Татар теле һәм әдәбиятыннан эш программалары
рабочая программа на тему

Уку предметының    планлаштырылган  нәтиҗәләре:

Предмет нәтиҗәләре

• сөйләмиятнең барлык төрләрен (тыңлау, аңлау, уку, язу) үзләштерү: язма һәм сөйләм теленә караган мәгълүматның темасын, төп һәм өстәмә фикерен аңлау; төрле стильгә һәм жанрга караган текстларны дөрес уку һәм аңлау; төрле чыганаклардан мәгълүмат туплый белү; сүзлекләрдән һәм электрон чаралардан дөрес файдалана белү; аерым бер темага караган материалны туплый, анализлый, эшкәртә һәм үзгәртә белү;
• татар теленең төп функцияләрен, татар теленең башка төрки телләр арасында тоткан урынын, телнең мәдәният, җәмгыять белән тыгыз бәйләнешен  аңлау;
• туган тел турындагы фәнни белемнәрнең нигезен булдыру, тел катламнарының, ярусларының үзара бәйләнешен һәм мөнәсәбәтен  аңлау;
• тел белеменең төп төшенчәләрен үзләштерү, аның тармаклары турында мәгълүмат булдыру; тел һәм сөйләм, сөйләм төрләре, аралашу ситуацияләре; сөйләм теле, функциональ стильләр, матур әдәбият теле; текст һәм аның төрләре; телнең төп берәмлекләре, аларның аермалы билгеләрен, сөйләмдә кулланылу үзенчәлекләрен белү;
• телнең төп стилистик чараларын, телнең әдәби нормаларын, сөйләм әдәбе нормаларын белү, аларны сөйләмдә дөрес кулланырга өйрәнү;
• тел һәм сөйләм берәмлекләрен аера һәм анализлый белү; тел һәм стилистик чараларның кулланылышына бәйле рәвештә сөйләм төрләрен аера һәм чагыштыра белү;  
• телнең сәнгати чараларын аеру, аларның эстетик функцияләрен белү.
•  өйрәнелгән сүз төркемнәрен һәм аларның үзенчәлекле грамматик билгеләрен аера белү, сүз төркемнәрен морфологик яктан тикшерү;
•  теоретик материалларга туры килгән орфограммаларны табу, сүзләрнең дөрес әйтелешен һәм язылышын үзләштерү; телдән һәм язма сөйләмдә ярдәмче фигыльләрне һәм синонимнарны файдалана белү; төрле сүз төркемнәренә кергән сүзләрне дөрес басым белән әйтә белү; тексттагы саннарны дөрес язу;
•  бирелгән темага катлаулы план төзеп, аның буенча сочинение язу өчен, материал туплау һәм тәртипкә китерү;
•  сыйфатлама, хикәяләү һәм хөкем йөртү кебек сөйләм төрләренә туры китереп, сочинение язу, монлогик һәм диалогик сөйләм формаларын үстерү;
• тормыштан алынган берәр вакыйга турында мәкалә язу;

-  изложение яки сочинениеләрне тулыландыру, төзәтү;

 эш кәгазьләреннән расписка һәм акт яза белү.

Уку предметының эчтәлеге

1.  Коммуникатив компетенция булдыруны тәэмин итә торган эчтәлек

Аралашу шартлары. Монолог төрләре: хикәяләү, сурәтләү, фикерләү.

Сораштыру диалогы, диалог – эш-хәрәкәткә чакыру, этәргеч. Төрле төр диалоглар тиңдәшлеге.

Сөйләм эшчәнлеге төрләре буларак тыңлап аңлау, уку, язуның төп үзенчәлекләре.  Сайлап алу, танышу, детальле тыңлап аңлау. Телдән сөйләнә торган монологны аңлау эффиктивлыгын арттыра торган ысуллар. Уку культурасы. Телдән сөйләүнең төп үзенчәлекләре. Күргән, ишеткән мәгълүматны аралашу шартлары буенча кыскартып, сайлап алып, җентекләп сөйләү.  Язма сөйләмнең төп үзенчәлекләре. Укылган, тыңланылган текстны тулы, кыскача, сайлап алып язу.

