«Зуңкван гегән – мана ухан тоолврт»
методическая разработка

«Зуңкван гегән – мана ухан тоолврт»

Цуг хальмг улс Зул гидг мөргүлд җил болһн орлцна. Эн мөргүл шар шаҗна эклцинь   тәвсн   Зуңкван нернлә залһлдата. Зуңква бурхн үнндән һазр деер бәәсн күн, Шакъя-Муни бурхна   хөөн    тер  ирсн болсмн. Олна тоомср зүүҗ йовсн   Дарһч Лу-би-мге гидг   күн   энүнә   эцкнь бәәсмн.    Әрүн    цаһан седклтә, үнн-чик хәләцтә болн саг болдгарн хаҗудк әмтнә      күндллһ    тер эзлсмн. Зуңква эк-эцкдән дөрвдгч    көвүнь   болҗ, 1357 җилд төрҗ   һарсмн. Терүг һархд кесг сән темдг учрсмн   гиҗ   келгднә. Үлгүрнь, көвүһән һархд экәснь һарсн цусн һоожад һазрт күрсмн. Тер ормднь йир өвәрц модн урһсмн. Зун миңһн ац болһнднь зурһан   һарта   Маха-һал бәәҗ. Тер модыг гелң хашалад, өөрнь сүм босхад, тенд бәәдг болҗ. Иигәрән әмтн ирәд, мөргүл кедг болсмн. Хөөннь энд Һобулг гидг хурл тосхгдла.   Әрүн  седклин  болн хөвтә җирһлин   көрң эн болла. Хө мөстәһәсн  авн 16 нас   наслтлан  Зуңква бурхн шаҗна ном дасад, 1373 җидд Төвд орв. Тенд олн зүсн   ном дасх саам терүнд учрснь лавта. 24 күрх насндан Зуңква гелңгин цол зуүв. Тер цагт үүлдҗ йовсн Буддан шаҗна   цуг   хүвинь   Зуңква шинҗләд, терүнә хар алтта тоотынь йилһҗ шалһв. Тегәд   Буддан   шаҗиг цеврүлҗ, терүнә сурһалин сән гисинь батлх төр тер тәвсмн. Аштнь күн болһн насн-җирһлдән нәәмн зокал оньдин күцәх зөвтә гиж эн батлв.

1. Күн цеврәр бәәх зөвтә
2. Эс өгсн юмиг авх зөв уга
3. Кениг чигн әмнәснь  хаһцулҗ зөв уга
4. Худл келх зөв уга
5. Әрк – чаһрас хөөһх зөвтә
6. Цаг – болзг угаһар асхнд хот уух зөв уга
7. Өндр юмн деер эс гиҗ өндр орндг деер кевтх зөв уга
8. Цаг – болзг угаһар биилх, дуулх зөв уга

Күн болһн мацг бәрх зөвтә гиҗ Зуңква заасмн. Мацг бәрсн күн гемәс, бәәдл –җирһлин талдан чигн му тоотас сулдхгдна гиҗ тер заадг бәәсмн. Зуңкван сурһаль 10 орн-нутг авгдад, хөөннь шар шаҗн өргәр делгрв. Цуг насн-җирһлиннь туршарт Зуңква сурһалян делгрүләд тархаһад йовсмн. Ташр эн шаҗн күчәр зүүлһгдҗәсмн биш, зуг эвәр тархагдла. Тер учрас чигн эн шаҗна зокалмудыг шар шаҗнд шүтдг әмтн эндр өдр күртл әрүнәр күцәнә. Тиим әрүн шаҗиг үүдәсн төләд Зуңква шар шаҗна бурхдын негнь болсмн. Эн шар шаҗна халх һоллгч үүдәврмүдиг бичсмн. Болв Зуңквад бийднь чигн номин  кесг үүдәвр нерәдгдсн  темдгтә. Үлгүрнь, нер туурсн Зая-Пандит чигн Зуңкван тускар олн үүдәвр бичсмн. Зуңквад шишлң мөргүлмүд чигн нерәдгддг билә. Терүг мөрглһн угаһар, йөрәлһн угаһар хурлмудт нег чигн үүлдвр күцәгддго бәәсмн. Зул болсн цагт хамгин өргмҗтә мөргүлмүд Зуңквад нерәддг билә. Москвад цергә - тууҗин Центральн архивд Зулн тускар бичәтә материал бәәнә: «Зулын өмн өргнд асхн хурлас хол биш теегт ик ут ширә тәвгднә. Тиигәрән хальмг күн болһн һуйрар кесн шар тоста болн һолта цөгцән авч ирнә. Эн саамд хурлд мөргүл болна. Терүнә хөөн гелңгүд хурлас һарад, һартан бурхд бәрәд, ду дуулад оркхла, ирсн әмтн тер бурхдт мөргнә. Тиим мөргүлин төләд хурлын һаза кесг олн шам шатагдна».  

