Замана балалары
статья

       Балаларга  дорес тәрбия, белем бирү мәсьәләсе беркайчан да әһәмиятен югалтмый һәм төп проблемаларның берсе булып кала. Әйтергә кирәк, хәзерге балалар элекке белән чагыштырганда начаррак та, яхшырак та түгел, алар бары тик икенче төрле генә.

Монын сәбәбе барыбызга да билгеле, ул – интернет. Бик зур информация агымы аркасында узгәрешләр балаларда гына түгел, ә олкәннәр арасында да күзәтелә.

Заманча бала-ул нинди?

    Психологлар һәм социологлар тубәндәге  уңай һәм тискәре куренешләрне кузәтәләр:

1. Кыю, үҗәт, таләпчән, уз-үзләренә ышанучан, үз-үзләрен яратучан, үзлренең тышкы кыяфәтләренә зур игътибар бирәләр,  талантлы балаларнын саны арта.

2. Информация белән  тиз һәм җиңел эш итәләр,

3. Эрудицияле,

4.  Әйләнә-тирә дөнья турында күбрәк хәбәрдар, чөнки мәгълүмат шаукымы чорында яшиләр.

5. Югары белемнең кирәклеген яхшы аңлыйлар,  мәктәпне бетергч, барысы да кая да булса белем алырга омтыла.

6. Эмоциональ проблемалар белән балаларнын саны арта, агрессивлык көчәя. Бераз гына аңлашылмаучанлык яки уңышсызлык аларның эмоциональ халәтен бозарга, көчле конфликт, күз яшьләре китереп чыгарырга мөмкин. Берәүләр җавапны яхшы белсә дә, дәресләрдә җавап бирергә курка, икенчеләре үзләре теләгән төрле ысуллар белән үзләренә даими игътибар җәлеп итә.

7.  Балаларга игътибар аеруча авыр бирелә, алар тиз арада башланган эшне ташлап, икенчесенә күчәләр, әмма аны да ахырга җиткермиләр. Алар өлкәннәрнең үтенечләренә тиз генә җавап бирмиләр дип  әти-әниләр еш зарланалар. Мондый балалар дәреснең ахырын көтә алмый, алар бөтерелә һәм башкаларны җәлеп итә, укытучыларнын  кисәтүләрен ишетми. Укырга яки иҗат эшчәнлегенә яхшы сәләтләре булырга мөмкин, ләкин алар үзләренең игътибарсызлыгы, тырыш булмау  аркасында тулысынча тормышка ашырылмый.

8. Балаларның белемгә тартылуы, аларның табигый кызыксынучанлыгы югалды. Укытучылар   кызыксындыру өчен яңа ысуллар уйлап табалар, әмма компьютер уеннары һәм телевизион тапшырулар белән ярышу тагын да катлаулырак була бара.

9. "Экран" бәйлелеге үсеше. Алар уз тормышларын гаджетлардан башка күз алдына да китермиләр. Мәктәпкә укырга кергәнче, телефон, компьютер белән  безгә караганда күбрәк  эшли беләләр. Күп бала хәтта телефон белән бергә йоклый.

10. Уйный белмиләр – заманча уенчыклар һәм уеннарда барысы да каралган һәм уйлауга урын клдырылмаган.

11. Яшьтәшләре белән аралашу күбрәк интернет аша гына бара, урамда хәрәкәтле уеннарны сирәк уйныйлар.

12. Физик хезмәткә карата тискәре караш арта.

13. Балаларда дөньяга, эйләнә-тирәдәге кешеләргә (әти-әниләргә, укытучыларга) карата таләпләр кубәя. Алар узләренә карата тәнкыйтьне яратмыйлар,  аларга күп әйбер тиз һәм хәзер кирәк.

14. Хәзерге балаларның амбицияләре бик зур.

15. Китап уку юк дәрәҗәсендә, ә бу үз чиратында укучыларның сөйләм теле усешен тоткарлый.

