Мои любимые уроки
презентация к уроку

Тыва чогаал  кичээлиниң план-конспектизи

Кичээлдиң планы:

I. Кичээлдиң эгезин организастаары

1. Уругларның сагыш-хɵɵнүн кичээлге белеткээри

II. Бажыңга онаалга хыналдазы (Билир мергежил чаңчылдарын сайзыраңгайжыдары)

1.  «Литературлуг 5 харыы» (Слайд 2, 3, 4, 5, 6)
2. Оюн «Аскан чогаалдар» (Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл)
3. Айтырыг-харыы (Мурнуку кичээл-биле харылзаа)

III. Чаа тема тайылбыры

1. Аянныг уран номчулга (Уруглар чогаалды рольдап номчуур)
2. Чогаал сɵзүглели-биле ажыл  (тема, идеязын, сюжедин тодарадыр)

IV. Быжыглаашкын.

V. Уругларның кичээлге алган билиин хынаары

      1. Тест  

VI. Кичээлдиң түңнели

1. Айтырыг-харыы
2. Демдектер салыр

VII. Бажыңга онаалга

      1. «Алдын-кыска чагаа»

      2. Чогаалга иллюстрация чуруур.

VIII. Рефлексия

Кичээлдиң чорудуу:

I.  Кичээлдиң эгезин организастаары

- Тѳрээн Тывамның эртенги хүнү, экии! Чараштарыңарны! Каям, удур-дедир кѳржүпкеш, каттыржыптыңарам, улам ѳңгүр чараш апардыңар. Ёзулуг амыдырал чечектери… Шупту бис бе? Кичээлди эгелеп болур бе? Белен бис бе?

 II. Бажыңга онаалга хыналдазы (Билир мергежил чаңчылдарын сайзыраңгайжыдары)

1.  «Литературлуг 5 харыы» (Слайд 2, 3, 4, 5, 6)

Башкы: Бажыңга кайы хире ажылдааныңарны билип алыры-биле дараазында слайдылар-биле ажлылдаптаалыңар.

Комментарий. Уруглар экранда бижээн айтырыгларны кичээнгейлиг номчааш, чанында олурар эжи-биле сүмелешкеш, шын харыыны бээр.

 Слайд 1. Бодунуң дугайында ол мынча деп бижээн: «…Кара чаштан ɵскүс, ядыының аар ажыын оокуже аартаан: дүне, хүндүс, ɵскениң малының маанакайы, хоюнуң хоюткузу бооп, дагга, дашка, эзим-аргага чоруур оолдуң хɵрээнге кандыг бодалдар хайынмаан деп!» Кымыл ол, уруглар?

Слайд 2. Бо кымның овур-хевири-дир? «…уян сеткилдиг, хамык чүвени кижилерден бир янзы кɵрүп билир, човулаңныг чонунга кээргээчели үе-чергелеринден онзагай кɵстүр…»

Слайд 3. Билдингир чогаал шинчилекчизи, кым деп эртемденниң  С. А. Сарыг-оолга берген үнелели деп бодаар силер? «…Эрги шаг хевээр турган чүве болза, С. А. Сарыг-оол улуг тоолчу болур турган боор. Чүге дээрге, ол салым-чаяанныг кижилерниң тɵрел аймаанга: тоолчулар, хамнар, ыраажылар, хɵгжүмчүлер, хɵɵмейжилер аразынга ɵскен. А салым-чаяанны кандыг-даа күш базып шыдавас дээрзи шын…» (Самдан З. Б.)

Слайд 4. С. А. Сарыг-оолдуң шүлүкчү болурунуң эгезин салган «Эрге-шɵлээ» деп шүлүүнүң идеязы» (тыва болгаш  орус совет улустарның эп-найыралының идеязы)

Слайд 5. Тываның улустуң чогаалчызы, чогаал кокпазының эгезин салышкан, ооң ак ɵɵн ɵглешкен, тыва шүлүк чогаалының начыны, «тываның мɵңге хостуун ырлап ханмаан» чогаалчы кымыл?

Башкы: Сарыг-оол болбайн канчаар, уруглар. Бо ышкажыл улуг ɵгбевис Агар-Сандан ыяш (чоон хɵй адыр будуктарлыг, ортузунда «С. А. Сарыг-оол» деп бижип каан ыяш чуруун самбырага азар)

2. Ам «Аскан чогаалдар» деп оюнну ойнаптаалыңар.

