"Нарын состер болгаш оларны шын бижиири"
план-конспект урока (5 класс) на тему

Сундуй Айланмаа Дадар-ооловна

Чаа теманы уругларга ханы, медерелдиг билиндирер болгаш дыл-домаан сайзырадыры. Торээн чуртунга ынак болгаш хумагалыг кылдыр ооредип, кижизидер.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл naryn_soster_bolgash_olarny_shyn_bizhiiri.docx42.02 КБ

Предварительный просмотр:

Тема: «Нарын состер болгаш оларны шын бижиири»

(Тыва дыл, 5 класс)

(Чаа тема тайылбыры)

Кичээлдин сорулгалары:  

1. Нарын  состер  болгаш  оларнын шын бижилгезин ооредири.

2.  оореникчилернин дыл-домаан сайзырадыр, нарын состерни шын адап ооредир.

3. Торээн чуртунга, чонунга ынак болур кылдыр патриотчу узел-бодалды оттуруп   хевирлээри.

Дерилгези: тыва  хеп-сынныг эр кижини¸ чуруу, магнитофон, «Конгурей» деп ырылыг аудиокассета, демир ожук болгаш ожук даштары чураан коргузуг  материалдары.

Кичээлдин чорудуу:

1.  Организастыг  кезээ:

(Класстын  оореникчилерин уш  болукке узуп алыр).

Башкызы:

- Экии! Олуруп алынар. Кичээлди эгелээр мурнунда бодумну таныштыра кааптайн:

Аал-чуртун кайдал? - дизе,

Айлыг-бестиг Ак-Туруг  суур

Ада-огбен кымнар?- дизе,

Ажыл- ишчи Монгуштар - ийин.

Адын-шолан кымыл? - дизе,

Бурбужеп кызы Айлан -дээр мен.

Чуну  канчап  келдин? -дизе,

Чарыш-адаан  моорейинге киржир дээн мен.

Чогаал биле тыва дылды холбап тургаш,

Чогаадыкчы  кичээлимни эгелээрин чопшээренер!

2. Катаптаашкын

Башкызы:

- Ам силерге чаа номчааным шулуумден ийи-ийи одуругларны улеп бээр мен. Кичээнгейлиг номчуп танышкаш, созуглелден дефистеп бижээн состерни номчунар.

1-ги болуктун харыызы:

Аал-чуртун кайдал? - дизе,

Айлыг-бестиг Ак-Туруг суур

Бо ийи одуругда дефистеп бижээн состер: аал-чурт, айлыг-бестиг, Ак-Туруг.

2-ги болуктун харыызы:

Ада-огбен кымнар? - дизе,

Ажыл-ишчи Монгуштар - ийин.

Бо ийи одуругда дефистеп бижээн состер: ада-огбен, ажыл-ишчи.

3-ку  болуктун харыызы:

Адын-шолан кымыл? - дизе,

Бурбужеп кызы Айлан дээр мен.

Бо  одуругларда дефистеп бижиир нарын сос: ат-шола (оолдар  дефистеп бижээн нарын состерни адаарга-ла башкы оларны созуглелден ылгап, кызыл будук-биле адаан шыйып каап турар)

Башкызы: 

- Бо ангылап алган состеривис каш дазылдан тургустунган-дыр?

оореникчилер: 

- Адаан шыйып каан состер ийи дазылдан тургустунган. Чижээ: аал-чурт деп сос аал болгаш чурт деп ийи дазылдан тургустунган.

Башкызы:

- Эр-хейлер! Шын харыыладынар. Ынчаарга ийи дазылдан тургустунган состерни кандыг состер дээр бис? Богунгу кичээливисте ол состер-биле таныжар бис.

3.Чаа  материалды¸  тайылбыры (Киирилде беседа)

Башкызы: 

- Ам кыдырааштарынар ажыткаш, богунгу ай-хунну, теманы¸ адын бижип алынар. Кичээлди¸ темазы: «Нарын состер болгаш оларны шын бижиири». Бо кичээлге чуну билип алыр ужурлуг бис? (Самбырадан  номчуур)

1. Нарын  состер деп чул?

2. Нарын  состернин  болуктери.

3. Оларны¸  шын бижилгези.

Ам Александр Даржайнын шулуунден узундуну корээлинер (самбырада шулуктун созун бижээш, ожук чуруун аскан).

… Тыва дылын,

Тыва черин,

Тыва  чонун-

Ожууннун  уш дажы ол-дур, оглум (башкы аянныг номчуур).

- Шынап-ла тыва дылывыс тускай аялгалыг, дыннаксанчыг, чоргаар, откут  дынналыр. Профессор Шулуу Сат тыва дылын мынчаар мактап бижээн: «Улуг-Хемнин агымы дег куштуг, ак-кок Тывавысты¸ дээри дег арыг, бора хекти¸ эдери дег откут, алдын-сарыг сыгырганы¸ ырлаары  дег, элдептиг торээн дылым!...»