Бүген нәтиҗәле ата-ана булырга омтылу аеруча актуаль. Социологик тикшеренүләр нигезендә, кешелек демографик чокырда, нәтиҗәдә, гаиләгә, аерым алганда, ата-аналарга карата мөнәсәбәт җитди үзгәрешләр кичерә. Башкача әйткәндә, бала аз, менә аларның кыйммәте үсә дә инде. Яхшы ата-ана булуның төгәл билгеләмәсен белмәсәк тә, кайбер аспектлар үзебездән тора.

           1.   Балаң үскән арада аның ничек үсәчәген белмисең. Тормыш бик тиз үзгәрә, әти-әнисе балачакта биргән белемнәр балага олы тормышта кирәк булырмы-анысы билгеле түгел. Моннан тыш, бала ата - ана тәҗрибәсеннән бары тик бер өлешен генә ала; ул үз тормышын башка чынбарлыкта-яңа технологияләр, яңа кыйммәтләр, башка мәдәният белән яши. Безнең заман өчен узган буыннар тәҗрибәсен бөтенләй исәпкә алу хас түгел. Мәсәлән, өлкәннәр өчен компьютер - почта җибәрергә, кино күрсәтергә һәм кайбер күңел ачу чаралары тәкъдим итәргә сәләтле алдынгы язучы машиналар кебек гади генә үзләштерелгән корал. Ә балалар өчен компьютер-тулы бер дөнья, чынбарлык, виртуаль булсын, шулай да авыр очракларда чынбарлыкны алмаштыручы да.

     2.         Баланың нинди булып үсүенә ата-ана тәрбиясе стратегиясе генә түгел,  социализация дә бар - балага няня, яшьтәшләре, укытучылар, тренерлар, репетиторлар, фильмнар, комикслар, компьютер уеннары, китаплар да йогынты ясыйлар. Моны һәрвакыт күзәтеп торырга  һәм контрольдә тотарга мөмкин түгел, кайбер ата-аналар-идеалист буларак  омтылыш ясап карыйлар,  (шуның белән дуслар, моның белән дус түгел) кагыйдә буларак, файдасы юк. Акча бу эштә ярдәм итмәячәк.

      3.   Гаиләдә балалар белән көн саен аралашу-нигездә танылмый торган, автоматик, табигый процесс. Аралашу чын күнелдән булырга тиеш, балага  хөрмәт белән карарга кирәк, чөнки бала хәзер  күп нәрсәне үзе дә анлый.Күп бала ялганны яратмый, алар белән ничек бар, шулай сөйләшү күпкә хәерлерәк. Әгәр ялганны сизсәләр, башка информация чыганакларын эзлиләр. Балан белән партнерлык мөнәсәбәтләре урнаштыру бик мөһим.

           4. Барлык ата-аналар да балаларының сәламәт һәм бәхетле булуын тели. Ә баланың бәхете турындагы күзаллаулар игелекләр турында күзаллаулардан тора. Куркынычсызлык идеясе, мәсәлән, ата-аналар бала өчен теләгән уңайлы киләчәк картинасына керә. Безнең илдә теләсә нинди социаль үзгәрешләр булырга мөмкин, монархия социализм, демократия белән генә булса да алышынырга мөмкин, әмма социаль мохит һәрчак куркыныч булып кала. Шуңа күрә гаилә тәрбиясенең иң интуитив максатларының берсе-балага тормыш куркынычсыз яшәү мөмкинлеге бирә торган күнекмәләр тәэмин итү. Белем-имин яшәү юлларының берсе.   Икенче юл-характер һәм кыйммәтләрнең "дөрес" сыйфатын формалаштыру.

      5. Кагыйдә буларак, җаваплы һәм намуслы ата - аналар алдан ук тәрбияләү стратегиясен төзиләр, бәлки, балалар бакчасы, мәктәп, вузны сайлап алалар, шул ук вакытта аның реаль сәләтләрен  исәпкә алмыйлар. Еш кына, алар үз планнарының  белән онытылып , үз проектларының бала мөмкинлекләренә туры килмәвен аңламый.

