књп иярченле кушма ќљмлђ

1. 1. Баш џђм иярчен ќљмлђлђрне књрсђтњ, соћгыларыныћ тљзелеш џђм мђгънђ ягыннан тљрлђрен, бђйлђњче чараларын ђйтњ.
2. 2. Схема тљзњ.
3. 3. Схема буенча катлаулы кушма ќљмлђнећ тљрен билгелђњ.

7.6.5. Катнаш кушма ќљмлђ

1. 1. Икедђн артык ќљмлђ табып књрсђтњ, алар арасында тезњле бђйлђнеш тђ, ияртњле бђйлђнеш тђ булуын исбатлау, бђйлђњче чараларны билгелђњ.
2. 2. Тезњле бђйлђнешнећ баш џђм гади ќљмлђлђр арасында булуын ђйтњ.
3. 3. Схема тљзњ.
4. 4. Схема буенча катлаулы кушма ќљмлђнећ тљрен билгелђњ.

Ќљмлђ кисђклђрен џђм гади ќљмлђне тикшерњ њрнђклђре

Йомшак ябалак карлы кышкы кичлђр, озын тљннђр ђнђ шундый уйлар эчендђ њтте. (М. Мђџдиев)

Бу – гади, ќђенке, тулы, ике составлы, хикђя ќљмлђ; составын да тићдђш иялђр (кичлђр, тљннђр) џђм тићдђш аергычлар (йом шак карлы, ябалак карлы) бар.

Кичлђр, тљннђр – гади иялђр, исемнђр белђн бирелгђннђр;

њтте - гади фигыль хђбђр, њткђн заман хикђя фигыль белђн бирелгђн;

йомшак ябалак карлы, кышкы – аергычлар, кичлђр сњзенђ ияргђннђр, нинди? соравына ќавап бирђлђр, сыйфатлар белђн би релгђннђр;

озын – аергыч, тљннђр сњзенђ ияргђн, нинди? соравына ќавап бирђ, сыйфат белђн бирелгђн;

шундый – аергыч,  уйлар сњзенђ ияргђн, нинди? соравына ќа вап бирђ, књрсђтњ алмашлыгы белђн белдерелгђн;

уйлар эчендђ – рђвеш хђле, њтте сњзенђ ияргђн, ничек? ни рђвешле? сорауларына ќавап бирђ, бђйлек сњз белђн килгђн, исем белђн бирелгђн.

ЭЧТӘЛЕК

 1. Тел гыйлеме

 1.1. Тел гыйлеме

1.2. Фонетика

1.3. Лексика 

1.4. Грамматика

1.5. Сњз ясалышы

1.6. Пунктуация

 2. Фонетика

2.1. Сљйлђм аппараты. Аваз артикуляциясе

2.2. Фонема 

2.3. Авазларны (фонемаларны) тљркемлђњ. Сузык џђм тартык авазлар

2.4. Сузыкларны тљркемлђњ

2.5. Сузыклар составы

2.6. Тартыкларны тљркемлђњ

2.7. Иќек

2.8. Басым, аныћ тљрлђре џђм типлары.

