Кызыл-Эник Кудажынын чогаалдарынга ажыглаар уругларнын бот ажылдары
учебно-методический материал (5, 6, 7, 11 класс)

КЫЗЫЛ-ЭНИК КЫРГЫСОВИЧ КУДАЖЫНЫН

ЧОГААЛДАРЫНГА АЖЫГЛААР УРУГЛАРНЫН

 БОТ АЖЫЛДАРЫНЫН ХЕВИРЛЕРИ.(заочно)

  Куулар Айланмаа Владимировна,

 Ѳвγр кожууннуң Хандагайты ортумак

 школазының тыва дыл, чогаал башкызы.

        Тываның Улустуң чогаалчызы,Россияның Чогаалчылар эвилелиниң литература шанналының болгаш Тыва Республиканың Кγрγне шанналының лауреады Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының школа программазында «Кым эң ажыктыгыл?»  «Маргылдаа»,   « Он бир»,«Кызыл- Бѳрттγг» ,  « Тараа», « Долуманың хуулгаазыны»,«Уйгу чок Улуг- Хем» деп чогаалдары кирген.  Педагогика эртемнериниң доктору,профессор А.В. Текучевтуң «Уругларның бот ажылдары дээрге ѳѳреникчиден угаанның кγжениишкинин,чогаадыкчы чоруун болгаш бергелерин ажып эртерин негээр ажылдар болур» [Текучев А.В. Методика преподавания русского языка в средней школе.-М,1980,арын 44]деп сѳстерин удуртулга кылгаш, ѳѳреникчилерниң ѳѳредилгеге сонуургалын бедидип, билиин делгемчидип, амыдыралга белеткээр сорулга- биле чогаалчының чогаалдарынга даянып, уругларның бот ажылдарының дараазында хевирлерин 15 чыл иштинде ажылдап келген дуржулгамда ажыглап турар мен.

  |.Тестилер- бердинген ажылдарны бижимел-биле харыылаары. Оларны тургузар аргалары: айтырыгны бергеш,оон харыызын чок-ла болза тывар,чок-ла болза боду немей бижиир.

5-ки класска « Кым эң ажыктыгыл?» деп тоолга

1.К-Э К. Кудажының «Кым эң ажыктыгыл?» деп тоолунда чеже дириг амытаннар киржип турарыл? Чурум ёзугаар бижиңер.

2.Тоолда  адыг дириг амытаннарны чγнγң - биле хγндγлээнил?

а) арганың кат-чимизи б) тайганың тооруунуң γрγңγ в)ары чигири

3.Тоолда адыг ижээнинче чγнγ алыр дээш киргеш, γнмейн барганыл?

а)даяңгыыжын   б)арга-сγме айтырар адыр хаак  в) тоорук γрγңγ

4. Тоолда чеже азырал амытаннар, чеже аң, чеже куш кирип турарыл,санаңар.

5.Теве ижээн эжиинге чеже хонганыл?

а)10 хонган б) хγнзээн  в)7 хонган

6. «Бγгγ аң- мең, мал-маган шупту дѳмей ажыктыг-дыр кылдыр боданган»- Кымыл ол?

а) аът   б) шупту дириг амытаннар билгеннер в) теве

8- ки класска «Тараа» деп тоожуга

1. «Тараа» деп чогаалдың эпигравы

а) « Тараам турда тодуг-ла мен» б)»Тарааны камнаңар , ол дээш амы-тынывыс берип чораан бис» в)«Тараа-амыдыралдың дѳзγ»

2.Тарак-оолдуң олурган автобузунуң даштында чγγ деп бижээнил?

а) Кызыл-Ус, б)Кызыл-Абакан-Москва   в) Кызыл-Абакан

3. «Тараа деп чогаалда Суваң ашактың ажы-тѳлγ чежел?

а) 3 кыстыг,4 оолдуг б) 7-8 оолдуг  в)10 оолдуг

4.Суваң ашак кандыг аң адып эккелгенил?

а) сыын  б)элик    в)эзирик

5.Суваң ашактың улуг оглунуң ады?

а) Араптан   б) Тарак-оол   в) Буян

5.Тарак-оолдуң демир-орукка таныжып алганы америк туристиң адын бижинер.

||.Литературлуг оюннар.

«Литературлуг даалы» Оюннуң сорулгазы: ѳѳреникчилерниң чогаалчының чогаалдарынга алган билиглерин хынаар, билбейн барган чγγлγн билиндирер, чогаалдын маадырларын,оларның овур-хевирлерин сактып алырынга дузалыг.Оюнннуң чорудулгазының бирги чуруму:Аай-баш чок салып каан дилиндек саазыннарны ѳѳреникчи туруп келгеш,оларны кичээнгейлиг кѳрγп,даалы(домино) хевирлиг чыскаай салыр. (Чогаал маадыры болгаш ооң овур-хевири дγгжγп турар кылдыр) Бир саазында чогаал маадыры,а ѳске талазында ооң овур-хевири.

2 чурум:Башкы маадырларның овур-хевирин чугаалаарга, ѳѳреникчи ооң дужунга чогаал маадырын демдеглээр. Мону бγдγн класска ажыглап болур болгаш 5-11класстарга шуптузунга ѳѳренген темазының аайы-биле ойнадып болур.