Зулла хальмгуд өңгрсн  элгн – садндан хот бәрнә. Зулыг темдглхин төләд боорцг, гүзәнд хот  тосн, альмн – кедмн, тосн кегддг бәәсмн. Өдр болһн һуйрар Зулын оңһцд һол кедмн. Терүн деернь дәкәд күн болһна тоод неҗәд һол немдмн. Хурлмуд үүлдҗәсн цагт әмтн цуһар тер оңһцан хурлд авч ирәд, әрүслүлдг бәәсмн. Эн үүлдврин тускар Х. Б. Кануков иигҗ бичлә: «Хурлд авч ирсн Зулын оңһцыг тәвцд тәвәд шатадмн. Һалнь унтрсна хөөн әмтн тер һуйрар кесн оңһцас күртхәр, невчкн юм авхар түлклддмн, терүг аршан гиһәд әмтн иддмн».

Хөөннь чигн Зулын цөгц бөкснә хөөн әмтн терүг үүләд аршалдг бәәсмн. Зулын хөөн 5-6 өдр давсна хөөн - сарин 1 шинлә -Җилин Эзн ирдг йовдл темдглгддг билә. Тер саамд залу күүнә насн деер җил немгддмн. Эн кемд әмтн тоовр кеһәд, нег-негән йөрәнә, бичкдүдт шикр-балтаһар белг өгнә.

Зулла хальмгуд сән гисн хувцан өмсәд кеердмн, эн байрт ик эртәснь кинән кевәр белддмн. Зулд нерәдгдсн үүлдвр дунд һал тәәлһн онц орм эзлдг билә. Ишкә герин тал дунд шатҗах модн деегүр хөөнә нәрн гес татдг бәәсмн. Ьалын һурвн таласнь хар һуйрар кесн цөгцс тәвәд, дотрнь шар тос кеһәд шатадмн. Хажуднь болхла олн зүсн өңгтә торһн кизәрмүдәр кеерүлгдсн модна ацмуд зогсадмн. Модн йосндан шатад ирхлә, терүнд хөөнә хавс, өвцү, аш сүүдднь ууц тәвәд, бәәҗәһәд – бәәҗәһәд тос, хорһ, үс, чигә, зәрмдән әрк кедмн. Цуг эн тоот шатад чилхлә, деернь татгдсн хөөнә нәрн гес һалд хайна. Терүнә хөөн һалын утана бәәдәр хурсн әмтнә иргчинь меддг билә. Үлгүрнь, һал аслго, цеврәр шатхла, бәәдл-җирһл хөвтә болх гиҗ келдмн. Һалын өңг харңһу болхла зовлң үзгдх гиҗ заадг билә. Һал унтрсна хөөн үлдсн үмсиг гертән һурв хонулчкад, күн йовдг хаалһас холд асхдмн. Йовсн әмтн ишкәд, терүг бичә бузрдатха гиҗ тиигдг бәәҗ.

Зул – шаҗна үүлдвр болсн деерән үвл, шин җил ирҗәх темдг мөн. Үвл малчнрт күнд цаг болдг биший. Тегәд зудта, шуурһта цагин өмн өргнд йиртмҗин аюлас гетлгхин төләд әмтн номд, теңгрин күчтә чидлмүдт нәәлдг бәәсмн. Малнь бүрн – бүтн һартха, элгнь – саднь гем – шалтан уга бәәтхә, наснь ут болтха гиҗ мөргдг билә. Улла хальмгуд бас ном умшдг билә.

Зулын тәрн

Орасн зулын һолм

«Дорҗ җодвин» һурвн давхр хувцн бит болтха!

Кесн тосн һазадын дала бит болтха!

Дөрвн үзгин һурвн цагин һучн һурвн

Хурмста теңгртән мөңк  зулан өргҗәнәв,

Зандн модар герл өргҗәнәв,

Тосн дала угад мелмлзгсн дундын хурлд

Тәкин мөңкин герләр зул бәрий,

Харңһу һал дутал уга сарул үлдх болый,

Бурхни хөөтн күмни, бөкни хөөтк болх болый,

Сән һалвн миңһн бурхнд,

Зандни һучн тавн бурхнд мөргий,

Арвн үзгин һурвн цагин хамг бурхнд

Бодь –Садьнртан зальврад мөргҗәнәв.

Зулд тәвдг йөрәл

Не, ода авсн наснтн өлзәтә,

Цаһан хаалһта болҗ,

Ут наста, бат кишгтә болҗ,

Гертә - бүлтәһән, үртә - садтаһан,

Ачнрта – зеенртәһән цуһар

Зовлң – түрү уга, я, ях уга,

Дүүгҗ – дүрклҗ,

Зурһан – зүүл

Хамг әмтнә

Хормад багтҗ,

Зун нәәмн бурхна гегән өршәҗ,-

Зуңкван гегән гидг бурхнь өршәҗ,

Амр – аңхун бәәхимдн

Олн деед бурхд өршәтхә.