Авылым тарихы, халкым тарихы (әдәби-музыкаль кичә)
методическая разработка (9 класс) по теме

Тема: Авылым тарихы, халкым тарихы

(әдәби-музыкаль кичә)

Максат: Туган илгә, туган телгә мәхәббәт тәрбияләү, бер-берсе арасында дуслык, чит милләт кешеләренә хөрмәт, игьтибарлылык, ихтирамлык тәрбияләү. Бабаларыбызның онытыла барган гореф-гадәтләрен хәтердә яңарту һәм саклау, ул чорның матурлыгын күрсәтү.

Җиһазлау: Зал бәйрәмчә бизәлгән, шарлар, плакатлар эленгән.

Тел – күңелнең көзгесе дә, ачкычы да.

***

Үстергән дә безне – чын дуслык,

Көч биргән да безгә - чын дуслык.

Дуслык булса, яшәр гомергә

Бөтен җир йөзендә тынычлык.

***

Телне телләр хушсынмаса,

Артылмаслык тау булыр.

Булмаса дуслык – дау булыр,

Дау артыннан яу булыр.

(Борынгы бер көй яңгырый. )

Укытучы:  Нәрсә ул тарих?

Ул туган илебезнең, халкыбызның борынгы һәм күптән түгел узган тормышы. Үткәнне белмичә, хәзерге тормышны аңлап булмый. Бүгенге тормыш меңнәрчә елларның җимеше, нәтиҗәсе ул.    Тарихын оныткан халык юкка чыга.

Шуңа күрә без дә авылыбызның тарихын белергә тиеш.

Гумеров Радмир башкаруында  «Әссәламәгаләйкем» җыры яңгырый. Шул җыр башкарылганда балалар милли киемнәрдән, куллары белән сәламләп, залга узалар һәм түгәрәкләнеп басалар.

Артур:                        Авылдашың, дустың танышыңны,

 Баш.телендә            «Исәнмесез!» - диеп каршыла.

                                     Шушы сүздән кәеф күтәрелә,

                                     Шушы сүздән ният яхшыра.

Оксана:                       Здравствуйте – пожелание здоровья,

Рус.телендә                Здравствуйте -  пожелание добра.

Айдар:                       «Исәнмесез!» диеп сәламлә, син,

 Тат.телендә                Түбәнәйтмәс сине илтифат.

                                     Шушы сүздә - йөзләр яктыруы,

                                     Шушы сүздә - ният яктыруы,

                                     Шушы сүздә - җанга мең шифа.

(Балалар кереп китәләр.)

Ринна:    Без – борынгы бер халкының  балалары,

                Бик күп булган ул халкының  далалары.

                 Ул киңлекләр, җир-сулары һәм дә даны

                Биләр дигән, Сувар, Болгар калалары.

                 Бу халыкның иле булган, теле булган,

                 Рухы бөек, горурлыгы, ихтияры.

                  «Азатлык!» - дип көрәшүче батырлары,

                  Йосыф илә Зөләйхадай матурлары.

                 Бу халыкның калган безгә рухы, хисе,

                 Шаны калган, даны калган һәм моңнары.

                 Моңнар аша, иман аша милләт туган.

                 Җырлар аша, иман аша милләт туган.

(Өзек башлана. Мөгаллимгә укучылар кунака бабаларының рухына дога кылырга дип киләләр)

Шәкерт: Мөгаллим абзый!

                Сезгә кемнәрдер килгән.

Мөгаллим:  Күзләрем начар күрә.

                      Якынрак килегез.

Балалар:   Әссәламәгаләйкем!

 Мөгаллим:   Вәгаләйкемәссәлам оланнар!

                       Сез кемнәр?

                        Кай яклардан  килдегез?

Ринна: Без Җиргән урта мәктәбе укучылары.

Мөгаллим: Ни йомыш белән килдегез?

Ринна: Борынгы бабаларыбызның рухына дога кылырга дип килгән  идек.

Мөгаллим ( дога кыла): Нинди эшләр белән шөгыльләнәсез?

Артур: Без  үз телебезне, гореф-гадәтебезне, тарихыбызны    өйрәнәбез.

Үзенең кем икәнен белмәгән кеше

Ничаклы хиссез булса,

Үз милләтенең тарихын белмәгән кеше дә

Шул дәрәҗәдә хиссез.

