План-конспект урока
план-конспект урока по литературе по теме

( Барыын-Хемчик кожууннун Аксы-Барлык суурнун башкызы ,Ооржак С.Х тургузуп  кылган)

Сорулгазы: 1.Чогаалда кол маадырнын аттарынын кайыын тыптып келгенин тодарадып ооренири;

                     2.Ада-иезинин тывыскан ады-шолазынга хундуткелди болгаш хамааты чоргааралды оттурары;

                    3.Ада-иезинин адаан адынга толептиг болуру;

Дерилгези:Слайдыда  маадырнын аттарынын схемазы,улегер домактар,шулуктер..

Кичээлдин эпигравы:

Аксы-сөзуң чылыг,чымчак
Ажыл-ишчи чоруур болза,
Чонуң сени алгап-мактап
Чоргаарланып адың адаар.

Организастыг кезээ.

Экии ,оолдар!Богун кичээлде М.К-Лопсаннын «Читкен уруг»деп роман жанырынга бижиттинген улуг чогаалын ооренир  бис.Богун кичээлде чогаалды уламчылаар бис.

Онаалга хыналдазы.Чогаалчынын допчу намдарынга доктаар,туннээр.

• Чогаалдың болуп турар девискээри - Биче -Мөңгγн-Тайга, Улуг-Мөңүн-Тайга.(картадан коргузер)

Башкынын чугаазы

• Тыва Арат Республиканын топтен эн-ырак,онзагай чери Монгун-Тайга тускай кожуун кылдыр  1941 чылдын март12-де ундезилеп тургустунган.Оон чери,девискээри,хая-даш,даглар-биле хурээленген бол,агаары шириин,оскерлиичел-даа бол чурттап турар чонунга,мал-маганынга,ан-менинге таарышкан,аалчылар дораан-на ынакшый бээр чер.(Башкы номчуур)

Монгун ышкаш,чайынналып чырып ойнаан

Монге менги чанын орта унуп келдим.

Арыг салгын сырыннары ошкаан ышкаш,

Арным суйбап,хорээм долуп,уткуп алды.

• Чогаалда өг-бүлениң өнчγ-хөреңгизи:     2 аът, 5 саар сарлык, бызаа, молдургазы (15 баш), 1 узер буга,  20 хой, 30 өшкү.
• Ог-буледе –ачазы

Өг-бγледе

Авазы

Хертек Агана

Хертек Улар                                          Оолдары (2),

                                                           Уруглары (4)

(Улуг-Анчы)

Чогаалдын киирилде кезээ-биле танжары.

…Идегел. Хоозун идегел. Ачавысты боолуг кижилер тудуп аппарган хγнден эгелээш, ачамның эргим γнγн-даа дыңнавас салымныг болган мен …

  «Контурнуң өө», «Контурнуң ажы-төлү», «Контурнуң кадайы»,  «Контурнуң төрелдери»  деп сөстер дыңналган соонда, кады ойнаар эш-өөрүвүс бистен хояр апарган…

...Та кайыын келген халап чγве, улаануттай берген бис. Оол уругларга ол улаанут коргунчуг аар болган.Баштай улуг оол дуңмам чок апарды. Үш хонганда биче оол дуңмам чок апарган. Бир өг иштинге кады төрээн ийи кыс база γжелээ дириг арткан бис. Коргунчуг. Кударанчыг…

Бир эртен кыс дуңмам орнундан турбайн барды. Авамның γнγ читкен. Авам ыглавас-даа, чγве -даа чугаалавас. Авам туруп кылаштавас-даа. Сөөлзγредир билип каан мен. Авам шагда-ла улаануттаан, оозун бистен чажырып турган...

 - Бо өгге чурттавас дээн төл-дγр. Ам канчаар ужурдан эрткен чγве бар эвес. Бо чаш амытанны ойнаксаан черинге аппарып каайн – дигеш, бγрлγ берген кыс дуңмамны эттеп каан те кежи-биле ораап алгаш, Дакпай акый өгден чорупкан. Авам чγнγ-даа чугаалавады.            Чаңгыс өгге авам-биле дың иелээ артып калган бис.

…Кижиниң төлу кончуг дижир. Авам кγжγр кызы мени хойгарып чыткаш, улуг уйгузун удуй бергенин ынчан билбээн мен…

Словарь-биле ажыл.