Тыва дыл – Тыва Республиканы¸ куруне дылы, Тываны¸ девискээринге орус дыл-биле ден эргелиг. Тыва дыл кырында дамчыдылгалар болуп турар. Школаларда, ортумак болгаш дээди ооредилге черлеринде ооренип турар. Ынчангаш бисти¸ дылывыс улам сайзырап олурар. Ону бокталдырбайн, камныг эдилээр ужурлуг  бис. Бистин тыва черивис Азия дипти¸ товунде, Саян дагларыны¸ эдээнде чаттылып чоруткан. огбелеривистин бо бурун чери каас-чараш, аржаан сугларлыг, унуш-дужуттуг, ан-менниг болгаш чурттаксанчыг. Бо хире онза, кавай ышкаш черивисти  камнаар, кадагалаар, оо¸ ээлери болур бис.

Айтырыг: Бистер кайы  чоннун салгакчылары бис?

оореникчилер: Бис тыва чоннун салгакчылары бис.

- Шын-дыр. Бисти¸ бурунгу огбелеривис болур турктер Азияны кежир Кара далайга чедир делгем девискээрге кожуп чурттап чорааннар. Ону Моолда Орхон бижиктиг тураскаалдар, базырыктар херечилеп турар. Огбелеривис онзагай  культуралыг, ужук-бижиктиг чораан. Амгы уеде турк уктуг чоннар 40 ажыг. Оларга тывалар, хакастар, алтайлар, кыргыстар, якуттар, шорлар дээш оске-даа чоннар хамааржыр. Тывалар бурун тоогулуг, торел чоннарлыг, делегейни кайгаткан сыгыт-хоомейлиг, чонар-даштан дурзулер чазаар талазы-биле мергежээн чон бис. Ынчангаш  чонувуска, Тыва чуртувуска чоргаарланып  чоруур бис.

Тыва  чон, тыва дыл, тыва чер – ожуувустун ыдык уш дажы бо-дур.

- Ожук деп чул ол? Билир силер бе?

- Паш тигери-биле белеткээн уш даш-тыр.

- Харыы шын-дыр. Эр-хейлер!

Шаанда тыва чон кошкун амыдыралдыг чораан. Олар малын семиртип азыраар дээш, кыштагдан чазагже, чазагдан чайлагже, чайлагдан кузегже, кузегден кыштагже чурт солуп кожуп, тускай билиг чок-даа болза, долгандыр бойдузунга хумагалыг, оранынга чудуп, сузуглеп чорааннар. Узун коштер уезинде черге одагланып, ажы-чемин хайындырарда ожук даштарын ажыглап чорааннар (самбырада ожук дажыны¸ чуруун коргузер).

Ожук  деп состу кордувус.А орус дылда ону треножник(подставка на трех ножках) дээр.

Ам ожук деп чул дээрзин билип алдывыс. Ынчаарга  бо кичээлде силерни чуге уш болукке ускен деп бодаар силер?

- Ожуктун уш дажынга домейлээн.

- Шын-дыр. Силер 1-ги даш, а силер2-ги, 3-ку даштар-дыр силер. Бир-тээ ожукту¸ уш дажы болганывыста, клазынарда чамдык оолдар чалгаарап, онаалга-кичээлин  кылбайн туруп бээр болза, чуу болгу дег-дир?

- Клазывыстын ады баксыраар, тенек, мугулайлар деп улус кочулай бээр.

- Ынчангаш ожуктун уш дажы дег, демниг, бот-боттарынарга дузалажып чоруур  болзунарза, хей-аъдынар  бедик, экер-эрес деп мактадып чоруур силер.

Ам база катап А.Даржайны¸ шулуунче эглип келиилинер.

(Дыл, чон, чер деп состерни бижээн саазыннарны уш болукке улеп бергеш, ол состерге синонимнер тывар даалганы бээр. оореникчилернин тыпкан синонимнерин бир-бир оореникчи туруп келгеш, самбырага бижиир, тургузуун  сайгарар). Чижээ: дыл-домак, чер-чурт, улус-чон.

Айтырыг-харыы

Бирги  болукке:

- Бо состер каш  дазылдан тургустунган-дыр, уруглар?

Харыы: 

- Бо состер ийи-ийи дазылдан тургустунган.

Ийиги  болукке:

Дыл-домак деп сос каш утканы илередип турар-дыр?

Харыы:

- Бо эжеш состер чангыс утканы илередип чоруур, чуге дизе олар синоним состер болур.

ушку  болукке:

- Ол  состерни канчаар шын бижиир-дир бис?

Харыы: 

- Оларны дефистеп бижиир.

- Шын-дыр, ынчангаш кандыг  туннелге келдивис, уруглар? Нарын состер деп чул?

- Ийи дазылдан тургустунган чангыс утканы илередип чоруур состерни нарын  состер дээр. Оларны дефистеп бижиир.

