9-ку классты доозарыныӊ шылгалдазында эдертигни чыыра тыртып азы кызырып бижиринге белеткел.
методическая разработка (9 класс) на тему

9-ку классты доозарыныӊ шылгалдазында эдертигни чыыра тыртып азы кызырып бижиринге белеткел.

  Башкы: Дайгиранза А.-Х. С. 

Кичээлдиӊ сорулгазы: өөреникчилерни эдертигни кызырып бижип билир болурунга өөредир.

Сорулганы чедип алыры-биле салдынган даалгалар:

1. Өөредиглиг:  сөзүглелде кол бодалды тодарадыры болгаш ук бодалды өскертпейн дамчыдып; сөзүглелдиӊ хевирин болгаш тургузуун тодарадып билиринге;  эдертигниӊ сөзүглелинге аӊгы-аӊгы хевирлерниӊ планнарын тургузуп билиринге өөредир.

2. Сайзырадыкчы: сөзүглелди аӊгы-аӊгы аргаларныӊ дузазы-биле кызырып билир болурунга чаӊчыктырар.

3. Кижизидикчи: Ада-Чурттуӊ Улуг дайынынга даянып, ада-өгбелерге хүндүткелди база төрээн черинге ынакшылды уругларныӊ сеткилинге оттурар. ( кады чугаалажып турар кижизин дыӊнап билиринге болгаш бодунуӊ бодалын тодаргай дамчыдып билиринге чаӊчыктырар)

Кичээлдиӊ дерии – Интерактивтиг самбыра

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ. (өөреникчилер-биле мендилежири, кичээлге беленин көөр) (5 минута)

2. Онаалга хыналдазы. (онаалга хыналдазын аас-биле чорудар)

3. Эдертигни бижиириниӊ кезээ.

• Кичээлдиӊ темазын болгаш ооӊ сорулгаларын тодарадыры. (5 минута)

Самбыраныӊ бир талазында домакты номчуптаалыӊар.

Домак тургузуунуӊ аайы-биле кандыг домак болурул?

 - Нарын домак.

Нарын домактыӊ кандыг хевири?

 - Чагырышпаан нарын домак.

Бо домакты оон өскээр канчаар тургузуп болур бис?

 - Домактарны бөдүүнчүдүп алдывыс. Ынчаарга баштайны домакта Екатерина Танованыӊ делгереӊгей кылдыр илереттинген бодалын бис канчалганывыс ол, уруглар?

Кыскаладып, кызырып каапкан бис. Ынчаарга, сөзүглелде бодалды кызырып бодунуу-биле бижиирин кандыг ажылдарга ажыглаар ийик бис?

 - Эдертиг бижииринге.

 - Бөгүн бис сөзүглелди шак ынчаар кызырып бижииринге өөренип база ооӊ аӊгы-аӊгы аргаларын көөр ужурлуг бис. Ынчаарга, бөгүнгү кичээливис адын тургузуп аалыӊарам.

  - Уругларныӊ кээр түӊнели: ЭДЕРТИГНИ КЫСКАЛАДЫР ЧЫЫРА ТЫРТЫП БИЖИИРИ.

 - Кыдырааштарны ажыткаш, ай-хүнүн демдеглээш, тургузуп алган темавысты бижип алыылыӊар. (Февральды)

 - Чүнү билип алыр ужурлуг бис? Деп айтырыгга харыылаары-биле сорулгалардан тургузуп алыылыӊар.

1. Сөзүглелдиӊ утказын үлуг-ла өскертпейн кызырып бижип

2. Сөзүглелге планнарныӊ аӊгы-аӊгы хевирлерин тургузуп өөренир.

3. Сөзүглелде кол болгаш иштики темаларны тодарадып билир кылдыр өѳренир.

• Кичээлдиӊ темазынга хамаарышкан ажылдар. (15 минута)

- Ынчаарга силернии-биле алырга, чыыра тыртып бижээн эдертиг деп чүү чүвел?

 - Уругларныӊ харыызын дыӊнаар.

 - Чүге сөзүглелди чыыра тыртып бижиир ужурлугул?

  - Эдертигни бижииривиске каш катап номчуп бээр ийик?

 - Бир дугаар номчуурга,

 - Ийи дугаар номчуурга,

 - Үш дугаар номчуурга,

Ам мен силерге кыска сөзүглел номчуп бээйн, уруглар. Кичээнгейлиг дыӊнаӊар!

Хенертен «дирс-дарс» дээн соонда, алгыржып, ураалап, боолар дааштап-на үнген. Ийи аныяк дайынчы ыяш аразындан үнүп, эштериниӊ уунче маӊнажыпкан. Оларга уткуй бир эжи Сатаев бо алгырып маӊнап орган.

