Республиканский конкурс "Сохраним красоту родного языка"
творческая работа учащихся (5, 6, 7, 8, 9 класс) на тему

Оглавление

1.

Список учащихся по классам

5 класс - Манатаев Артём,

6 класс - Епитова Айкуне,

8 класс -Наурчаков Амаду,

9 класс - Чичиеков Чингис,

9 класс – Носкова Ольга,

9 класс – Тодукова Дарья

Стр.

2.

Предисловие

3.

Тематические группы слов:

1)

Ягоды

Jиилектер, каттар

2)

Деревья, кустарники

Агаштар, jыраалар

3)

Культурные растения

Отургызып турган öзÿмдер

3)

Одежда, части одежды

Кийим, кийимниҥ бöлÿктери

4)

Украшения

Јазалдар

5)

Конская упряжь, конское снаряжение

Аттыҥ jепселдери

6)

Посуда

Айак-казан

7)

Мебель

Айылдыҥ ичиндеги jööжö

8)

Жилище (части жилища)

Айыл (айылдыҥ ичи-тышты)

9)

Хозяйственные постройки

Чеден-кажаан

10)

Национальная кухня

Аш-курсак

   11)

Приспособления для обработки кожи, шерсти

Тере, тÿк белетеер эдимдер

12)

Орудия земледелия

Jер ижиниҥ тудунганы

13)

Орудия охоты

Аҥдаар јепселдер

14)

Орудия рыболовства

Балыктаар јепселдер

15)

Орудия животноводства

Мал ижинде тузаланар jепсел

16)

Музыкальные инструменты

Кÿÿлик ойноткылар

17)

Национальные игры

Алтай ойындар

18)

Ритуальные (религиозные) предметы

Чÿм-jаҥла колбулу эдимдер

19)

Обряды жизненного цикла (рождение, взрослость, старость)

Кижиниҥ јÿрÿмиле (чыкканы, орто jаш тужы, карган тужы) колбулу чÿм-jаҥдар

20)

Термина родства

Тӧрӧӧн-тууган улусты темдектеп турган сöстӧр

21)

Местные топонимы

Jер-бойыныҥ топонимдери (кырлардыҥ, суулардыҥ, öзöктöрдиҥ ле о.ö. аттары)

22)

Географические объекты

Айландыра ар-бÿткен (кырлар, суулар, кöлдöр лö о.ö.)

23)

Полезные ископаемые, металлы

Jердиҥ казынтылары, темир

24)

Единицы мер

Кемјӱлер

25)

Природные явления

Ар-бÿткенниҥ айалгалары (jааш, кар, салкын ла о.ö.)

26)

Небесные тела

Теҥериде jылдыстар

27)

Слова, обозначающие движения человека, животных, природных явлений и т.д.

Кижиниҥ, тындулардыҥ ла о.ö. кыймыктанганын темдектеп турган сöстöр

28)

Слова, выражающие эмоциональное состояние (радоваться, переживать и т.д.)

Кижиниҥ ич айалгазын кöргÿзип турган сöстöр (сÿÿнер, санааркаар ла о.ö.)

29)

Слова, выражающие процесс говорения (беседовать, обращаться  т.д.)

Куучын-эрмекле колбулу сöстöр (куучындажар, баштанар ла о.ö.)

30)

Слова, выражающие межличностные отношения (надеяться, почитать и т.д.)

Улус ортодо колбуларды кöргÿзип турган сöстöр (иженер, тоор ло о.ö.)

Ягоды

Jиилектер, катар

1.

Бороҥот, јыду кат

Черная смородина

2.

Кызылгат

Красная смородина, кислица

3.

јодро

черемуха

4.

кайыҥат

костеника

5.

кой  јиилек, бош кӧдӧн

земляника

6.

уй јиилек

малина

7.

Кара уй јиилек

ежевика

8.

Тийиҥ кат

брусника

9.

Толоно, ыргай

боярышник

10.

Казраҥ кат, тожыла

Крыжовник

11.

чычыргана

Облепиха

12.

Айу кат

13.

Кара кат

черника

14.

балан

Калина

15.

торбос

клюква

16.

Сары тегенек

Шиповник

17.

тайа

Жимолось

18.

Беле, эргиш

рябина

19.

балан

калина

Деревья, кустарники

Агаштар, jыраалар

1.

