Внеклассное мероприятие "1уры1уатэ - дыщэ пхъуантэ"
методическая разработка (5 класс)

Мурад: ц1ыхубэ 1уэры1уатэм хыхьэхэр ягу къэгъэк1ыжын. Лъэпкъым дежк1э 1уэры1уатэм и мыхьэнэр зыхуэдизым гу лъегъэтэн. Лъэпкъым и хабзэри и нэмысри, и л1ыгъэри и ц1ыхугъэри, и гурыгъу-гурыщ1эхэри и 1уэхущ1афэхэри зыхъумар 1уэры1уатэрауэ зэрыщытыр я ф1эщ щ1ын. Щ1эблэр зыщ1ап1ык1ыу, зэрагъасэу, щытар 1уэры1уатэрауэ зэрыщытым ешэл1эн. Джэгук1э зэмыл1эужьыгъуэхэмк1э сабийхэм я бзэм зегъэужьын.

Егъэджак1уэм: Фыкъеблагъэ ди 1уэры1уатэ зэпеуэм! Ди адыгэ 1уэры1уатэр дыщэ к1анэщ, дыщэ к1анэ мыхъуу, дыщэ хъурейщ, дыщэ хъурейми къыщымынэу, дыщэ пхъуантэщ.

Фыкъеблагъэ ди «1уэры1уатэ- дыщэ пхъуантэм». Ди зэпеуэм хэтынущ гупит1- «Вагъуэ»-рэ «Дыгъэ»-рэ.

Зэпеуэм щ1эдмыдзэ щ1ык1э пхъэидзэ тщ1ынщ. Япэу утыку къихьэнур къэтщ1эн папщ1э гупхэм я л1ык1уэ зырыз къыхэтшынщи баш зэпэбж ящ1ынщ.

Лъэпкъым и дежк1э 1уэры1уатэм и мыхьэнэр мылъытэщ. Лъэпкъым къыдек1уэк1 и л1ыгъэри, и нэмысри, и хабзэри, и гурыгъу-гурыщ1эри, и 1уэхущ1афэхэри зыхъумар 1уэры1уатэрщ.. Дяпэ ита нэхъыжьыф1хэм, джэгуак1уэхэм, бзэр зыдж щ1эныгъэл1-къэхутак1уэхэм я ф1ыгъэк1э 1уэры1уатэм и жанр псори мык1уэду ди зэманым къэсащ.

1. Япэ зэпеуэр теухуауэ щытынущ 1эпхъуамбэ джэгук1эм.

Пасэм щыгъуэ сабийм хьэл-щэн дахэ къищтэным, нэмыс зыхилъхьэным нэмыщ1, гулъытэшхуэ хуащ1ырт абы и гупсысэк1эм, и губзыгъагъым зегъэужьыным. Ар зрагъэхъул1эн щхьэк1э 1эмал зэмыл1эужьыгъуэхэр къагъэсэбэпырт. Псом хуэмыдэу джэгук1эхэр абык1э сэбэп хъурт. Джэгук1эу куэд къадек1уэк1ырт адыгэхэм. 1эпхъуамбэхэм теухуа джэгук1э дагъэлъэгъунщ гупит1ым.

Б ж э к 1 э з ы д о г ъ а щ 1 э Зы - щхьэзакъуэр насыпыншэщ

Т1у – нит1ыр зэрощ1э

Щы - адыгэ 1энэр лъакъуищщ

Пл1ы – шым и лъакъуипл1ыр узыншэмэ, к1уэк1э и1эщ

Тху - 1эпхъуамбитхур зэшхуэзэесщ

Хы - щырыщу т1ур хыщ ( щ1алэр илъэсихым дошэс)

Блы - Вагъуэзэшиблым загъазэмэ, нэху мэщ

И - вэрывийр зэдекъумэ, пхъэ1эщэр щ1аш

Бгъу - бгъур пщ1эмэ, зы къэтщ

Пщ1ы – пщ1ым нэс убжэмэ, зэк1э хъунщ.

Зы - Темыркъэзакъым и закъуэщ

Т1у – нит1ыр зэхуэмыдэмэ, мэплъэщхъу

Щы – 1энэр лъакъуищмэ, мэув

Пл1ы – жэм быдзипл1ыр зэхуэдэмэ, гъэшыф1эщ

Тху – 1эпхъуамбитхум лей яхэткъым

Хы – гъэрихым щэси ежьэж (гъэрих – илъэсих хъу шы)

Блы – л1эужьыр бжьиблк1э мауэ

И - вэрывийр зэгурымы1уэмэ, мэвэщхъу

Бгъу - бгъуэ егъапщи зэ пыупщ1

Пщ1ы – 1эпхъуамбипщ1ыр псомэ, узыншэщ.