1.Репрессия -Тываның төөгүзүнде дүмбей, коргунчуг, каргыштыг чылдар турган. Ол 30-40 база 50 чылдарның эгези - репрессияның (каржы шаажылалдың) чылдары. Актыг черге кижилерни нүгүлдеп , кара-бажыңнап, харын-даа амы-тынынга чедип чораан уе …

2.Улаанут - дээрге моолдап кызыл дээн. Улаанут деп сөстү тыва дылче очулдурарга «кызыл от» дээн. Бичии уругларның бүгү мага-боду кызыл от ышкаш шивишкилер-биле шыптына бээр.Чөдүрүп карактарының ишти кызып, кагып суксаар, эът изиир, шивишкилери доозазы үнүп кээрге, бичии уруглар чүгээртеп келир. Бир эвес шивишкилери орта үнмес болза, амы-тынга кончуг айыылдыг.

Эмнээри: чаа өзээн өшкүнүң ханын азы чуңма ханын ижиртип, домнаар турган.

                 Амгы уеде бо аарыгдан бичии, чаш турда-ла баш бурунгаар тарып        кааптар апарган.

3.Бүрлγр -  чок апаар (бичии уругларга хамаарыштыр чугаалаар)

Суурдан ырап, хем унундан дыка-ла бедип келген мен.
Дагылгалыг Мөңгун-Тайгам эдээнге доктааган мен.
Мөңгун-Тайга! Өршээп көр, Мөңгун-Тайгам! Кижи бооп төрүттүнзе-даа, кижилерге кызып-кыйдыргаш, бактың багын көре бердим. Меңги баштыг Мөңгун-Тайгам! Мени боолуг кижилерден чажырып ап көр! Дилеп тур мен! Чаннып тур мен. Тейлеп тур мен. Кижи бооп төрүттүнзе-даа, кижилерниң аразынга ажылдаар, чурттаар чер чок салымга кирдим. Каржы-дерзии чүвелерге базындырып чурттаарының орнунга Мөңгун-Тайгамның мөңге меңгизиниң адаанга удуп чытсымза, чыргалаң-дыр…

Чогаалдын чангыс-ла арткан маадырывыс-биле таныжып ,созуглелди номчуулунар.

-Шынап-ла, кижи амытаннын чуртталгазында карак чивеш аразында кандыг-даа оскерлиишкиннер болуп таваржып кээр .Ону чугле кижи боду ажып,быжыг туруштуг болуп,бергелерге торулбайын эртеринден хамааржыр деп чугаалап болур.Хой ажы-толдуг ог-буленин аразындан чангыс-ла борбак кыс уруг артып калыры хомуданчыг.Ынчалза-даа ол амыдыралдын кадыг бергелерин ажып эртип чоруурун сагыш-сеткиливис дувуреп номчаан болгай бис ,оолдар.Богунгу кичээливисте кол маадырывыстын чурттап келген кыска уезинде эдилеп чораан аттарынын дугайында чугаалажып корээлинерем,оолдар?

Быжыглаашкын кезээ.

Аттарга туннел.

Мындыг хой аттарнын эдилеп чораанынын чылдаагааны чудел?Ол аттар кайыын тыптып келгенил?

Чучак        Ошку           Мария          Сестра Ошку             Дайзын уруу             Шевер уруг              Чараш уруг                   Ыраажы уруг

Чогаалда маадырнын аттарынын,оон ажылдап чораан черлеринин дугайында элээн чугаалажыр.(эпигравче катап эглир)

Шынап-ла,мындыг хой аттарнын  кижиге херээ чул?Чаш уруг торуттунуп келгенде албан анаа атты ада-иези чок болза чоок торелдери тыпсыр чуве болгай.Шаанда бистин огбелеривис чаш уругну аза-буктан камгалаары-биле багай аттар-биле оларны адап чораан дижир.А амгы уеде ада-иелер хурээлерге баргаш уругнун адын ададып алыр чанчыл болу бкрген дизе частырыг чок боор.Оларнын Ады чурттап эртер чуртталгазы-биле дорт хамаарылгалыг дижир.

Кара-Куске Кунзекович Чоодунун «Адым-Куске,чылым-Куске» деп шулуунун номчуп корээлинер,уруглар.

«Эник» атты, «Күске» атты

Эдилеп-ле чор бис, башкым.

Артында-ла Кызыл, Кара!

Ам черле канчаал, башкым?

Шоодар-даа, шолалаар-даа,

Шоглаар, халдаар улус хөй-дγр.

Аттарывыс солудупкаш,

Аастан чарлып алыылы бе?

Ада-ие адап каанда,

Атты солааш чоор бис, башкым.

Аттың арыы - атта эвес,

Ажыл- иште але, башкым…

Адым-Куске,чылым-Куске.

Бурган –Башкы чаяп каанда,

Бук-Сек деп-даа аттыг болгай.

Оскертип-даа алгаштын мен

Ооделеп шыдаар мен бе?