                                                     Һ.Атлашый.

Эльвина: Үз халкының киләчәген, үткәнен, бүгенгесен.

                 Кайгысының,   шатлыгының  

                 Зурлыгын белер өчен,

                  Еракка китеп кара!

                                           Мөдәрис Әгьләмов. 

Мөгаллим: Әйе, иң тирән тамырлар кәбер ташларында,

                   Алар мәңгелеккә җитеп тоташкан.

                                                           Фәид Зөлкарнәй

Ринна: Гомер уза.

             Йөрим гомер турында уйлап.

             Гомер узмый.

             Без узабыз шул гомер буйлап, ди Роберт Миңнуллин.

   Мөгаллим: Сез килгән якларда халыклар дус, тату яшиме?

Ринна: Аллага шөкер, дус, тату яшиләр.

            Атам-анам йорты өчен

            Булса мең җаным фида,

            Туган-үскән җирем өчен

             Соң тамчы каным фида.    Дәрдмәнд.

Эльвина:  Халыкны халык иткән,

                   Халыкны җыеп тоткан иң көчле корал – тел.

Туган тел – туган моң белән бергә үрелеп, уйлата, туган җирне, туган нигезне оныттырмый, бөек эшләргә, батырлыкка, безне урап алган киң дөньяга юл ача, ачкыч бирә.

Мөгаллим: Сезнең җавапларыгыз минем йөрәгемә сары май булып  ятты. Димәк, безнең нәселебез корымаган, ул һаман яши,  чәчәк ата.

 Һәр эштә, татулык, бердәмлек кирәк, менә сезгә тәҗрибә үткәреп алыйм әле.

( себеркене сындырырга куша Артурга. Себерке сынмый. Шуннан берсен ала да сындырып күрсәтә. Себерке сына.)

Менә күрдегезме, бердәм булсагыз гына, бер дошман да арагызга керә алмас. Сезне юк итә алмас.

Ринна: Без буш кул белән килмәдек.

           Ерак яклардан, сезгә багышлап, бию алып килдек

Ринна авылның тарихын сөйли.

Авылның исеме нәрсә белән бәйләнгән икән? 1734 елның июнь аенда Санкт-Петербургтан Уфа якларына  Кириллов экспедициясе чыга. Кириллов отряды  Ырымбур крепостен төзергә җибәрелә. Бу экспедиция башкорт җирләрен үткәндә халыкларны талап, үтереп, йортларны яндырып йөри дигән хәбәр халык арасында тарала. Бу хәбәр Килмәк-батыр авылына да килеп җитә. Килмәк-батыр зур булмаган гаскәр җыеп Кирилловка каршы чыга һәм бәрелеш хәзерге Җиргән авылы урынында 1735 елның июль аенда була. Бик каты сугыш нәтиҗәсендә җир канга манчыла. Бәлки шушы каты бәрелешләрдән соң, Җиргән авылының исемен «җир-кан» дип атаганнардыр тарихчылар.

. Географлар Җиргән авылының исемен елга белән бәйле дип уйлыйлар Зирган (золотоносная). Елгада бик күп алтын булган дип исәпләганнәр

Җиргән авылы гәҗәеп ямьле урында урнашкан. Сул якта болытларга үрелеп Җиргән тау ята. Тоташ урман белән капланган, авыл каршында мөсәббәт булып, күкселләнеп тора, кайбер көннәрдә аның түбәсен ак болытлар каплый. Җиргән-тауның озынлыгы 8 км  сузыла, ә иң биек урыны 365метрга җитә.

Кызыл-яр астында «рәсемдәге төсле матур, әкияттәге төсле серле, җырдагы төсле моңлы Агыйдел челтерәп ага».

Авылыбызның озынлыгы 6 км баса. 8 урам исәпләнә. Алардан башка тагы аркылы урамнар, тыкырыклар бар.

Музейдагы үзәк архивтан килгән документка таянып шуны әйтә алабыз. 1771 елның 21 сентябрендә ясаклы татарлар белән башкортлар 30 елга договор төзиләр. Бу договор буенча башкорт старшиналары татар һәм башкорт халыкларына башкорт җирләрендә яшәргә рөхсәт итәләр.

 Быел безнең авылга 236 ел.  