Текстның төп үзлекләре. Текст структурасы. Текстның мәгънәви, композицион бөтенлеге һәм төзеклеге. Тема, тексттагы төп фикер. Текстның микротемасы. Текст өлешләрен һәм җөмләләрне үзара бәйли торган лексик, грамматик һәм мәгънәви чаралар. Тексттагы төп һәм өстәмә мәгълүмат. План (катлаулы), аннотация. Сөйләмнең функциональ-мәгънәви тибы буларак сурәтләү, аның үзенчәлекләре (предмет, халәт, процесны сурәтләү); сөйләмнең башка функциональ-мәгънәви кисәкләре белән тиңдәшлеге.

Телнең функциональ төрлелеге: гади сөйләм, рәсми стиль, фәнни стиль, публицистик стиль.

Гади сөйләмгә хас булган тел-сурәтләү чаралары, сөйләм максаты, типик сөйләм ситуацияләре, кулланылу даирәсе.

Гади сөйләмнең төп жанрлары: хикәя, әңгәмә.

Рәсми стильгә хас булган тел-сурәтләү чаралары, сөйләм максаты, типик сөйләм ситуацияләре, кулланылу даирәсе. Рәсми стильнең төп жанрлары: гариза, аның үзенчәлекләре.

Фәнни стильнең төп жанрлары: аннотация, аның үзенчәлекләре.

Публицистик стильнең төп жанрлары: чыгыш, аның үзенчәлекләре.

2. Тел һәм лингвистик компетенция булдыруны тәэмин итә торган эчтәлек тел һәм лингвистик компетенция булдыруны тәэмин итә торган эчтәлек

1. Тел хакында әңгәмә. Алдагы сыйныфта үткәннәрне кабатлау. Фонетика. Ясалышы ягыннан сүз төрләре. Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләре. Җөмлә төрләре. Лексикология. Сүз төркемнәре.

2.Морфология. Сүзләрнең лексик-грамматик  төрләре буларак сүз төркемнәре. Сүз төркемнәренең классификациясе. Мөстәкыйль, бәйләгеч һәм модаль сүз төркемнәре. Аларның семантик, морфологик һәм синтаксик үзенчәлекләре. Төрле сүз төркемнәренә караган сүзләр ясау, аларның семантикасы һәм кулланылыш үзенчәлеге.

Татар теленең төп морфологик нормалары .

Исем. Сүз төркеме буларак исем. Ялгызлык һәм уртаклык исемнәр. Исемнәрнең мәгънә төркемчәләре.Исемнәрнең килеш белән төрләнүе. Баш килеш.Иялек килеше. Юнәлеш килеше.Төшем килеше. Чыгыш килеше. Урын-вакыт килеше.  Исемнәрнең тартым белән төрләнүе.Тартымлы исемнәрнең килеш белән төрләнүе.Тартымны белдерү юллары. Сан, тартым һәм килеш кушымчаларын куллануда стилистик төрлелек. Исемнәрнең ясалышы.Төрле сүз төркемнәреннән исем ясау, аларның семантикасы һәм кулланылыш үзенчәлеге.Исемнәрнең җөмләдә кулланылышы.Исемнәрне гомумиләштереп кабатлау.  Исемнәргә морфологик анализ ясау.

 Сыйфат. Сыйфат турында төшенчә. Сыйфат дәрәҗәләре. Асыл һәм нисби сыйфатлар. Сыйфатларның җөмләдә кулланылышы. Сыйфатларның исемләшүе. Сыйфатларның ясалышы.  Сыйфатларны гомумиләштереп кабатлау.  Сыйфатларга морфологик анализ ясау.

Рәвеш. Рәвеш турында гомуми төшенчә. Рәвеш төркемчәләре. Рәвешләрнең җөмләдә  кулланылышы.  Рәвеш дәрәҗәләре.  Рәвешләргә басым төшү үзенчәлеге. Рәвешләрнең  ясалышы. Рәвешне гомумиләштереп кабатлау. Рәвешләргә морфологик анализ ясау.

Сан. Сан турында төшенчә.Саннарның дөрес язылышы. Сан төркемчәләре. Микъдар һәм тәртип саннары. Бүлем һәм чама саннары.Җыю саны. Санннарның җөмләдә кулланылышы. Саннарның ясалышы. Сан сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау.Саннарга морфологик анализ ясау.