чет

Лиственница

2.

тыт

листвяк

3.

кайыҥ

Береза

4.

чиби

Ель

5.

јойгон

Пихта

6.

карагай

Сосна

7.

мӧш

Кедр

8.

аспак

осина

9.

тал

Ива

10.

терек

Тополь

11.

толкуды

верба

12.

Яблоня

13.

Груша

14.

Слива

15.

Арчын, артыш

Можжевельник

16.

Тана

17.

Себискен

18.

Карана, каргана

19.

Кара јыраа

20.

Культурные растения

Отургызып турган öзÿмдер

1.

огурчын

Огурец

2.

согоно

Лук

3.

моркоп

Морковь

4.

мырчак

Горох

5.

сӧӧкле

Свекла

6.

ускун

Чеснок

7.

картап

Картошко

8.

мырч

Перец

9.

Ачу чалкан

Редька

10.

Тату чалкан

Репа

11.

арыш

Рожь

12.

саа

Шелуха зерна

13.

буудай

Пщеница

14.

тараан

Спросо

15.

јадаган

рожь

Одежда, части одежды

Кийим, кийимниҥ бöлÿктери

1.

Бӧрӱк:  тӱлкӱ бычкак, торгы бычкак, кой терези, содон, суйман

шапка

2.

Плат, арчуул

платок

3.

колплат

Носовой платок

4.

меелей

рукавички

5.

Тере тон

6.

јакаа

Воротник

7.

чамча

Рубашка

8.

јеҥ

рукав

9.

Эдек

10.

Кӧгӱспек, јеҥјок

безрукавка

11.

јикпе

юбка

12.

чегедек

13.

Штан, шалмар

брюки

14.

кажы

15.

сыранчак

16.

носоктор

носки

17.

чулуктар

чулки

18.

пыйма

валенки

19.

Тере ӧдӱк,кӧм ӧдӱк, былгайры ӧдӱк, бычкак ӧдӱк

20.

туфлялар

Туфли

21.

оромыш

портянка

Украшения

Јазалдар

сырга

сережки

јӱстӱк

Кольцо

белектӱӱш

браслет

Топчы, тана

Пуговицы

колбыкчы

јинји

бусы

тарак

расческа

јыламаштар

шаҥкы

Шалтырак

Чач баш

Конская упряжь, конское снаряжение

Аттыҥ jепселдери

Ээр

седло

Токым

потник

Кејим

ӱзеҥи

стремя

Колоҥ

подпруга

Куйушкан

кӧндӱрге

нагрудник

ӱйген

узда

тискин

Нокто

Сулук

тужак

ӧрӧ

кижен

Чылбыр

армакчы

Комут

Чанак

сани

Абра

тырмууш

Грабля конская

косилка

таратай

сӧдӧлкӧ

седелка

Посуда

Айак-казан

чӧйгӧн

Чайник

Шаајыҥ айак, чӧӧчӧй

пиала

Табак, чара

Глубокая чашка

Калбак

сирее

вилка

томрак

Складной нож

тепши

Поднос для мяса

Оможок, чучак

Поварешка

Шайраш суску

Шумовка

Тус салгыш

солонка

Мырч салгыш

перечница

Кӧнӧк, сабат, алгый

Ведро

кӧӧш

Чугунок

Чапчак, кӱп

челек

Бочка деревянная для чегеня

Шуургум, шуруп

Самагонный аппарат

Тажуур

очок

Мебель

Айылдыҥ ичиндеги jööжö

Орын, тӧжӧк, такта

Кровать

кӧжӧгӧ

кебис

ковер

јууркан

јастык

подушка

коларткыш

полотенце

карчак

сундук

Тагур(айак салгыш)

отургыш

стульчик

Кийим илгиш

Вешалка

Жилище (части жилища)

Айыл (айылдыҥ ичи-тышты)