1794 елда ревизия вакытында Җиргән авылында 50 татар, 24 чуваш, 57 мордва гаиләсе теркәлә. Бу якларга Пенза, Тамбов, Казан, Ырымбур губерналарыннан күпләп татарлар күченеп килә.

19 йөз башында авылдагы халык 10лап тимерлек, кирпич заводы, тегермән, май чыгару, агач әзерләү һәм эшкәртү белән шөгыльләнәләр. Күп итеп мал үрчетәләр, иген үстерәләр. Атна саен тирә яктан Җиргән авылының  базарына киләләр.

1877 елда авылыбызда Башкортстанның көньяк өлешендә беренчеләрдән булып 2 еллык авылда уку йорты - училища эшли башлый.

1887 елда хатын-кызлар өчен уку йорты ачыла.

1932 елда машина-трактор станциясы ачыла. Бүгенге көнне МТС биек, зур күәтле оешма.

Бөек Ватан сугышы елларында 2000 кеше фронтка китә. 700 солдат азатлык өчен көрәшта вафат була.  Аларның исеме мемореаль һәйкәлдә язылып куелган. 9 Май көнне ботен авыл халкы һәйкәл янына җыела. Бөек Ватан сугышында катнашкан авылдашларыбыз алдында баш иябез, мең рәхмәтләр әйтәбез.Сугыштан соң елларда Җиргән авылында бик зур үзгәрешләр, вакыйгалар булды. Ишимбай-Кумертау  тимер юлы төзелә башлый. Җиргәнчеләр бу төзелештә дәррәү катнаша. Шуннан 1950 елда авылыбыздан ерак түгел нефть бәреп чыга.

Бүгенге көнне Җиргән авылы Мәләвез районында күп милләтле авыллары булып санала. Әйе, Җиргән  муллык иле генә түгел, ә дуслык төяге дә. Бөтенесе 4 меңнән артык халык яши. Татар, башкорт, рус, чуваш, мари, украин, мукшы һ.б. милләт кешеләре (35 милләт ) дус, тату, бер гаилә булып яшиләр.

Авылда 2 авыл хуҗалыгы:  берсе «Трудовик»,  икенчесе «Салават».

1877 елда Җиргән урта мәктәбе барлыкка килә. Шулай ук сәнгать мәктәбе бар. Анда балалар төрле музыкаль коралларда уйнарга, җырларга, биергә  өйрәнәләр.

Соңгы елларда Җиргән авылы танымаслык итеп үзгәрде, берсеннән-берсе матур урамнар, яңа өйләр үсеп чыкты.2004 елда заманча эшләнгән физкультура-савыктыру комплексы эшли башлады. Комплексның мәйданы 900кв.м. авылны бизәп Михайло-Архангельский храм калкып чыкты. 15 июньдә 2005 елда яңа мәчет ачылуы котеп алган куаныч вакыйга булды. Авылыбыз үсешенә зур йогынты ясаучы якташыбыз Вахитов Ш.Х. әнисе хөрмәтена мәчеткә «Кадрия» исеме бирелде. Башкортстанның үз ирке белән Русиягә кушылуына 450 еллыгына арнап Җиргән авылында шатлыклы вакыйга булды. Куптән көтеп алган мәдәният йорты эшли башлады. Президентыбыз Рахимов Мортаза Гобәйдулла улына, Вахитов Шамил Хоснулла улына зур рәхмәтлебез.

Авылыбызның байлыгы – авылдашлар.

 Җиргән аылы талантларга бай: генерал-майор Щербин И.И., генерал Сорбир,

академик Баязитов, юрист Венедиктов, атказанган опера җырчысы Г.Пищаев. Бөек татар классигы Дәрдмәнд(Закир Рәмиев), күренекле прозаик, драматург, публицист, җәмәгать эшлеклесе Мирсәй   Әмир( Мирсәяф Мәсәлим улы Әмиров). Бүгенге көндә Җиргәндә күп кенә шагыйрьләр яши, алар төрле милләт кешеләре. Мәсәлән: М.Степанов, Роза Сиротина, А.Лебедева, Рябова В.П., Нәзирә Ишкулова.

ТУГАН ИЛ

Китми күңелемнән минем һич

Шул сөекле илкәем;

Анда сөйгән ярлы халкым,

Анда сөйгән әнкәем.

Анда таңнар җәйге диңгез

Балкуыннан нурлырак;

Анда җырлар сандугачның

Сайравыннан моңлырак.