Алмашлык. Алмашлык турында гомуми төшенчә. Алмашлык төркемчәләре. Зат алмашлыклары, аларның килеш белән төрләнеше. Күрсәтү алмашлыклары, аларның килеш белән төрләнеше. Сорау  һәм юклык алмашлыклары. Билгесезлек һәм билгеләү алмашлыклары. Тартым алмашлыклары. Алмашлыкларның җөмләдә кулланылышы. Алмашлыкларның ясалышы.  Алмашлык сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау. Алмашлыкка морфологик анализ ясау.

Фигыль. Хаталар өстендә эш. Фигыль турында төшенчә. Фигыль һәм аның нигезе. Фигыльнең зат-сан белән төрләнеше. Фигыль юнәлешләре. Фигыль төркемчәләре турында төшенчә.Затланышлы фигыльләр. Боерык фигыль. Хикәя фигыль. Хәзерге заман хикәя фигыль. Хәзерге заман хикәя фигыльнең мәгънәләре. Үткән заман хикәя фигыльләр. Аларның мәгънәләре , формалары һәм зат-сан белән төрләнеше. Киләчәк заман хикәя фигыльләр. Аларның мәгънәләре һәм зат-сан белән төрләнеше, дөрес язылышы. Шарт фигыль, аның мәгънәсе, формалары, зат-сан белән төрләнеше һәм җөмләдә куллланылышы. Затланышсыз фигыльләр. Сыйфат фигыль, аның мәгънәсе, сыйфат һәм фигыль уртаклыгы. Хәзерге заман сыйфат фигыль.Үткән заман сыйфат фигыль. Киләчәк заман сыйфат фигыль. Сыйфат фигыльләрне кабатлау.Хәл фигыль.Хәл фигыльләрнең төрләре. Исем фигыль, аның мәгънәсе, исемгә әйләнүе. Инфинитив, аның җөмләдә кулланылышы һәм дөрес язылышы. Ярдәмче фигыльләр һәм аларның җөмләдә кулланылышы. Мөстәкыйль фигыльләрнең ярдәмче фигыль ролендә йөрүе. (Аналитик нигезле фигыльләр, аларның белдергән мәгънәләре). Фигыльләрнең ясалыш ягыннан төрләре. Затланышлы фигыльләрне гомумиләштереп кабатлау. Фигыльне гомумиләштереп кабатлау. Фигыльләргә морфологик анализ ясау.

Аваз ияртемнәре. Хәбәрлек сүзләр. Аваз ияртемнәре турында гомуми төшенчә. Аваз ияртемнәреннән ясалган сүзләр. Аваз ияртемнәренә морфологик анализ. Хәбәрлек сүзләр.

Бәйләгеч сүз төркемнәре. Бәйлек турында төшенчә.Бәйлекләрнең төркемчәләре.Бәйлек сүзләр, аларның кулланылу үзенчәлекләре.Бәйлекләргә морфологик анализ ясау.

10. Модаль сүз төркемнәре. Модаль сүз төркеме турында төшенчә. Кисәкчә турында төшенчә.Кисәкчәләрнең төркемчәләре, сөйләмдә кулланылышы.Кисәкчәләрнең дөрес язылышы.Кисәкчәләргә морфологик анализ ясау. Модаль сүзләр турында гомуми төшенчә,  аларның мәгънәләре һәм җөмләдә кулланылу үзенчәлекләре. Ымлыклар турында гомуми төшенчә. Төркемчәләре. Ымлыкларның дөрес язылышы, алар янында тыныш билгеләре. Ымлыкларның сөйләмдә кулланылышы. Модаль сүз төркемнәрен гомумиләштереп кабатлау.

11. Үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау. Исем сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау. Сыйфат сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау. Рәвеш сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау. Сан сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау. Алмашлык сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау. Фигыль сүз төркемен гомумиләштереп кабатлау.Бәйләгеч  сүз төркемнәрен гомумиләштереп кабатлау. Модаль сүз төркемнәрен гомумиләштереп кабатлау. Текстка морфологик анализ. Үткәннәрне гомумиләштереп кабатлау. Йомгаклау.

 3. Этномәдәни компетенция ясалышын тәэмин итә торган эчтәлек

Лингвистиканың бер өлеше буларак сөйләм культурасы.