Ынчалза-даа адымдан мен

Ыятпас-даа , кортпас-даа мен

Ыракка-даа чоокка-даа

Ыры кылдыр эдилээр мен.

Авам,ачам адаан адын

Алдынг-даа солувас мен.

Амылыг-ла чораан шаамда

Арыг кылдыр эдилээр мен.

Шулукту оореникчилер-биле кады сайгарылганы кылгаш,туннелдерни оореникчи бурузунден дыннаар.

Адам адаан шола ады(Оореникчилернин кылган ажылын дыннаар,туннээр)

Башкы:Бистин ада огбелеривис оглу,кызынга шола атты бээр чорааннар.Чамдык кижилер шола адын адаарга хорадаар,оон ыядыр.А чамдыктары эжинин шола адын адап,кыжырарын бодаар.Шола ат,ол эн-не эрги м ат-тыр.Ава-ачаннын сени эргелеткен,хундулуг ады-дыр.Анаа сен ажынма,ону чоргаарал-биле дыннаарын оралдаш.

Бажынга онаалга

• Чучактың  төрээн болгаш азыраан авазының овур-хевирин тургузар.
• Чогаалга хамаарыштыр чурук чуруур.
• Чогаалга хамаарыштыр кроссворд тургузар.
• Туннел.

 Ада-иең тыпсып берген

Адыңга сен төлептиг бол!

Ада салгал ызгууру

Ачаң адын сактып чору!

Демдек салыры.

Чогуур демдектерни оореникчи бурузунге салыр.

Э.Донгак «Салымның шаажылалы»(шии) 11 класс

Кичээл-сайгарылга.

Тема:Өгбе чагыы-өндур хоойлу(Ооржак С.Х)

Сорулгазы:1.Шииде маадырларнын аажы-чанынга,кылып турар ажыл-херээнге даянып алгаш,уругларнын амыдыралче коружун делгемчидер

                    2.Амыдыралда чорулдээлиг айтырыглар тургустунуп кээрге,боттарынын бодалын тып,быжыг тура-соруктуг болурунга кижизидер.

        3.Уругларнын аас чугаазында долу болгаш чедимчелиг харыыны  бээрин чедип алыр.

Кичээлдин эпигравы:

Салымым бак,кежиим тудаан кижи мен дээш,

Эптешкештин демисел чок олурбайын,

Сагыжынны дундерилдир коптаргаштын

Эки чолга чедериннин аргазын тып…

Хундус кылган чорук уулен дуне шугдун,

Кустуге кээп душкен черин ыяап сагын,

Дагын катап ол-ла чазыын кылбас боор сен,

Даарта кылыр ажыл-херээн тодарап кээр..

А.Даржай.

Организастыг кезээ:  Экии,уруглар!Тыва чогаал кичээлинге белеткенип,кыдырааш,демир-ужуктеринер уштуп салгылап алынар,оолдар.Богунгу кичээливисте  кожууннун тыва дыл башкылары бистерде аалдап келген.Ынчангаш кичээлде эки,дидим-дидим харыылаарынарны диледим. Кичээлдин эпигравы-биле уругларга таныштырар,утказы-биле ажылдаптар.

Чогаалда сайгарар проблемниг айтырыглар.

1.Араганы кижилер эки тура-биле чуге ижерил?

2.Самыын садар чоруктун амгы уеде нептереп турары(Тывада,Россияда)

3.Кара бажындан унген кижилер эки кижилер болур бе?

Катаптаашкын кезээ:Чогаалды айтырыгларнын дузазы-биле катаптап алыр.

1.Чогаалдын кол маадырлары кандыг кижилерил?Оларнын аттары

2.Оларнын кара-бажынга олуруп чораанынын чылдагааны чудел?Анаа кым буруулуг деп бодаар силер?(маадырларнын дугайында элээн чугалажыр)

3.Чечен-кысты торээн оглу,торелдери хулээп албаан.Чуге?

4.А ол кайда чурттап турарыл?

5.Чечен-кыска кандыг кижилер ужуражырыл?

6.Оларнын салдарыкандыг болурул?(эки ,багай талаларын сайгарар)

Чурук-биле ажыл.

1.Чурукта чуну коруп тур силер,оолдар?

Башкынын кыска беседазы:

-Шынап-ла,чогаалда кол маадырларывыстын-даа салымы араганын хайы-биле айыыл-халапка онаашкан . Амгы бо уеде-даа алгаш коорге, аныяк оолдар, кыстарнын чуртталгазын арага  уреп,амы-тынындан чарлып,хостуг эргезин казыдып,чуртталгазы хоозурап турарлар.Ынчалза-даа анаа чугле кижи боду буруулуг болуп артып калыр.Шак бо чуулге хамаарыштыр бажынга онаалга берген турган мен.Ам хынаар бис,оолдар.