Курсак азар кып

Кухня

Амыраар кып

Гостиная, зал

Уйуктаар кып

Спальня

Балдардыҥ кыбы

детская

Тӧр

Эжиктиҥ јаны, бозогоныҥ јаны

сенек

веранда

толык

угол

Экинчи кат

Экинчи этаж

текпиш

ступеньки

Кийис айыл

Уну

јабынты

тӱӱнек

Эпши јаны

Эр јаны

Хозяйственные постройки

Чеден-кажаан

Јылу каша

Тепляк

потпыш

Тепляк

ӧлӧҥ каша

Сеновал

Погреб

мылча

Баня

таскак

Сарай

кажаан

Хлев

Национальная кухня

Аш-курсак

јӧӧргӧм

кан

кӧчӧ

кыйма

Боорсок

Талкан

Курут

Сарју

Кадыкту сарју, кодыр уул

Эјегей

Тордо

ӧрӧмӧ

Аарчы

Айрак, чеген

Быштак

кымыс

Приспособления для обработки кожи, шерсти

Тере, тÿк белетеер эдимдер

ийик

Прялка

Эдрек

Сабуу тӱк сабаар

Кӱрӱк

Чесалка для пуха

Орудия земледелия

Jер ижиниҥ тудунганы

кӱрек

Тырмууш

Айрууш

Чалгы

салда

тяпка

Орудия охоты

Аҥдаар јепселдер

Окјаа

Мылтык

Чакпы

Тузак

баспак

турнабай

Бинокль

Арчымак

Орудия рыболовства

Балыктаар јепселдер

Шӱӱн

Кармак сап

Кӱрчек

Мордо

Орудия животноводства

Мал ижинде тузаланар jепсел

айрууш

камчы

Музыкальные инструменты

Кÿÿлик ойноткылар

Топшур

Икили

Шоор

Комыс

Амыргы

Национальные игры

Алтай ойындар

Шатра

Тебек

Бут тартыш

Аксак турна

Камчы согыш

Таш кӧдӱриш

Тоҥжаан јӱгӱрӱш

Тереле јыҥылаш

кажык

Ритуальные (религиозные) предметы

Чÿм-jаҥла колбулу эдимдер

тӱҥӱр

орбы

Ударная палочка

Айак ла калбак мӧштӧҥ эткен

Обряды жизненного цикла (рождение, взрослость, старость)

Кижиниҥ јÿрÿмиле (чыкканы, орто jаш тужы, карган тужы) колбулу чÿм-jаҥдар

Койу кӧчӧ

Баланыҥ тужак кескени

Школго  барганы

Школды божотконы

ӱредӱ алганы

Кижиге качкан/алган

Куда

Той

Белгенчек

ӧлгӧни/мӧҥкӱзин кӧдӱргени

Термина родства

Тӧрӧӧн-тууган улусты темдектеп турган сöстӧр

Эне-ада

Ака-карындаш

Эје-сыйын

Јанаа, јаанек, јаанэне – адазыныҥ энези

Тайнек, тайэне – энезиниҥ энези

Уулда, уулдак – адазынын адазы

Тайда, таайдак, таада – энезинин адазы

Јесте

Јеҥе

Таай

Келин

кӱйӱ

Местные топонимы

Jер-бойыныҥ топонимдери (кырлардыҥ, суулардыҥ, öзöктöрдиҥ ле о.ö. аттары)

Кырлар:

Ӧркӱ

Потколу

Сары - Кыр

Сары -Кобы

Болчок -Кыр

Сербек

Тытту кыр

Кара-Таш

Куран – Аткан

Тӱлкӱ –Балазы

Агаш уй

Сары Чет

Себискен

Јалбак Мӧш

Карагай

Чаҥкыр

Ӱч кырлаҥ

Аспан Тӧри

Кара - Којор

Кологош

Јыду

Суулар:

Себи

Шушкулар

Ӱҥӱрлӱ

Шаркырак

Ӧркӱ

Кара - суу

Ӧзӧктӧр, кобылар:

Ойбок

Шушкулар

Кириштӱ

Секей

Ак – Кобы

Сары - Кобы

Кош-Кобы

Кулашту кобы

Ӱҥӱрлӱ Ӧзӧк

Шыргайыл

Јайлару

Тешкендӱ

Кара-Суу

Јоло

Сӧӧктӱ Тӧҥ

Калбалу кобы

Мыйрык Кайыҥ

Географические объекты

Айландыра ар-бÿткен (кырлар, суулар, кöлдöр лö о.ö.)