- Шын-дыр, эр-хейлер! (Ном-биле ажыл, ооредилге номунун 99-ку арны. Дурумну ыыткыр номчудар).

4. Быжыглаашкын.

(100 дугаар арында тайылбырны чорудар. Бирги болукке географтыг аттар дугайында номчуткаш, дараазында онаалганы  бээр).

Онаалга: Кижи бурузу торуттунген кожууннарын адаар. Шын бижииринче  кичээнгей салыр. Чижээ: Чаа-Хол, Улуг-Хем, Кызыл, Сут-Хол, Чоон-Хемчик, Бай-Тайга дээш оске-даа.

- Хуу  черлер аттарын  канчаар шын бижиир ийик, уруглар?

- Хуу черлер аттарын улуг ужук-биле эгелеп бижиир, а нарын состерден тургустунган болза, дефистээр.

Ийиги болукке онаалга: чоок азы таныыр улустарыны¸ аттарындан нарын  аттарны сактып бижинер.

5. Туннел: кижилернин хуу аттарында оол, кыс деп кезектерин дефистеп, эгезин  бичии ужук-биле  бижиир. Чижээ: Ак-оол, Алдын-кыс.

ушку болукке даалга: Чурттап турар чери¸ерде кат-чимис аймаан  сактып бижинер.

Харыы: Кызыл-кат, инек-караа, кок-кат, честек-кат, киш-кулаа, чодураа дээш оон-даа хой.

- Уруглар, нарын  состерни¸ кандыг-кандыг болуктерин кордувус?

- Нарын состер утказынын аайы-биле черлер, кижилер, дириг  амытаннар, унуштер  аттары деп болуктерге чарлыр.

6. Сула  шимчээшкин

             (Созуглелин  самбырага  азыптар)

Бирээ, ийи, уш!

Турза - узун,

Тутса - моге.

Сурлуг-куштуг оолдар.

Бирээ. ийи, уш!

Белен-селен

Алдырбас бис.

Бергелерден чалданмас бис (2 катап).

7. Чурук-биле ажыл

(Самбырада маадырлыг эпостан чурукту аскан)

- Тыва эр кижини¸ овур-хевирин болгаш оо¸ шынчы аъдын, аал-оранын чуруктан  коруп ор силер. Чурукту кичээнгейлиг топтап ора, нарын состерден тургузуп бижинер. Маадырнын арын-шырайын, идик-хевин, иштики сагыш-сеткилинин байдалын база долгандыр турар бойдусту, аъдынын  им-демдектерин бижип болур. Чижээ: тайга-таскыл, адаан-моорей, аът-хол, аал-оран, челер-маннаар, Чугурук-Кара, Кангывай-Мерген дээш оске-даа (тиилээн болукту мактааш, демдектерин  салыр).

8. Кичээлди¸  туннели

1. Нарын состер деп чул?

2. Нарын состер кандыг болуктерлигил?

3. Оларны канчаар шын бижиирил?

- Бистер тыва дылывысты¸  чузу болур бис?

- Бис эдилекчилери бис.

- Тыва черивистин чузу бис?

- Тыва черивистин ээлери бис.

- А чонувустун?

- Тыва чонувустун салгакчылары бис.

Башкынын кылган туннели:

-Ынчангаш бо уш эртиневисти - тыва дыл, тыва чон, тыва черивисти хундулеп, хумагалап чоруулунар! Ожуувустун ол уш дажын кажан-даа божаш  кылбаалынар! Олар  будун-бурунде  бистер, тыва чон, хей-аъдывыс бедик чоруур!

9.  Бажынга онаалга. «Тыва чонувустун салгакчылары бис» деп чогаадыг  бижип  эккээр.  

                             

10. Туннел  демдектер.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

«Конфликтлер болгаш оларны шиитпирлээринин аргалары»

Класс шагыСорулгалары:1. Конфликтлернин чылдагааннарын тодарадып билиринге ооредири, оларны шиитпирлээри;2. Уругларнын аажы-чанында эки чуулдерни оттурары, бодунга шын унелел бээринге ооредири;3. Хунд...

Нарын состер

Нарын состер болгаш оларнын бижилгези деп темага кичээл планы...

Чаа тема тайылбыры кичээл: Нарын сөстер болгаш оларны шын бижиири (5 класс)

Чаа тема тайылбыры кичээл: Нарын сөстер болгаш оларны шын бижиири (5 класс)...

Презентация «Нарын сөстер болгаш оларны шын бижиири» (5 класс)

Презентация «Нарын сөстер болгаш оларны шын бижиири» (5 кл.)...

Ок-биле адаар ажык уннерлиг состер, оларны шын бижиири

5-ки класска тыва дыл кичээлинин технологтуг картазы болгаш презентациязы. "Ок-биле адаар ажык уннерлиг состер. Оларны шын бижиири"...