Егъэдж. Псалъэжьхэм лъэпкъым и гупсысэк1эр, и дуней еплъык1эр л1эщ1ыгъуэк1э щызэхуэхьэсащ. Ахэр я гъуджэщ ик1и я фащэщ ди япэ ита ц1ыхухэмрэ ахэр зыхэпсэухьа зэманымрэ. Псалъэжьхэр нобэми ди культурэм, ди гъащ1эм хэпщауэ, нэхъыщ1эр ягъэ1ущу, яущийуэ щытщ. Дэри нобэ абы гъунэгъу зыхуэтщ1ынщ.

#1040;ращи , зэпеуэм и ет1уанэ 1ыхьэм щ1ыдодзэ:

1 гуп.

Сыт псалъэжьыр зищ1ысыр? ( Псалъэжьхэр к1эщ1у гъэпса жы1эгъуэщ, гъэсэныгъэ мыхьэнэ и1эу ).

Акъыл щы1эц1эр хэту псалъэжьит1 жы1эн. ( Акъылыр ландыщэщ, гъэсэныгъэр дыщэ жыгщ.Акъылыр щагуэшым дурэшым дэсащ.)

2 гуп.

Сыт псалъэжьыр псалъэ шэрыуэм къызэрыщхьэщык1ыр? ( Псалъэжьыр к1э зи1э жы1эгъуэщ, псалъэ шэрыуэр жы1эгъуэм и зы 1ыхьэщ.).

Анэ щы1эц1эр хэту псалъэжьит1 къэхьын ( Анэ зимы1эм гу1эр и махуэщ. Анэр нэщи . адэр лъэпкъщ. )

3.Егъэдж. Зэпеуэм и ещанэ 1ыхьэр. Лъэпкъ къэс и1эщ псалъэжь.

Адыгэ псалъэжьхэм урыс псалъэжь мыхьэнэк1э хуэк1уэ къыхуэфхь.

#1041;зэгум къупщхьэ хэлъкъым ( Язык без костей. )

#1059;зигъусэр къызже1и узищ1ысыр бжес1энщ ( С кем поведешься , от того и наберешься).

#1043;ъэмахуэм 1эжьэ щ1ы,щ1ымахуэм гу щ1ы.(Готовь сани летом,а телегу зимой)

#1043;ъатхэ махуэм гъэ егъашхэ.(Весна год кормит.)

#1048;зрэ ныкъуэрэ зэрыщ1эркъым.(Сытый голодного не разумеет)

#1047;ы тхьэк1умэм ихьэри,адрейм къик1ыжащ.(В одно ухо вошло,в другое вышло.)

#1045;пл1анэ 1ыхьэ

Езы гупхэм ягъэхьэзыра псалъэжьхэм и пэр жа1эри, адрейхэм пащэ.

(Псалъэжь щырыщ.)

К ъ у а ж э х ь х э р

Къуажэхьхэр- адыгэ 1уэры1уатэм и зы 1ыхьэщ, купщ1эщ. Ахэр ди лъэпкъым и губзыгъагъым, и акъыл жанагъым, псалъэ дахэ 1урылъам щыхьэт на1уэ тохъуэ. Мы джэгук1эр Къэбэрдейм икъук1э ц1эры1уэу, убгъуауэ къагъэсэбэпу щытащ. Апхуэдизк1э а джэгук1эр яф1эхьэлэмэтти, къуажэ - къуажэк1эрэ щ1алэгъуалэр зэк1элъык1уэу, адрей къуажэм щыпсэухэм япеуэу къек1уэк1ащ нэхъапэм. Къуажэхь куэд дыдэ зыщ1эр е гугъу демыхьу ахэр къэзыщ1эфхэрт, дауи, зэпеуэм хыхьэфхэр. Апхуэдэхэм «къуажэхь ныбэк1э» еджэрт

#1047;эпеуэм и етхуанэ 1ыхьэ. Иджы си къуажэхьхэм фыкъеда1уэ, къафщ1э.

#1040;р мэда1уэ, ар мэ1ущ1э, джыди уади имы1ыгъ.