Тӧҥ, кырлак, тӧстӧк

Чӧл, ээн чӧл, куба чӧл

Јалаҥ

одор

Сас, ӱлји, балкаш

Кууй таш

Пещера

Ичеген, уйа

Нора

Учар суу

Водопад

Арка

меес

Кажат

Обрыв

јарык

Јар

Агын суу

каскак

корым, корум

Кӧчкӧ, кайа

Полезные ископаемые, металлы

Jердиҥ казынтылары, темир

алтын

Золото

Мӧҥӱн

кӧмӱр

Единицы мер

Кемјӱлер

Ас

Кӧӧп

Тереҥ

Тайыс

Уур

јеҥил

Узуун

кыскаа

ӧлӱ

Карыш

Кезинти

Отрезок

баш

Вершина

Тӱс чийӱ

Прямая линия

Тыртык чийӱ

Ломанная линия

Природные явления

Ар-бÿткенниҥ айалгалары (jааш, кар, салкын ла о.ö.)

Салкын

Куйун

Шуурган

Эзин

Эспек

тӱӱнек

Јааш, јаҥмыр

Мӧндӱр

Суу кар

Јааш кар

Каар

чайык

Јер кӧчкӧн

оползни

Јер силкинген

землетресения

Кӱн карыккан

Ай карыккан

Јыбар

чалын

илбизин

Небесные тела

Теҥериде jылдыстар

Ай

кӱн

Мечин јылдыс

ӱч мыйгак

Јети каан

Кӧгӱдей – Мерген

Алтын - Казык

Слова, обозначающие движения человека, животных, природных явлений и т.д.

Кижиниҥ, тындулардыҥ ла о.ö. кыймыктанганын темдектеп турган сöстöр

Эҥбектеген, эмектеген

јылган

телчиген

Баскан

сеекирген

Јӱгӱрген

јарышкан

маҥтаган

Сыр маҥ

јелген

Јоргологон

Сайгалаган

Тоҥжылаган

јескинген

ӱркӱген

Учкан

шуҥуган

ӧҥӧлӧгӧн

Слова, выражающие эмоциональное состояние (радоваться, переживать и т.д.)

Кижиниҥ ич айалгазын кöргÿзип турган сöстöр (сÿÿнер, санааркаар ла о.ö.)

Иженер

Бӱдер

Сӱӱр

Сакыыр

Оморкоор

Килеер, буурзак, јалакай

кородоор

Санаркаар

Кунугар

Ыйлаар

чӱмеркеер

кыйгастанар

тыҥзынар

Кемзинер, уйалар, эп-јоксынар

Карамданар, кериктенер

Ӧкпӧлӧнӧр

Слова, выражающие процесс говорения (беседовать, обращаться  т.д.)

Куучын-эрмекле колбулу сöстöр (куучындажар, баштанар ла о.ö.)

Шымыранар, шыпыштанар

Коптожор

Куучынданар

Кыйгырар, багырар

кожоҥдоор

Модорлоор

Сӧгӱжер

алкаанар

Каргаар

јӧптӧжӧр

ӧӧркӧжӧр

мойножор

јӧпсинер

Слова, выражающие межличностные отношения (надеяться, почитать и т.д.)

Улус ортодо колбуларды кöргÿзип турган сöстöр (иженер, тоор ло о.ö.)

кӱндӱлӱ

тоор

јалакай

Кӱн јок, сыр албанла

Тиш ажыра

Меҥдеер, тӱргендеер

Јапсыыр

ӧштӧжӧр

Јарамсаар

Список информаторов

 ФИО

 Дата рождения

 Место рождения/место прожтвания

 Место учебы/ работы

1.

 Матушкин Максим Михайлович

28.09.1979

 с.Актел

-

2.

 Чичиекова Анна Малчиновна

02.04.1936

с.Актел

 пенсионер

3.

 Чинарова Полина Васильевна

08.03.1950

с.Актел

 Заведующий музеем

4.

 Мюсова Светлана Сергеевна

с.Актел

 Учитель начальных классов

5.

 Анчиков Иван Николаевич

01.10.1953

с.Актел

 пенсионер

6.

 Чинаров Сергей Иванович

1955

с.Актел

 Пенсионер

7.

 Штанакова Аруна Аликовна

22.05.1984

с.Актел

 Школа

8.

 Тадина Елена Васильевна

09.06.1972

с.Актел

 Детский сад

9.

 Кудачина Елена Васильевна

17.08.1972

с.Актел

 Воспитатель д/сада