Кайларга барсаң да, имеш, ди,

Бер кояш бар җиргә баш;

Юк, туган җирдә бүтән ул,

Анда тик чын, үз кояш!

Анда күк тә бик якын шул,

Җирдә үк йолдызлары.—

Күзләрен күрсәң, танырсың,

Нәкъ үз авылың кызлары.

Анда һәр кич киң басудан

Тәмле хуш ис аңкуы;

Анда айның җанга иркә

Һәм ягымлы балкуы.

Анда, сайрар кош шикелле,

Көй суза гармуннары,

Сызыла иркен тын һавада

Анда ил зар-моңнары.

Анда җырлый җирдә һәр таш,

Кул изи һәрбер агач.

Анда кайтсам, мин дә башка:

Анда мин дә сандугач!

        1917 Нәкый Исәнбәт

 (татар бию башкарыла 10 сыйныф кызлары)

Абдульманова Розалия 10а

Җиргәнем.

Күңелемдә зур ихтирам йөретәм,

Яшлек чагым үткән Җиргәнем.

Дәртле күңел  белән урап кайтам

Уңдырышлы иген җирләрен.

Таулары да, урманнары да бар,

Сокланырлык гүзәллегенә.

Һәр агачы, һәрбер куагы да

Ямь бирә Җиргән җиренә.

Илләр гизеп кайтсам, каршы ала

Ерактан ук бөек Җиргән-тау.

Мәшәкәтләр белән дөнья күреп

Кайттыңмы, дип, илгә исән-сау.

Илгә даны киткән улларың бар,

Эшчән, уңган бу җирдә кызлар.

Алсу таңда ямьле Агыйделгә

Төшеп су коена йолдызлар.

Ачык йөзле, шаян сүзле кызлар,

Сая теле, йөзгә чибәрләр.

Хезмәттә да сынатмыйлар алар,

Егәрлеләр безнең җиргәннәр.

Юкка түгел кешеләрең белән

Агай-эне булып йөрегәнем.

Сокландыра күрше тирә-якны

Дуслык җире, авылым - Җиргәнем.

( Нәзирә Ишкуловага сүз бирелә һәм аның  башкаруында  «Җиргән авылының урамнары кызыл миләш» җыры яңгырый.

Ямаева Нәфисә 9а

Туган җирең – Идел буе,

Һәр телнең бар туган иле.

Туган җирнең кебек назлы,

Җырдай моңлы татар теле.

Халкың кебек уңган да син,

Хезмәттә син көне-төне.

Ир-егетләрендәй дәртле,

Гайрәтле син, татар теле.

Ак альяпкыч бәйләсәләр,

Өзелеп тора кызлар биле.

Кызлар кебек шат чырайлы,

Ачык йөзле татар теле.

Кабатланмас үткәннәрең –

Гасырларның яман чире.

Кабатлар сине гасырлар,

Татар теле, дуслык теле.

Наҗар Нәҗми.

Усманов Ринат 9а

Гүзәл җирем!

1) Гүзәл җирем,

Туган илем,

Нинди генә төс юк анда:

Аланында – алсу гөлләр,

Алтын кояш – кырларында.

2) Гүзәл җирем,

Туган илем,

Нинди генә моң юк анда:

Әрәмәдә - сандугачлар,

Кәккүк тавышы – урманында.

3) Гүзәл җирем,

Туган илем,

Нинди генә ямь юк анда:

Кичләрендә - серле тынлык,

Сихри нурлар – таңнарында.

Р.Вәлиева.

Ринна: сезне үзебезнең гөлбакчалы дуслык иленә - гүзәл   Башкортстаныбызга  кунакка чакырабыз.

(Гумеров Радмир башкаруында «Җырлыйк бергә» дигән йомгаклау җыры яңгырый.

1. Килдек, дуслар, диңгез-сулар кичеп

Сезне сагынып, канатланып очып.

Кош канатлары түгел иңемдә

Җыр канатлары минем күңлемдә.

Әйдәгез, дуслар җырлыйк бергә

Иң матур җырларны сайлап кына.

Иң матур җырларны сайлап кына,

Яшик бу дөньяда сайрап кына.

2. Бүләк итеп чәчәкләр өзмәдем

Иң матур җырны мин эзләдем.

Эзләдем, таптым, тургай телендә

Көй оттым тургай теленнән.