Телдән аралашу этикасы, эффективлыгы, нормативлыгына ирешүнең мәҗбүри шарты буларак,  аралашу шарты һәм даирәсе нигезендә тел-сурәтләү чараларын сайлау.

Алмашлык, сан, фигыльләрне куллануның орфоэпик, лексик, грамматик, стилистик кагыйдәләре һәм язылыш нормалары. Кагыйдә вариантлары.

Хәзерге татар теленең норматив сүзлекләре (орфоэпик сүзлек, аңлатмалы сүзлек, орфографик сүзлек), аларның хәзерге татар әдәби телен үзләштерүдәге роле. Тел һәм мәдәниятнең үзара бәйләнеше.

Лингвистиканың бер өлеше буларак сөйләм культурасы.

Телдән аралашу этикасы, эффективлыгы, нормативлыгына ирешүнең мәҗбүри шарты буларак,  аралашу шарты һәм даирәсе нигезендә тел-сурәтләү чараларын сайлау.

Алмашлык, сан, фигыльләрне куллануның орфоэпик, лексик, грамматик, стилистик кагыйдәләре һәм язылыш нормалары. Кагыйдә вариантлары.

Хәзерге татар теленең норматив сүзлекләре (орфоэпик сүзлек, аңлатмалы сүзлек, орфографик сүзлек), аларның хәзерге татар әдәби телен үзләштерүдәге роле. Тел һәм мәдәниятнең үзара бәйләнеше.

КАЛЕНДАРЬ-ТЕМАТИК ПЛАН

Предмет нәтиҗәләре:

• фонетик, сүз төзелеше һәм лексик берәмлекләр белән эш итүне ныгыту;
• орфоэпик һәм орфографик кагыйдәләрне үзләштерү, гамәли куллана белү;
• сүзнең лексик мәгънәсен билгели һәм сөйләмдә урынлы куллана белү;
• тел  материалы  белән  логик  фикерләүне сорый торган эш төрләрен башкару;
• исем,        фигыль, зат        алмашлыкларын        табарга        өйрәтү,        аларның  морфологик үзенчәлекләрен һәм җөмләдә кулланылышын аңлау;
• сүз төркемнәрен дөрес язу, аларны сөйләмдә дөрес кулана белү күнекмәләрен үстерү;
• сүзтезмәләрне аера белү, алардагы ияртүче һәм иярүче сүзне билгеләп, бәйләүче чараларны күрсәтү;
• әйтү максаты буенча төрле җөмләләрне аера белү, аларны дөрес интонация белән әйтү, алардан соң тиешле тыныш билгеләре кую осталыгы һәм күнекмәләре булдыру;
• сүзләрдән – җөмләләр, җөмләләрдән бәйләнешле текст төзү осталыгы булдыру;
• морфологик, синтаксик анализ ясау элементларын үзләштерү;
• телдән һәм язма сөйләмне синонимнар, фразеологизмнар белән баету, бер мәгънәле һәм күпмәгънәле сүзләрдән дөрес файдалана белү, сүзләрнең туры һәм күчерелмә мәгънәләрен урынлы куллану;
• төрле  телләрдән  кергән  сүзләрнең  мәгънәләрен  аңлап  куллану һәм  дөрес  әйтү күнекмәләре булдыру;
• сөйләм эшчәнлеге төрләре буенча ныклы күнекмәләр булдыруны дәвам итү;
• телдән һәм язма сөйләм осталыгы һәм күнекмәләрен камилләштерү;
• укучыларны иҗади эшчәнлеккә тарту, проект эшләре белән кызыксындыру.

УКЫТУ ПРЕДМЕТЫНЫҢ ЭЧТӘЛЕГЕ

1. Коммуникатив компетенция булдыруны тәэмин итә торган эчтәлек

Аралаша белү – кеше мәдәниятенең әһәмиятле  өлеше.

Сөйләм һәм аралашу. Сөйләм ситуациясе. Телдән һәм язма сөйләм. Диалогик һәм монологик сөйләм. Монолог төрләре: хикәяләү, сурәтләү, фикерләү.

