класс шагы "Ак чолдуг Шагаам"
классный час (5 класс) на тему

Темазы: «Шагаа –тываларнын чаа чыл байырлалы ! ».

Сорулгазы: Корген болгаш дыннаан чуулдерин утпас,

                 ону сактып алыр аргаларны сайзырадыр,

                 болгаш тывынгыр, чогаадыкчы чоруун сайзырадыр.

1.  «Шагаа – эн сузуглелдиг байырлал». Саннын сузуглели деп чул? Дээрзин уругларга билиндирер.

2.  Уругларны Шагаа  санынга ак суттен кылган чемнерни канчаар оргуурун, чалбарыырын, ак чаламаларны азып баглаарын кижизидер.

3.  Корген болгаш дыннаан чуулдерин утпас, ону сактып,  ооренип алыр аргаларны  болгаш, тывынгыр чоруун делгемчидер.

Уругларны чараш чуулге сонуургалын улгаттырып, дыл-домаан, чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези:

Интернат даштында белеткеп кылган одаг – «Сан».

Плакат. «Шагаа – Чаа чыл байырлалы!»

Улегер домактар, тывызыктар…

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Сорулгазын таныштырар:

Шагаа- байырлалында тыва чон шаг-шаандан бээр канчаар шагаалап, чораанын билип алар сорулга-биле «Шагаа – Тыва улустун чаа чыл байырлалы»  - деп беседаны эрттирер бис.

        Шагаа дээрге эрги чылды удээринин болгаш чаа чылды уткуурунун улуг байырлалы болур. Ук байырлалды Топ Азиянын бугу чоннары эрттирер. Бо байырлал 12 чыл эргилделиг календарьга чагырткан.

        Тол бодараанда, ие кижинин болгаш кыс дириг амытаннын эмиинден бир-ле дугаар аа сут токтур. Чаш тол торуттунуп келгеш-ле, иезинин аа судун эммер. Бистин огбелеривистин бодап чорааны-биле уе-шаг-даа, чер-делегей-даа база ындыг чаяалгалыг. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «Шагаа», «Шагнын аазы» дээн ужуру ол. Бо хунден эгелеп, бугу бойдус донаттан чайгаар адырлып, бодунун аазын чоорту оът-сигенге, ыяш-дашка,кижилерге, ан-менге берип эгелээр. Кижилернин хулээлгези – ону камгалаары, эргеледип-чассыдары, толептиг уткуп, хулээп алыры. Бо уеде чаа чылдын байыры- Шагааны эрттирери.

        Шагаа – чыл эргилдезинин байырлалы. Чыл бурузу тускай аттыг болур. Оларны тодаргайлаарга мындыг: Куске, Инек, Пар, Тоолай….

        Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула коор, баш бурунгаар кедергей белеткенир. Кустен эгелеп, шага чемин тускайлап салып эгелээр. Уругларга улээр чаагай чокпекти, курут болгаш ааржыны тускайлап шыгжаар. Шагаа байырлалы Тывага бир ай уламчылаар. Шагаа уезинде кижилер ойнап-хоглээр, ылангыя аныяктар аразында моорейлежир, кожамыкка чижир, чунгулаар, кажыктаар, тевектээр, аалдар кезип «бардамнажыр». Ол хуннерде ыры-хоомей-сыгыт узулбес, онзагай кижилерни ак ширтекке олуртуп, хундулээр.

Оолду, кысты олурткаш,

Онгаар, дескээр талаже

Ээлгир, дурген, кашпагай

Эстедип-ле бадар сен.

        Хом алгым, хом алгым,

        Хоглуг, ынак эжим сен!...

Ам, ынчангаш Шагаа дугайында дыка хой чуулдерни билип алдывыс уруглар. Улаштыр интернаттан унгеш, белеткеп каан «Санга» барып чалбарып. Тейлеп алыылынар уруглар!.

Саннын шагаа байырында йорээлдери:

Айым чаазы, хунум эртези!

Эрги чылды удеп тур мен,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Бура дег чыл эрти

Бодаган дег чыл келди

Эжен санным салып алган,

Эки чемими дээжилээн,

Чамбы-дипке чажыым чажып,

Чалбарып-ла чоруп тур мен.

Чыл келди чылан кежи туледи

Эртип турар эрги чылым

Эртинезин хайырлазын!

КУРАЙ! КУРАЙ!

Будуктуг ыяштан бузунду дегбезин!

Тонумну кактап,

Довураан силгидим

Эки чуве бээр-ле турзун,

Бак-ла чуве ынай турзун!

КУРАЙ! КУРАЙ!

Уруглар канчаар сан салырын билип, коруп, тейлеп, ак чемнин дээжизин  санче салырын угаап, билип алганнар. (чурукка дыттыргылап алган).

-Чаа, уруглар ам улаштыр школавыстын спортзалынче киргеш, тыва оюннарны ойнаалынар!

1-ги команданын киржикчилери: Ай-Херел, Шораан, Азият, Мария, Аялга, Чаяна, Ай-Хаан, Долаан, Алаш, Аржаана, Булат, Буян, Хуваанак.

2-ги команданын киржикчилери: Чодураа, Айдын, Ай-херел, Ай-Мерген, Амыр, Чечен, Мурат, Аяна, Алдынай, Дарыймаа, Чаяна, Аржаана, Чимис.

Уруглар шупту 2 командага чарлып алгаш, командазынын ат-сывын, девизин, ырызын ырлааннар.

Ийи команда чижип, бир дугаарында улегер домактажып эгелээннер.

Кыстын чаражы сеткилинде,

Состун чаражы чеченинде.