«Уйгу чок Улуг- Хем» деп роман- эпопеяга

1.Бичиизинден тура адазын эдерип, черге хонуп,тояап шаг болган болгаш, ол дыт ужурар, хадың тозу карттаар, одаг кыпсыр,аът-хѳл ажаар талазы- биле орус  хѳлечиктерни шуут кайгаткан,анаа сѳстер куруг октавас, ажылдап тургаш чемненерин, удуурун уттуптар, аал-оранынын дашты оон ажылгыр- кежээзин, шеверин, арыг-силиин бадыткап турар, Барыкка баштайгы аалы  ѳрттенген,Польшага Майданектиң концлагеринден хосталып γнгеш,Москва чанында бир концлагерьге чартык чыл болган,1945 чылда Советтиг Тываже чанып келгеш,Ончатпааның эрги чурту Элегесче кѳже берген.(Соскар)

2. Баштай хѳлечиктеп турган, оон кγш-шыдал кирип,аът-хѳлдγг апаргаш,боду тараа-быдаа тарыыр хостуг чер дилеп, Барык Аксынга келген, Октябрьның Улуг революциязы эгелей бээрге,тайгага ѳлγрткен,кадайы сугга барган сарыг салдыг орус (Семен Домогацких)

3.Дайын-чаага киржип,кадыг-бергелерге таваржып чорза-даа, γлегер-чижектиг,хѳй 12 ажы- тѳлγн ѳстγрγп шыдаан тыва араттарның бирээзи,оон прототиви кылдыр Кызыл- Эник Кыргысович Кудажының кырган-ачазы Кыргыс Суваңны алган,эки кѳргенниң эъдин кезер,бак кѳргенниң балдырын кезер дээр бардам-чоргаар кижилерниң бирээзи эвес, турзв узун, тутса мѳге,аптаразыг делгем хѳректиг, чодур дыт дег тырын дурт- сынныг кадап каан адагаш дег тендиш дивес кылаштыг (Сγлдем)

4.Хендергеден келген, Сγлдемден ушчок аныяк,кылыр ажылы-ла дус, тарбаган.Кγс болурга-ла, улустан аът-шары ачылап алгаш,ѳвγр ажып, дустап, тарбаганнап алгаш,тараа-быдаага орнап чораан,тараа-хадылаң чер боорга, Барыкка кѳжγп келген, малга багы, кижээ хинчээ чок,чаңгыс аъттыг,чангыс уруглуг ядыы арат (Сат Хγрбээ)

5. «Угудар Яамызының γндезилекчизи,Моолга Хомду дайынынга киришкеш,балыглатканының уржуундан Аскак- Сайын деп шоланы эдилеп чораан, баяаттар, дγжγметтер- биле кѳрγшпес,Таңды Тывазының эн улуг байы-Ажыккай бээзинге бγгγ  назынында ѳжээнниг чораан кижи.(Кγрседи)

2 Оюн.«Ийе, чок» Сорулгазы: Холуштур шын,меге тургускан айтырыгларга ѳѳреникчилер бодамчалыг харыылааш ,сылдыстарны алыр,хѳй шын харыы тыпкан кижи тиилекчи болур.Ук оюн уругларнын боданыр чоруун сайзырадып, боттарының билиин хынап,  чогаалчының, чогаалдың делегейинче сонуургалын оттурарынга дузалыг.

7-ги класска « Кызыл- Бѳрттγг» деп тоожуга

1.Чогаалда болуушкуннар Тарлагда болуп турар. (чок)

2.Кызыл-Бѳрттγг адазының оспаксырак,чγве ыыттавс чаңын дѳзеп алган. (ийе)

3.Оолдуң адын сугжу кижи адаан. (чок)

4. Адазы аңнап чорупкаш,келбейн туруп бээрге,оол кажыктар-биле тѳлге салып турган. ( ийе)

5.Адашкыларның азырап олурган инээ малгашка дγшкеш ѳлγп каар.(чок)

3.Оюн «Маадырларның  делегейинде» Ук оюнну ойнаарда ѳѳреникчилер чогаал маадырлары болур,башкы айтырыгларны салырга,уруглар чогаал сѳзγ-биле азы бодунун бодалын илередип харыылаар. Ук оюн уругларның чугаа-домаан сайзырадып, сѳзγглелди кичээнгейлиг номчуурунга, бодунун бодалын шын илередиринге чаңчыктырар.

7-ги класска «Кызыл-Бѳрттγг»деп тоожуга

|||.Чогаадыкчы диктантылар.

Сорулгазы чогаалдың идей- тематиказын, кол маадырларын шын тодарадып билири,чогаадыгны бижииринге белеткел.

Даалгалары: терминнерни частырыг чокка бижиир, карартыр парлаан терминнерни тайылбырлаары.

11-ги класска «Уйгу чок Улуг-Хем»деп роман-эпопеязынга

1.Губанов

2.Чейзең

3.Барык-Аксы

4.Комбу- Доржу

5.Роман-эпопея

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының школа программазында кирген чогаалдарынга ажыглаар уругларның бот ажылдарының хевирлери γстγнде бердинген чижектер- биле кызыгаарланмас. Башкының чогаадыкчы ажылында кызыгаар чок.

Ажыглаан литератураның данзызы:

1.КууларД.С.» Тыва чогаал» 11  класс-Кызыл 1994

2.Оргу К.Х, В.С.Кызыл-оол «Тѳрээн чогаал» 5 класс-Кызыл,2004

3.Оргу К.Х.,Ойдан-оол Х.М. «Тѳрээн чогаал» 7 класс-Кызыл,1996

4.Оргу К.Х.,Куулар Н.Ш. «Тѳрээн чогаал» 6 класс-Кызыл,2002

5. Ойдан-оол А.К. .  «Тыва литература талазы- биле эртем- методиктиг статьялар чыындызы 2 кезээ»-Кызыл,2010

6. Текучев А.В. Методика преподавания русского языка в средней школе.-М,1980,

7.  Сγрγң-оол,С.Б. Байыр-оол «Тыва чогаал» 8 класс- Кызыл,2005