Эшчәнлек төре буларак сөйләм. Сөйләм эшчәнлеге төрләре: тыңлап аңлау, сөйләү, уку, язу. Аралашу шартларына тәңгәл рәвештә укыган, тыңлаган, күргән мәгълүмат эчтәлеген сайлап алып,  кыскача һәм җентекләп сөйләү. Дәреслектә күрсәтелгән сылтамалар буенча Интернет челтәрләрендә мәгълүмат эзләү.

Эшчәнлек төре буларак сөйләм. Сөйләм эшчәнлеге төрләре: тыңлап аңлау, сөйләү, уку, язу. Аралашу шартларына тәңгәл рәвештә укыган, тыңлаган, күргән мәгълүмат эчтәлеген сайлап алып,  кыскача һәм җентекләп сөйләү. Дәреслектә күрсәтелгән сылтамалар буенча Интернет челтәрләрендә мәгълүмат эзләү.

Сөйләм телен куллану даирәсе, аралашуның типик ситуацияләре.

2. Тел һәм лингвистик компетенция  ясалышын тәэмин итә торган эчтәлек

Аралашу чарасы буларак тел.Телнең төп функцияләре. Кеше тормышында һәм үсешендә туган телнең роле.

Тугандаш һәм тугандаш булмаган телләр. Татарлар яши торган регионнар. Кеше һәм җәмгыять тормышында телнең роле        

Башлангыч сыйныфларда  үткәннәрне кабатлау –Башлангыч сыйныфларда  үткәннәрне кабатлау. Сүз төркемнәре. Җөмлә кисәкләре. 

 Фонетика һәм орфоэпия турында төшенчә. Лингвистика бүлеге буларак фонетика һәм орфоэпия.Сөйләм органнары. Авазларның ясалышы. Сөйләм органнары, сөйләм авазлары булдыруда аларның урыны. Аваз. Фонема .

Татар теленең сузык авазлар системасы, аларның саны. Сузык авазларның классификациясе.

Татар теленең сузык авазлар системасындагы үзгәрешләр.   А хәрефе язылып та, [ә] авазы әйтелү очраклары. Ы+й хәрефләре язылып та, [и] ава-зы әйтелү очраклары.

Сингармонизм законы, аның төрләре.  

Сузык авазларның кыскаруы. Дифтонглар.

   Татар телендә тартыклар, аларның саны. Тартык авазлар  классификациясе.

   Татар теленең тартык авазлар системасындагы үзгәрешләр. [г], [гъ], [к], [къ] авазлары алдыннан  килгәндә[н]авазының [ң] лашуы. [к], [къ] авазлары кергән сүзләрнең дөрес язылышы.    Тартыкларның ассимиляциясе, ассимиляция төрләре.

Татар һәм рус телләрендә тартык һәм сузык авазлар.

Интонация төшенчәсе.

Туган телндә басым. Туган телнең үз сүзләрендә һәм алынмаларда басым сакланмау очраклары.

  Әдәби тел нормалары. Орфоэпия нормалары төшенчәсе. Орфоэпик сүзлек. Фонетик анализ

Графика һәм орфография  Графика һәм орфография турында гомуми мәгълүмат. Татар теле алфавиты. Сузыкларның язылышы. Тартыкларның язылышы.  

Ике аваз белдерә торган хәрефләрнең язылышы.“ъ” һәм “ь” билгеләренең язылышы.

Орфографик сүзлек. Телнең орфографик нормалары.

Морфемика һәм сүз ясалышы Сүзнең барлыкка килүе һәм төзелеше турында гомуми мәгълүмат. Телнең иң кечкенә мәгънәле кисәге буларак морфема..

Тамыр һәм аффикс. Тамырдаш сүзләр.  Аффикслар ярдәмендә яңа сүз ясау. Аларның төрле сүз төркеменә караган сүзләр ясалышындагы роле

Аффикслар, аффикс төрләре: сүзъясагыч һәм модаль аффикслар. Тамыр һәм ясалма нигезләр.

Татар телендә сүз ясау ысуллары. Тамыр сүзләр. Ясалма сүзләр, ясалма сүзләрнең структур төрләре: кушма, тезмә, парлы.

  Татар һәм рус телләрендә сүз төзелешендәге төп аермалар. Этимология төшенчәсе.

Сүз ясалышы ягыннан һәм морфемик анализ.