Кан сугга дадагар,

Кижи бергээ дадыгар.

Тоолчу кижи уйгужу кижиден коргар

Ооржу кижи ызырар ыттан коргар.

Эртем чокта угаан шапты,

Эгээ чокта хирээ шапты.

Сагыжы бактын кара соок,

Сонгазы бузуктун орээли соок. …

(Улегер домактарга «Чечектер» командазы тиилээн)

Ийи дугаарында командалар аразында кожамыктажыптаалынарам уруглар, кайызы кончуг эвес.

«Могелер командазы эгелээр.

Боошкуну дыдык чуве

Бооп чадап олур-ла бе?

Боостаазы тунук чуве,

Ырлап чадап олур-ла бе?

Хондергейнин кок-ле талга

Хоомейлеп орбадым бе.

Хоомейлеп олур-ла дээш

Корбээченней бербедин бе!

Борбак-борбак пряникти

Бодун сада бербедин бе

Болур-болбас ынакшылды

бодун туда бербедин бе!

Улица Аныякка

Улуп, ойнап турганымны

Улуг Ондар оглу-биле

Ужуражып турганымны! … (Эр-хейлер уруглар! База каттап «Чечектер командазы тиилээннер)

Уш дугаар моорейивис тывызыкка кончуг-ла бис! – дээш тывызыктажыптаалынар уруглар! Чечектер командазы эгелээр.

Элевес орумнуг,

Эрикпес ооренчиктиг.     (торга)

Соок хаайлыг,

Элезин дылдыг,

Эът чаактыг     (сала бажы)

Шыгыр-шыгыр чоруктуг,

Ийи дорзук хунезинниг.         (кавайда чаш уруг)

Менден бичи, мени мегеледи.        (душ)

Чангыс оглум тамы бажында барды       (Боо огу)

Чолдак ыт аргага баргаш

Ыяш коргеш ээрди.        (Балды)

Тейи дежик,

Ишти курттуг     (ог)……

(Уруглар кончуг хой тывызыктар билир-дир силер.Бо моорейге «Могелер» командазы тиилеп каан эр-хейлер оолдар!)

Дортку моорейивис: Тыва улустун шаг-шаандан ойнап чораан оюну «Тевек»

Башкынын «тевек» дугайында кыска дыннадыы:

        Тевекти шаг-шаандан бээр тыва кижилер ойнап чораан. Тевекти тевер кижинин саны кызыгаар чок. Ойнакчылар чангыс-чангыс бооп алгаш, азы ийи –ийи ийикпе, ООН-даа хой болуктер бооп алгаш ойнап чораан. Тевекти белеткеп кылып алыры белен. Коргучунну эзилдиргеш, малгаш хепке ортузу уттуг тырыкы хевирлиг кылдыр кудуп алыр, бок болза анаа борбак коргучунну калбарты шаптааш, ол утке ошкунун узун дугун орттур тырткаш алдыы ужун коргулчун-биле денней чыпшыр кескеш изиг демир-биле чуктап тургаш хаарып, а кырында арткан дуктун бажын дески кылдыр шарып кааптар.Тевекти кончуг тевер кижилер мун ажыр безин теп чораан.

        Тевектин ойнаар чурумнары мындыг:

1. «Човадыры» - ол дээрге уттурган команда азы кижи каап бээрге, уткан тала ырады тевер.

2. «Далчып» ойнаары – ол дээрге тевекти ийи буду-биле олуй-солуй тевери. Мында база-ла уттурган тала човаттырар. «Човадырда» ийи буду-биле човадыр.

4. «Чиннеп» ойнаары – ол болза будун черге салбайн, чангыс солагай буттун кырынга аскангырлап халып тургаш тевер. Туннелинде база «Човатчыр».
5. «Кызыл-чин» - бо болза бугу аргаларнын эн-не бергези.  Ону теверде солагай буттун кырынгатуруп алгаш, чангыс-даа шимчевейн тевери.

Чаа оолдар, ынчангаш канчаар теверин билип алдывыс, ынчангаш «Могелер командазындан эгелептээлинер!

Тевек теверинге «Могелер» командазы тиилеп кааннар! Эн-не хойну тепкен уруглар: Азият, Ай-хаан, Долаан, Буян, Мария, Аяна, Булат, Ай-Херел…

Туннел: Ынчангаш «Шагаа – тываларнын чаа чыл байырлалы» деп байырлалывысты канчаар эрттирерин шуптузун коруп, ойнап, дыннап билип алдывыс уруглар!

«Шагаа – ак чолдуг, ак оштуг байырлал!» деп кыйгырыг-биле доозаалынар.

Шанналдар.

Ажыглаан литература:

1. А. М. Монгуш «5-11 класстарга программалар. Тыва дыл харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. Тыва аас чогаалы болгаш литература» - Кызыл, 1994.

2. Г. Д. Сундуй  «Улусчу ужурлар»  5 – 6 класс, Кызыл 2005 ч.

3. Г.Д. Сундуй «Улусчу ужурлар» 3-4 класс, Кызыл 2003 ч.

4. Д. Кунзегеш «Тыва кожамыктар» Кызыл 2005ч.

5. А. Тогуй-оол «Шинчилелдер» Кызыл 2001 ч.

6. О.Б. Санаа, У.С. Монгуш Тыва чанчыл 1-6 класстарга шенелделиг программалар, Кызыл 2009 ч.

7. Кенин-Лопсан М.Б. «Тыва чоннун бурунгу ужурлары»  Кызыл Тыв. НУЧ, 1975 ч.
8. Матпаадыр. – Кызыл: Тыв. НУЧ. 1991 ч.