2.9. Интонация

2.10. Сљйлђм агышында авазлар њзгђреше

2.11. Авазларныћ позицион њзгђрешлђре

2.12. Авазларныћ комбинатор њзгђрешлђре

2.13. Авазларныћ чиратлашуы

2.14. Орфоэпия

2.15. Графика

2.16. Татар халкында язу тарихы

2.17. Орфография

3. Лексикология

 3.1. Лексикологиянећ тармаклары

3.2. Сњз турында тљшенчђ

3.3. Сњз џђм предмет

3.4. Сњз џђм тљшенчђ

3.5. Семасиология. Сњзнећ лексик мђгънђсе

3.6. Сњзнећ лексик мђгънђсе џђм аныћ типлары

3.7. Сњздђге мђгънђлђрнећ њсеш юллары. Књчерелмђ мђгънђлђрнећ тљрлђре

3.8. Омонимнар

3.9. Синонимнар

3.10. Антонимнар

3.11. Килеп чыгышы ягыннан хђзерге татар ђдђби теле сњзлек составы

3.11.1. Татар телендђ гомум тљрки сњзлђр

3.11.2. Татар телендђ гарђп џђм фарсы алынмалары

3.11.3. Татар телендђ рус алынмалары

3.11.4. Татар теленђ кергђн џинд-европа сњзлђре. Интернациональ сњзлђр

3.12. Актив џђм пассив кулланылыштагы сњзлђр

3.12.1. Искергђн сњзлђр

3.12.2. Яћа сњзлђрнећ барлыкка килње

3.13. Фразеологизмнар турында тљшенчђ

3.13.1. Фразеологизмнарны тљркемлђњ

3.14. Этимология

3.15. Ономастика

3.16. Лексикография

 4. Сњз ясалышы

4.1. Сњз тљзелеше

4.2. Сњз ясалышы ысуллары

 5. Морфология

             5.1. Сњзлђрне тљркемнђргђ бњлњ

5.2. Исем

5.2.1. Ялгызлык џђм уртаклык исемнђре

5.2.2. Исемнећ сан белђн тљрлђнње

5.2.3. Исемнећ килеш белђн тљрлђнње

5.2.4. Килешлђрнећ вазифасы

5.2.5. Исемнећ тартым белђн тљрлђнње

5.2.6. Тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнње

5.2.7. Исемнђрнећ ясалышы ягыннан тљрлђре

5.2.7.1. Исем ясагыч кушымчалар

5.2.7.2. Синтаксик юл белђн исем ясалышы

5.3. Сыйфат

5.3.1. Сыйфат дђрђќђлђре

5.3.2. Сыйфатларныћ ясалышы ягыннан тљрлђре

5.4. Сан

5.4.1. Сан тљркемчђлђре

5.4.2. Саннарныћ тљзелеше џђм дљрес язылышы

5.5. Алмашлык

5.5.1. Алмашлыкларныћ тљркемчђлђре

5.5.1.1. Зат алмашлыклары

5.5.1.2. Сорау алмашлыклары

5.5.1.3. Књрсђтњ алмашлыклары

5.5.1.4. Билгелђњ алмашлыклары

5.5.1.5. Билгесезлек алмашлыклары

5.5.1.6. Юклык алмашлыклары

5.5.1.7. Тартым алмашлыклары

5.5.2. Алмашлыкларныћ тљзелеше џђм дљрес язылышы

5.6. Фигыль

5.6.1. Фигыль турында гомуми тљшенчђ

5.6.2. Фигыльнећ зат-сан белђн тљрлђнеше

5.6.3. Фигыль тљркемчђлђре

5.6.3.1. Затланышлы фигыльлђр

5.6.3.1.1. Хикђя фигыль

5.6.3.1.1.1. Хикђя фигыльлђрдђ заман категориясе

5.6.3.1.2. Боерык фигыль

5.6.3.1.3. Телђк фигыль

5.6.3.1.4. Шарт фигыль

5.6.3.2. Затланышсыз фигыльлђр

5.6.3.2.1. Сыйфат фигыль

5.6.3.2.1.1. Сыйфат фигыльнећ заман формалары

5.6.3.2.1.1.1. Хђзерге заман сыйфат фигыль

5.6.3.2.1.1.2. Њткђн заман сыйфат фигыль

5.6.3.2.1.1.3. Килђчђк заман сыйфат фигыль

5.6.3.2.2. Хђл фигыль

5.6.3.2.3. Исем фигыль

5.6.3.2.4. Инфинитив

5.6.4. Фигыль юнђлешлђре

5.6.5. Фигыльдђ дђрђќђ белдерњ

5.6.6. Ярдђмче фигыльлђр

5.6.7. Фигыльлђрнећ тљзелеше. Фигыль ясагыч кушымчалар

5.7. Рђвеш

5.7.1. Рђвешлђрнећ тљркемчђлђре

5.8. Бђйлђгеч сњз тљркемнђре

5.8.1. Теркђгеч

5.8.2. Бђйлек

5.8.3. Бђйлек сњзлђр

5.9. Модаль сњз тљркемнђре 

5.9.1. Кисђкчђ

5.9.1.1. Кисђкчђлђрнећ дљрес язылышы

5.9.2. Хђбђрлек џђм модаль сњзлђр

5.9.3. Ымлыклар

5.10. Аваз ияртемнђре

 6. Синтаксис

          6.1. Сљйлђмдђ сњзлђр бђйлђнеше џђм аларныћ тљрлђре

6.2. Ќљмлђ

6.3. Интонация џђм аныћ роле

6.4. Сњзтезмђ

6.5. Ќљмлђлђрне тљркемлђњ принциплары

6.6. Ќљмлђ кисђклђре

6.6.1. Баш кисђклђр

6.6.1.1. Ия

6.6.1.2. Хђбђр

6.6.1.3. Ия белђн хђбђр арасында сызык

6.6.2. Иярчен кисђклђр

6.6.2.1. Тђмамлык

6.6.2.2. Аергыч

6.6.2.3. Хђл

6.6.2.4. Аныклагыч

6.6.2.4.1. Аныклагычлар янында тыныш билгелђре

6.6.3. Ќљмлђнећ модаль кисђклђре

6.6.3.1. Эндђш сњзлђр

6.6.3.2. Кереш сњзлђр

6.7. Бер составлы ќљмлђлђр

6.7.1. Бер составлы фигыль ќљмлђлђр

6.7.2. Атау ќљмлђлђр

6.7.3. Сњз ќљмлђлђр

6.8. Кушма ќљмлђ

6.8.1. Тезмђ кушма ќљмлђлђр

6.8.2. Иярченле кушма ќљмлђлђр

6.8.2.1. Иярченле кушма ќљмлђлђрнећ тљрлђре

6.8.3. Катлаулы кушма ќљмлђлђр

7. Лингвистик анализ ясау тђртибе

 7.1. Фонетик анализ ясау тђртибе

7.2. Cњз тљзелешен тикшерњ тђртибе

7.3. Морфологик анализ ясау тђртибе

7.3.1. Исемгђ морфологик анализ ясау

7.3.2. Сыйфатка морфологик анализ ясау тђртибе

7.3.3. Санга морфологик анализ ясау тђртибе

7.3.4. Рђвешкђ морфологик анализ ясау тђртибе

7.3.5. Алмашлыкка морфологик анализ ясау тђртибе

7.3.6. Фигыльгђ морфологик анализ ясау тђртибе

7.4. Сњзтезмђлђргђ синтаксик анализ

7.5. Ќљмлђ кисђклђрен тикшерњ тђртибе

7.5.1. Баш кисђклђр