Лэжьак1уэжьу еш зымыщ1э, л1ыуэ пы1э зыщхьэрыгъщ( жыгыу1у)

#1048; бзэ ц1ык1ум зыщ хужы1эр, жи1эм ар хущ1емыгъуэж,

А тхьэмыщк1э хъарып ц1ык1ум езым и ц1э ире1уэж( к1ыгуугу)

#1053;ат1эрыдз, лъапэрыдз, уеуэ пэтми мыдзыхэ (топ)

#1065;1ым и 1эф1ыр къыщ1эзыш, шэм и хужьыр къызэрыж,

Жылэр зыгъэунэ, быныр зыгъэтхъэж( нартыху)

#1055;щ1эгъуалащхъуэ, куафэ щхъуант1э,кумбым йопк1э, къопк1ыж(хьэндыркъуакъуэ)

#1052;эк1э 1эзэщи, хьэкъым, дамэ тетщи, бгъэкъым , гъуэ и1эщи, бажэкъым(ц1ыв)

#1065;хьэнтэ щ1ы1ум щыпырхъ, 1энэ щ1агъым щытхъэж (джэду)

#1065;ыгъын хыщ1 зыщыгъ, щыгъыну щыгъри щ1ы1уншэ, хэт ит1эщ1ми, егъагъ (бжьын)

П с ы н щ 1 э р ы п с а л ъ э х э р

Псынщ1эрыпсалъэм езым и къалэн и1эжщ, абы и мыхьэнэ нэхъыщхьэр сабийм и бзэр къутэнырщ. Абы ириджэгуурэ, сабийр бзэм и макъхэм йосэ, ахэр къипсэлъыф, игъэбзэрэбзэф, игъэшэрыуэф мэхъу. Псынщ1эрыпсалъэм, зэпадзыжурэ, сабийхэр ириджэгурт, к1уэрык1уэм тету езы сабийхэми балигъхэми щызэхалъхьэ щы1эт. Ар лъэпкъ узыншэм и нэщэнэкъэ-т1э?

Еханэ 1ыхьэ. Псынщ1эрыпсалъэ нэхъыбэ зыщ1эм, нэхъ псынщ1эу жызы1эфым дызэхуеплъынщ.

Х ъ у э х ъ у х э р

Адыгэхэм мыхъуэхъуэф яхэттэкъым. Зыгуэр щыхъуахъуэк1э, ини ц1ык1уи тхьэк1умэ тегъэхуак1э еда1уэхэрт. Хэт хъуэхъур щыжа1э унэм щ1ыхьауэ, хэт и щхьэр бжэм къыдигъэжауэ, хэти лъапэпц1ийуэ щхьэгъубжэм къы1уту – апхуэдэт псалъэ дахэм и къарур.Ц1ыхур щ1эхъуахъуэр ф1ыгъуэщ. Хъуэхъук1э щ1эблэр ягъэ1ущ, захуагъэм, ц1ыхугъэм,л1ыгъэм хураджэ, яущий, ягъасэ. Сыт хуэдэ дауэдапщэ къэхъуми (л1эныгъэм къинэмыщ1) щыхъуахъуэхэрт.

#1044;и зэпеуэри хъуэхъук1э дыухынщ.

8.Егъэджак1уэм .

Адыгэ щIэблэр фыгурыхуэу,

ФимыIуэху зевмыхуэу,

Нэхъыжьхэр вгъэлъапIэу,

Фи адэ-анэм федаIуэу,

Хабзэм фрителъхьэу,

Дыгъэ нурыр фителъхьэу,

Нэмысыр фи Iэпэгъуу,

Адыгэбзэм пщIэ хуэфщIрэ,

Адрей лъэпкъхэми къыхуевгъэщIу,

Адыгэ Iуэхур вгъэкIуатэу,

Фи зэманыр хуэму кIуатэу,

ЗэгурыIуэныгъэр фхуэбатэу,

Iуащхьэмахуэ сыт щыгъуи флагъуу,

Гъатхэ удзыпцIэр фи лъагъуэу,

Уафэгум итыр Шыхулъагъуэу

ЖэщкIэ къаблэр фи насып вагъуэу,

ЩIэблэ нэсу фыкъэхъуну Тхьэм жиIэ.

#1047;эпеуэм кърик1уахэр къэпщытэжын.

Аращи, ди зэ1ущ1эр и к1эм нэблэгъащ. Хэтахэми хьэщ1э къеблэгъахэми ф1ыщ1э ин фхудощ1. Ди япэк1и ф1ык1э, гуф1эгъуэк1э Тхьэм дызы1уигъащ1э! Узыншэу фыщытхэ!

«1уэры1уатэ- дыщэ пхъуантэ»

Езыгъэк1уэк1ар : Бахъсэн ещанэ курыт еджап1эм

и егъэджак1уэ Нанэ Заремэ Хьэсэн ипхъу.