Онаалга хыналдазы:Уругларнын солуннардан конспектилеп алган чуулдерин дыннааш,ниити туннелдерни  уруглар-биле ундурер.

-Бо таварылгада кандыг кижилер буруулуг болуп турар-дыр,оолдар?

-Херээжен кижи чуну кылыр ужурлугул?

Быжыглаашкын кезээ:

1.Чечен-кыс ындыг байдалче кирбес дизе чуну кылыр турганыл?

2.Бис Чечен-кыстын орнунга турган болзувусса чуну канчаар бис?

Шулук сайгарылгазы.

Ам дараазында Иван Комбунун  «Ботка херек»деп шулуун номчааш сайгарыптаалынарам.Шулукте автор чуну илереткенил?Чогаал-биле харылзаазы бар бе?Сайгарылганы кылган соонда туннээр.

Кижи кижээ оннук,эш деп чанчыл читкен.

Кижи кижээ бору болган уе-дир бо.

Ажырымчы ,акшазырак молчукчуге

Ажык орук шаннап берген уе-дир бо.

Амыдырал-чуртталганын бергедээнин,

Акша-копей унези чок апарганын,

Чогум кымны буруудадып ,шаажылаар бис?..

Адазы дег адаларнын малын оорлаан.

Авазы дег аваларнын эдин уптээн,

Угбазы дег,дунмазы дег уругларны

Улдап,куштеп чазарлап каан шулбуска бе?

Араганы тулупталдыр иэип алгаш,

Алгыш-кырыш,содаа кылган дуржокка бе?..

Сеткиливис дувурели арлы берзин.

Сен-даа,мен-даа шолээн чурттап,дышты корээл!

Кичээнгени кижээ херек билип чоруул.

Боданганы ботка херек,угаадып аал.

Богда бурган бодап кааны йорээли-дир

1.Оореникчилерге чогаадыглар бээр.

Чогаадыгнын темалары:

а) «Араганын кырынга чам унер»(Чаяна,Салим,Орланмаа,

        Роланда,Алик)

в) «Чогаадыг-чагаа.Чогаалга кайы бир маадырга бижиир.(Алдынай,Мерген,Шенне,Чочагай

 2.6-7 айтырыгдан тургустунган кроссворд тургузар

        (Аржаана,Шолбаана,Ай-Хаан,

  3.Тест-биле ажыл.(Айдыс,Сыдым-оол,Шолбаана)

Туннел.Дараазында шулуктер узундулерин болгаш мерген угаанныг кижилернин бодалдарын номчааш,кижи бурузу бот-тускайлан туннелдерни ундурер.

Амыдырал-терен далай дуву дег-дир,

Азып болур,алдагдалга дужуп болур.

Агым-биле кады салдап батпас дизе,

Арга херек:эштип ,шымнып билир апаар…

 «Ады олурунун орнунга

Алыс боду олгени дээре»-

Тоогу дамчаан огбе чагыы,

Торээн чурттун кыйгызы бар…

        О.Сувакпит.

«Угаанныг кижи улустуң частырыын көрүп сайзыраар,мелегей кижи бодунуң частырыын катаптаар»
                                  Япон улегер домак.


Демдек салыры.

Оореникчилерге харыылаанын аайы-биле чогуур демдектерни салыр.Кичээлге эки идекпейжи харыылаан оореникчилерни мактаар.

Онаалга бээри.

Э.Донгактын «Салымнын шаажылалы»деп шииге унелел бижиир.

Ооржак С.Х тургузуп кылган

Ө

        тыва дыл башкызы

 Ооржак С.Х тургузуп кылган

        Аксы-Барлык-2009

Тема:В.Монгуш.» «Тур эрге»

А.Даржай «Таптыг кирип кор ,дунмам»

Аксы-Барлык МАНБОШ-нын тыва дыл башкызы Ооржак Сайзана Хамат-ооловнанын тургускан кичээли.

Сорулгазы:1.Чечен чугаанын идейлиг утказын оореникчилерге билиндирер

2.Чогаалда маадырланын кылып турар ажыл-херээн дамчыштыр мегечи,чазый-хоптак чоруктун амыдырлага ажыы чок деп билиндирери.

3.Аас чугаада долу харыыны,сос курлавырын байыдар,сайзырыдар.

Дерилгези:Слайдыда чуруктар

I.Органызастыг кезээ:.Оорникчилер-биле мендилежир.Кичээлдин сорулгазын тайылбырлаар,урулгарнын кичээлге белеткелин хынаар.