Стол кырында хɵй-ле чогаалдар аттары бижип каан сарыг бүрү-карточкаларны  алгаш, чүгле Сарыг-оолдуң чогаалдарын бо ыяшче азыптаалыңар, уруглар. «Алдын күс» дугайында чугаа (Сарыг бүрү-карточкаларда «Чечек», «Шойдаң ирейниң Чудукмаа дугайында чугаазы», «Эне-Сайым», «Тулчуушкунче», «Саян-биле чугаалажыг», «Чараш карак», «Ынкшыл», «Найырал», «Ном», «Хайыраан бот», «Белек», «Саны-Мɵге», «Алдын-кыс»)

 Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл.

Башкы: Кичээлге кымның чүү деп чогаалын номчуп таныжарывысты, кандыг ажыл, чүнү кылырывысты  тодарадып алыылыңар. Сарыг-оолдуң «ыяжын» чүге азып алдывыс. Бо «Алдын-кыс» деп чогаалды ɵске чогаалдардан чүге ɵңгүр ɵңнүг кылдыр алган деп бодаар силер?

Уругларның чижек харыылары:

- Чогаалчының иштики сагыш-сеткилин, чуртталгага хамаарылгазын, ɵртемчейже кɵрүүшкүнүн улам ханы билип алыр.

- Ук чогаалды номчуур, сайгарар, боданыр, дилээр, тывар, истээр, чогаадыр, шынзыдар…

Ай, хүннү, теманы кыдыраашка бижиир.

3. Айтырыг-харыы (мурнунда болган кичээл-биле харылзаа)

• Шүлүглелдиң бижиттинген тɵɵгүзүн чугаалаңар («Алдын-кыс» баштай 1946 чылда «Тываның аныяктары» солунга кɵстүп келген. Ынчан Тывага калбак колхоз тургузуушкунуң бүдүүзү турган…)
• Болуушкуннар кайда болуп турарыл? (Аржаанныг-Хемниң унунда, Алдын-кыс биле Байырның тɵрээн черинде)
• Чогаалдың кол маадырларын адаңар.
• 2 аныяк кижи бот-боттарынга ынак, кады чурттаар дээрге чүү чүве шаптыктап турарыл? (оларның бодалы чɵрүшкек: Байыр болза анаа-ла биеэ хевээр, ада-ɵгбелери ышкаш амыдырап чурттаар бодп турар, а Алдын-кыс ындыг эвес, чаа сууржуң чуртталгага ынак)
• Чогаалчы чүге чагаалажылга аргазын ажыглаан деп бодаар силер? (Алдын-кыстың иштики сагыш-сеткилин улам ханы кɵргүзер бодаан)

III. Чаа тема тайылбыры

1. Аянныг уран номчулга

Комментарий. Уруглар чогаалды рольдап номчуур: арын 32-35, автор-, Алдын-кыс- Байыр-)

2. Чогаал сɵзүглели-биле ажыл (тема, идеязын, сюжедин тодарадыр)

• Номчаан чүүлүңерниң кол утказын чугаалаңар.
• Авторнуң маадырларга хамаарылгазын эскердиңер бе?
• Байырның  үнү чүге чиде бергенил?
• Байырның психологтуг байдалын кɵргүскен одуругларны тывыңар.
• Колхозту кымнар үндезилеп эгелээн-дир?
• Чогаалдың тема, идеязын тодарадыңар.
• Сюжет деп чүл? (Кижилерниң харылзааларындан, удурланышкак күзел-чүткүлдеринден үнүп келир болуушкун) Ынчап кээрге, чогаалда болуушкуннарны сюжеттиң элементилериниң аайы-биле дес-дараалаштыр бижип алыылыңар?  

IV. Быжыглаашкын.

• Алдын-кыстың мɵзү-бүдүжү чүнүң-биле онзаланып, бистиң сагыжывыска тааржып турарыл? (ховар угаан-сарыылдыг, тɵɵгүнү болгаш келир үени, чуртталганы коптарылдыр бодап чоруур…)
• Чогаалчыныы-биле коллективизация деп чүл? (ажыл-агыйга күштү мɵɵңнээринден аңгыда калбак арат чоннуң амыдыралын чаагайжыдарының оруу)
• Чогаалдың кижизидикчи ужур-дузазы. (Тыва чоннуң күш чок, быдаргай, кɵшкүн байдалдан уштунуп, сууржуң амыдыралче шилчип, коллективтиг ажыл-агыйже канчаар кирип турганы; күзел-чүткүл барда, чүү-даа чүве бүдер)
• Кичээлдиң темазынче кɵрүңер, «чуртталганы чаартыр, чаагайжыдар тура-соруктуң чалбыыжын кывыскан чогаал» деп бадыткалга каттыжар силер бе?