       6 .Әти белән әнинең бер үк вакытта киләчәкнең искиткеч проектлаучылары да, үз баласының муенында асылынып торган таш та булуын да истә тотарга кирәк. Эти-эниләр аннан алдан ук билгеле бер нәрсәне көтә. Кайбер балалар билгеле аклый алмыйлар һәм монын нәтиҗәсе бик куркыныч булырга мөмкин.

       7. Киләчәге турындагы хыяллардан аерылып, бүгенге көн белән бергә яшәсәң, баланы тагын да дөрес итеп тәрбияләргә, бары тик сиюминут мәсьәләләрне генә хәл итәргә мөмкин. Бу, әлбәттә, парадокс, әмма көндәлек тормышның бөтен психологиясе парадокслардан тора.

    8. Заманча техникадан билгеле, балаларны аерып булмый. Бары тик каты контроль ярдәмендә генә чикләргә мөмкин. Моны кечкенә вакыттан башласан гына, дөрес нәтиҗәләргә ирешеп була. Интернетнын тискәре яклары белән плюслары барын да беләбез, белем алу, уз-узеңне төрле яктан үстерү өчен менә дигән ресурс, арзан, теләсә кайсы вакытта кереп була.

 9. Балаларнын иң яратмаган әйберләренен берсе – өй эше. Я бөтенләй әзерләмиләр я, яисә шул ук интернеттан күчереп киләләр, аңлап күчерсәләр бер хәл, ләкин кайбер балалар нәрсә күчергәнен дә белмиләр. Ой эшләре дәрестә өйрәнгән тема белән бәйләп, ныгыту өчен бирелә. Кайбер ата-аналардан, мин үзем дә белмим шул аны, дигән сүзләр ишетергә туры килә. Ул чынлап шулай, программалар бик авыр, ләкин дәрестә тынлап утырган бала “3” лек булса да эшләп килә ала. Тагы шундый фикер бар, әгәр бала башлангыч классата дәрес хәзерләргә өйрәнмәсә, сонрак бик читен булачак.

    10.Бала белән көн саен аның эшләре, проблемалары  турында сөйләшергә, мәктәптән кайткач,  нинди билге алуы, нәрсәләр өйрәнүе белән кызыксынырга.

    11 Баланың аралашуына игътибар итик. Аралашу-зур проблема. Аралашуга шуны да кертергә кирәк: ишетә һәм тыңлый белү, яшьтәшләре һәм өлкәннәр белән элемтәгә керә белү, үз фикереңне әйтә белү, сүзеңне аңлый белү. Әмма тулы канлы аралашу коммуникатив осталыклардан башка мөмкин түгел, аларны балачактан ук сюжетлы-рольле уен барышында үстерергә кирәк.

 Замана ата-аналары да үзгәреш кичерә.  Алар арасында да төрлеләре бар. Кайбер  ата-аналар шулай ук телефон һәм компьютер артында артык күп вакытларын үткәрәләр. Балаларның укулары, проблемалары, кызыксынулары андый ата-аналарны кызыксындырмый, алар уз эшләре белән мәшгуль.

Икенче төр ата-аналар, киресенчә, балаларының ботен ихтыяҗларын канәгатъләндерергә тырышалар, ни сорасалар, шуны алып бирәләр, башка балалардан ким булмасыннар өчен теләсә нәрсә эшләргә әзер торалар.

Өченче торләре балаларын көчле контроль астында тоталар, бөтен проблемаларын ничә яшьтә булуларына карамастан хәл итәләр, кая укырга керергә, нинди профессия сайларга, кайда эшләргә, тугач ук диярлек эллэ ничә кружокка йөртәләр, баланың бер генә минуты да буш булмаска тиеш дип саныйлар.

Укытучы  ничек кенә намуслы эшләсә дә, ничек кенә балаларга һәрьяклап үсеш бирергә тырышмасын, ул гаиләдә ничек тәрбияләнүләрен белми икән, теләгән нәтиҗәләргә ирешә алмас иде.