 - Монгуш! Борбояков! Силерни кайнаар аза алгаш барды! Тиилелге! Тиилелге! Билдиӊер бе, тиилелге! – дээш, оларже алгырбышаан, боозун дээрже чаза туткулапкаш, дедир-ле ыдып каан.

Монгуш биле Борбояков чүнү-даа орта билип албайн эжиниӊ соондан салчыпканнар.

Кезектиӊ дайынчылары шупту-ла ураалап, бооларын дээрже чаза туткан, фуражка, пилотка бөрттер агаарда кара тааннар дег караӊнашкан. Шупту-ла: «Тиилелге! Тиилелге!» - деп алгырышкан. Монгуш биле Борбояков база эштеринге каттыжып алгыржып, бооларын дээрже углай чаза тудуп турганнар.

Ам олар тиилекчилер. Тиилекчилер ыглап турганын кым кочулаарыл, кым хоруурул?

Тиилелге! Аӊаа чедир чеже кадыг-дошкун хүннер эртпээн дээр. Өлүм кулак кыйыы-биле хыыгайнып эртип, чамдыкта мага-боттуӊ чартык чамдыын-даа алгаш баар. Госпитальга барып септеттинип, чаматтынып алгаш, катап-ла тулчуушкунче кириптер.

Сөзүглелдиӊ сайгарылгазы.

• Сөзүглелдиӊ темазы чүл?
• Сөзүглелге аттан бериӊер.
• Сөзүглелде кандыг бодал кол болуп турарыл?
• Сөзүглел кандыг стильге бижиттингенил?
• Иштики темалар бар-дыр бе?

Сөзүглелге план тургузары

Сөзүглелге планнар аӊгы аӊгы-хевирлерлиг болур.

Сөзүглел планы

     Эӊ-не делгереӊгей ажыглаттынып турар план – тезистиг план болур.

1. Хенертен дайынчыларныӊ ураалап үнгени.

2. Сатаевтиӊ Тиилелгени дамчытканы.

3. Дайынчыларныӊ тиилелгени уткуп турары.

4. Катап-ла тулчуушкунче кириптер.

Айтырыглыг план

1. Хенертен чүу болганыл?

2. Сатаев чүнү дамчытканыл?

3. Дайынчылар тиилелгени канчаар уткуп турарыл?

4. Кажан катап-ла тулчуушкунче кириптерил?

Эдертиг чыыра тыртып бижиирин ийи аӊгы бөлүкке чарып ап болур.

1. Сөзүглелдиӊ ниити утка-тургузуун сайгарып кызырары

• Сөзүглелде темаларны кол болгаш ийиги чергениӊ кылдыр бөлүктеп алыры
• Сөзүглелди шүүрээри.

2. Дылдыӊ болуушкуннарын кызырып бижиири.

• Солуптары
• Ап кааптары
• Каттыштырыптары

Дылга хамаарыштыр ажыглап болур аргалар.

Чаӊгыс аймак кежигүннерни түӊнекчи сөс-биле солуптары.

Домактыӊ кезек үзүндүзүн синоним сөс-биле солуптары

Домакты азы ооӊ бир кезээн айылганыӊ ат орну-биле солуптары

ЧНД-ни бөдүүн домактар-биле солуптары.

Дорт чугааны доора чугаага солуптары.

Катаптаашкыннарны ап кааптары

Синонимнери ап кааптары

Элээн каш домактарны чаӊгыс домак кылдыр каттыштырары

Дараазында онаалганы бижимел-биле күүседиптээлиӊер.

Карточкаларда силерде аӊгы-аӊгы домактар кирген, ук домактарны дылга хамаарыштыр ажыглап болур аргаларны ажыглап чыыра тыртып азы кызырып бижиир силер.

• Быжыглаашкын кезээ.

Эгезинде утказын сайгарып турган сөзүглеливисти силерге үлеп берейн, уруглар. Шак ол сөзүглелден кандыг кызырылгалар кылып болурул, көрээлиӊер.

 - Үлеп бээр.

 - Уруглар сайгара бээр. Харыыларын дыӊнап база эдип чазаар.

• Катаптаашкын кезээ.

Сөзүглелге хамаарыштыр планныӊ каш аӊгы хевирин тургузуп болур-дур.

Дылдыӊ болуушкуннарын кызырып бижиир каш аӊгы хевир барыл?

Сөзүглелге болгаш сөзүглелдиӊ дылынга хамаарыштыр кызырылгаларны адап көрүӊерем.

• Рефлексия.

1. Кичээлден чүнү билип алдыӊар?

2. Шак ындыг аргаларны ажыглап турар силер бе?

3. Кижи бүрүзү кичээлге бодунуӊ ажылдап алган мен деп бодап турар демдээн көдүрүптер силер бе?