Комментарий. Уруглар үстүнде айтырыгларга харыылаан соонда чогаалдың тема, идеязын, сюжет-композициялыг тургузуун тус-тузунда сүмележип, сайгарганының түңнелинде  кыдыраашка демдеглээр)

Чогаалдың темазы: Эвилелдиг ажыл-иштиң, сууржулганың ачызында аас-кежиктиг чуртталганы чедип алган аныяктарны, оларның күзел-чүткүлүн болгаш ажыл-херектериниң чаражын йɵрээген чогаал

Идеязы: Сураанын тывар, күзээнин чедер. Чаа амыдырал дугайында бодал.

Шүлүглелдиң сюжет-композициялыг тургузуу дɵрт бɵлүкке чарлыр: бирээде – эгези (допчу киирилде шүлүк, Аржаанныг-Хемниң чурумалы болгаш Алдын-кыстың портреди); ийиде – Алдын-кыс биле байырның ынакшылы болгаш оларның колхоз дугайнда соругдалының боттанып эгелээни; үште – Аржаанныг-Хемде колхоз тургузуушкуну; дɵртте – чоннуң чаа амыдыралы дээш демиселиниң чаагай үре-түңнели болгаш Алдын-кыс биле Байырның күзелиниң чогааны.  

V. Уругларның кичээлге алган билиин хынаары

      1. Тест

1. Чүгле шак ам кыстың шүлүү

   Чүрээнге дээп дириг үн бооп,

Дүүн-не номчаан чагаазының

… чүзү часты   бергенил? а) хавы б) дүүшкүнү в) дүлгүүрү

2 Сууржулганы эгелээр деп

Сувуразы бадылаан кымнарыл ол? а) аржаанчылар б) кырганнар в) аныяктар

3 Чогаалдың идеязы а) Күзээнин чедер б) Халас чүве ажык болбас в) Тɵɵгү билбес тɵɵрээр

 4 Алдын-кыстың иштики сагыш-сеткилин билип алырывыста, чүү чүве эң кол рольду ойнады а) сɵзүглел б) чогаал в) чагаа

5 Эки кижи болурунуң эжик-оруу кайда чүвел? а) Алдын-кыста б) бодуңда в) бажыңда

Комментарий. Тестини бижимел-биле харыылаар, бодун боду хынаар.

Харыызы:

1. б
2. в
3. а
4. в
5. б

Демдээ:

Бир эвес 5 харыы шын болур болза  – «Эрес хей!»

4 – «Часпаан-дыр сен!»

3 – «Ажырбас, даарта..»

2 – «Эртен, шиңме…»

1 – «Хомудава, хүн ийис», деп ѳѳреникчилер боттарын боду хынааш, кыдырааштарынга канчаар харыылаан-дыр, ынчаар бижип алыр.

VI. Кичээлдиң түңнели

1. Айтырыглар

Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чүнү билип алдывыс?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады ышкаш?

Мен мындыг бадыткал бижиктер белеткеп алган мен, кымнарга бээр бис?

«Эң-не сагынгыр», «Мерген угаанныг», «Аастыгга алдыртпас», «Чечен сѳстүг» Портфолиоңарже суп алыр силер, тураскаал болур ыйнаан.

2. Бадыткал бижиктер алган уругларга 5-тер, эки харыылаан уругларга демдектерни салыр.

VII. Бажыңга онаалга

      1. «Алдын-кыска чагаа»

      2. Чогаалга иллюстрация чуруур.

VIII. Рефлексия

1. Айтырыглар.

- Алдын-кыстың кандыг бүдүжү силерни бодандырыпты?

- Бир эвес чогаалчы бистиң чанывыска, бо кичээлге аалчы болуп,  чедип келген турган болза, силер оон чүү деп айтырыг салыксаар-дыр силер?

- Чогаалчы бисти бодунуң чогаалы-биле чүү чүвеге, кандыг болурунга  ѳѳредип турарыл?

- Маадырның кандыг кижизиг аажызын бодуңарга сайзырадыр бодап турар силер?

- Чаа чүнү билип алдыңар?

- Бѳгүнгү кичээлге алган билиивисти ѳске каяа, чүге хереглеп болур бис?

- Кандыг бергедээшкиннерге таварыштыңар, чүге, бергелерни ажып эртип шыдадыңар бе?

-Дараазында бодалдарны уламчылаңар:

- Меңээ солун болган чүүл…

- Мен моон сонгаар...

Кичээл тɵнген. Четтирдим. Байырлыг.