Педагог гаилә белән тыгыз элемтәдә торырга тиеш, бердәмлектән башка шәхеснең кирәкле сыйфатларын формалаштыру мөмкин түгел.

 Акыллы ата-аналар укытучыларга балаларга яхшы тәэсир итәргә һәрвакыт ярдәм итәләр. Алар мәктәп тәртипләрен хөрмәт итәләр, чөнки биредә эш аерым балалар белән түгел, масса белән бара.

      Мондый акыллы ата-аналар 1 сентябрь линейкасында шунда ук күренә. Бу кайгыртучан әти-әниләр. Аларның авыр юлы беренче сыйныфтан башлана һәм бала мәктәптә укыганда дәвам итә. Һәр мәктәп бәйрәменә, ата-аналар җыелышына киләләр, барлык сыйныф эшләрендә катнашалар, баланың теләсә нинди мәктәп проблемаларын хәл итәргә тырышалар. Мондый ата-аналар һәрвакыт укытучыларның киңәшләренә колак салалар, бервакытта да әрләшмиләр һәм укытучы һәрвакыт хаклы, дип саныйлар. Алар үз балаларының белеменә һәм тәрбиясенә битараф түгел, беркайчан да ата-ана вазифаларыннан һәм хокукларыннан баш тартмыйлар. Бәхеткә, бездә андый ата-аналар аз түгел.

Кагыйдә буларак,, мондый ата-аналар  балалары яхшы укысын өчен барын да эшли яки укытучыларның абруен мыскыл итмәс өчен, барысын да эшләргә тырыша.

Әти – әниләрнең икенче төркеме-беренче төркемгә бөтенләй капма-каршы кешеләр. Линейкаларда, җыелышларда алар беркайчан да күренми, үзләре дә мәктәптә барлыкка килә, ә уку йортына килеп, тиз арада чакырсалар гына киләләр. Кайберләре моны да телефон аша хәл итәргә тырышып эшләмиләр.

Әгәр ата-аналар мәктәпкә килә икән, педагогларның үз балаларына карата барлык кисәтүләрен тыңлаганнан соң, шунда ук үз балаларын яклый башлыйлар, укытучыга пычрак та агызалар. Ә инде авыл җирендә эш бара икән, укытучыларның тормыштагы гөнаһларын искә төшерәчәкләр. Бу әти-әниләр өчен барысы да гаепле булачак, мәгәр аларның балалары түгел. Укытучы үз адресына мыскыл итүләрдән һәм шелтәләрдән тыш, сөйләшүне дә ишетми. Барысы да бернәрсә дә булмаса да, хәл өйдә бу мыскыллау агымын баланың үзе ишетүе белән катлаулана, ул бу укытучыны хөрмәтләп була, ә менә бу - хурлау «намусына» лаек дип саныйлар.  Баланың бурычлары турында онытып, аларның хокуклары турында гына сөйлиләр. Бу ата-аналарның үз балаларына карата мәхәббәтенең һәм укытучыларга карата нәфрәтнең тискәре мисалы.

Дүртенче төркем-башка балаларга битарафлар һәм рәхимсез ата-аналар. «Минем балам һәрвакыт хаклы», - диләр алар, нәтиҗәләрне уйлап та карамыйлар.

Күп кенә гаиләләр балаларының үсеше белән турыдан-туры шөгыльләнергә тиешле дәүләт оешмалары бар, дип саный, алар:

 "Балалар бакчасы тәрбияли,

 мәктәп өйрәтә,

ә армия-чыныктыра!»

     Чыгышымны тәмамлап шуны әйтәсе килә, баланы билгеле бер тәртипкә өйрәтү, характер формалашуда ярәм итү, аларның алдагы тормышын мөмкин кадәр куркынычсызрак итү өчен безгә 18 ел вакы бирелгән. Шушы вакытны кирәкмәгән конфликтларга әрәм итмичә, мәктәп белән берлектә балаларыбызга ярдәм итә алсак иде.