II.Онаалга хынылдазы.

1.В.Монгуш. «Сагындырыг»

Эрге-дужаал туткан мен дээш

Эмин эрте бербес болгай.

Чанчаар эрге менде бар деп,

Чандыр бодай бербес болгай.

Дешпидерге оскээр билгеш.

Дээрде мен деп бодап чор сен.

Андарылгаш бдарында

Аарышкылыы кежээ деп бил.

III Словарь-биле ажыл

1.Түр-хуусаалыг үе;

2.Эрге-дужаал-ачы-хавыяазын,мергежилин барымдаалап тыпсыр ат;

3.Дужаал-дарганың,эрге-чагырга туткан кижиниң албан ёзузу-биле бээр ыяап күүсеттинер ужурлуг айтыышкыны.

1.Түр-хуусаалыг үе;

2.Эрге-дужаал-ачы-хавыяазын,мергежилин барымдаалап тыпсыр ат;

3.Дужаал-дарганың,эрге-чагырга туткан кижиниң албан ёзузу-биле бээр ыяап күүсеттинер ужурлуг айтыышкыны.

Сайгарылга айтырыглары.

1.Шулукте кандыг кижинин дугайында чугаалап турар-дыр?

2.Эрге-дужаалдыг кижилер боттарынын эргезин ажыглап алгаш чуну уулгедип турар-дыр?

Чамдык улус чуге эрге-дужаал сурерил?

5.Амгы уеде шак ындыг кижилер бар бе?.Оларнын дугайында чугаалажып корээлинерм,уруглар.

Y.Чаа тема тайылбыры.

Созуглел-биле ажыл.

« ..Чугле адаанда «директорнуң хүлээлгезин түр күүседип турар»дээн черинде «түр» деп сөс сеткилимге таарышпаан.Ынчангаш ону балап каапкан мен…»

«…Ам база дужаал бижиксээрим хөлчок.Чүгле кежээ бажыңымга олурумда,херек бодал чайгаар кирип келген: аштакчы кадайга доңгулдадан бээр-дир..»

«…Школаның таңныылы Ховалыг Санчыт-оол бодунуң даанган ажылынга харыысалга чогун көргүзүп турганынының фактызы илерээн….Санчыт-оолду ажылындан үндүреринге чедир хемчег алыр…»

«…Ажылдап тургаш удуй бээрге,боор чүве бе моң ,башкы..»

«…Дөтпей –оол иштинде хөлзеп,дүвүреп эгелээн-дарганын бо эртен чазык-чаагай эвес,дүндүгүрү,шириини аңаа таарышпаан.Ындыг таварылгада дарганың кадыг-хажагай,кылык-чары кежээлеп,кайы хамаанчок апаарын Дөтпей-оол улустан дыңнап шаг болган..»

«..Эркен чайын келдим - күзүн дидиңер.Күзүн келдим - Чаа чыл соонда дидиңер.Шуут бажың бээр бооп аазадыңар..»

«.. Хензиг өрээлде хөй ажы-төл төрүдүп турар,бодуң багың-дыр..Ачаңарны кырганнар бажыңынче дужааптыңар..»

«..Кыжын хөлчок изиг-изиг чугаалашкан улус бис.Ам таптыг кирип көр,дунмам!-деп чазык чугаалаан..»

IY Быжыглаашкын кезээ.

А)Сайгарылга.

1.Сундуевич кандыг тур када эрге хулээнип алган турганыл?

2.Чуге Сундуевичиге харыысалгалыг ажылын хулээдип кааныл?

3.Маадырнын ажылынга кандыг хамаарылгазы эскертинер-дир,оолдар?

4.Чуге таптыг кээрин чалаан деп бодаар силер?

Б)Кроссворд-биле ажылы.

YI Туннел.

Идегелдиг шынчы эшке душсунза,

Эң-не ховар эртинени тыпканың ол.

Ийи нүүрлуг оптуг хейни эжим диве,

Элег-түрег көөрүңнңн эгези ол.

Алызындан бодуңнуу шын чөптүг болза,

Аткаар союп,дедирленип ойталава.

Арыг шын дээш сөглээн сөзүң өлгүжеге

Алдынга-даа,мөңгүнге-даа орнай бербе.

YII Онаалга

«Келир үеде мергежилим,аңаа хамаарылгам»

Кыска шинчилел ажылы кылыр.

«Соңгулда үезинде чоннуң шилилгелери»

1.Бодунуң бодалдары-биле шилиири;

2.Өске кижиниң сүмези-биле шилиири;

3.Кымны-даа шилиири меңээ дөмей..;