Лексикология һәм фразиология Телнең төп берәмлеге буларак сүз. Сүзнең лексик берәмлеге. Бер мәгънәле һәм күп мәгънәле сүзләр

Туры һәм күчерелмә мәгънәле сүзләр.  Омонимнар һәм аларның төрләре.

синонимнар, паронимнар. Антонимнар

Фразеологизмнар, аларның төрләре. Сөйләмдә фразеологизмнарны куллану үзенчәлекләре.

Татар теленең сүзлек составы: архаизмнар, тарихи сүзләр, неологизмнар һәм аларның төрләре.  Диалектизмнар.

Терминнар һәм һөнәрчелек сүзләре. Жаргон сүзләр.

Төрки-татар чыгышлы сүзләр һәм алынмалар.         

Төрле төрдәге сүзлекләр, аларны төрле эшчәнлектә файдалану.

Татар теленең төп лексик нормалары. Сүзгә лексик анализ ясау.

Лексикология бүлеген кабатлау. Лексик анализ ясау үрнәге

Морфология.

 Сүзләрнең лексик-грамматик  төрләре буларак сүз төркемнәре. Сүз төркемнәренең классификациясе. Мөстәкыйль, бәйләгеч һәм модаль сүз төркемнәре.   Исем. Ялгызлык һәм уртаклык исемнәр.

Исемнәр ярдәмендә конкрет яки абстракт мәгънәләрне белдерелүе.

Берлек һәм күплек сандагы исемнәр

Исемнәрнең килеш белән төрләнеше. Килеш кушымчаларының исемнәргә ялгану үзенчәлеге.

Алмашлык. Зат алмашлыклары. Сорау алмашлыклары

Сан. Берәмлекләрне һәм дистәләрне белдерә торган саннар

Сөйләмдә сан алмашлыклары: ничәнче?ничәшәр?күпме?никадәр?

СыйфатСиноним һәм антоним сыйфатлар.

  Фигыль. Фигыльнең барлык-юклык төре. Фигыльнең нигезе.  Боерык фигыль. Хикәя фигыль.  Шарт фигыль.  Рәвеш. Вакыт, урын,сәбәп-максат рәвешләре.

 Антоним  рәвешләр. Сөйләмдә рәвеш алмашлыклары.

Җөмлә

Әйтелү максаты ягыннан җөмлә төрләре. Хикәя җөмлә .Сорау җөмлә.

Боерык җөмлә. Җөмлә ахырына куела торган тыныш билгеләре. Тыныш билгесе һәм интонация.  Гади җөмлә.  Җәенке, җыйнак җөмлә. Кушма җөмлә

                      Синтаксис һәм пунктуация.

Җөмләнең баш кисәкләре: ия һәм хәбәр . Җөмләдә баш кисәкләрнең кайсы сүз төркемнәре белән белдерелүе,урыны   Җөмләнең иярчен кисәкләре Аергыч.

Тәмамлык. Сүзтезмәдә ияртүче һәм иярүче кисәк.

Хәлләр. Вакыт,урын, рәвеш  хәлләре.  Хәлләр. Күләм, сәбәп хэллэр.  Максат хәлләре            Шарт һәм кире хәлләр.

Җөмләнең тиңдәш кисәкләре: тиңдәш ияләр, хәбәрләр, аергычлар, тәмамлыклар, хәлләр.

Тиңдәш кисәкләр арасына куела торган тыныш билгеләре һәм теркәгечләр.

Зат алмашлыгы белән белдерелгән аныклагычянына куела торган тыныш билгесе

  Стилистика һәм сөйләм культурасы , этномәдәни культура. Сөйләм формалары: Монологик һәм диалогик сөйләм.  Сөйләм эшчәнлеге. Текст, аның темасы. Төп уй. Гади план төзү.

Сүзлекләр. Сүзлекләрдән файдалану күнегүләр

 Сөйләм эшчәнлеге.   Картинада төсләр ярдәмендә бирелгән эчтәлекне сүзләрдән файдаланып язу. Яңгыр яву күренешен сүз белән сурәтләү

Сөйләмдә төрле лексик чараларны (синоним, антоним, калька, фразеологик әйтелмәләр, мәкальләр һәм әйтемнәр) куллану мөмкинлеге.

 Укучыларның аңлап уку тизлеген, сәнгатьле итеп уку һәм укыганның эчтәлеген аңлау дәрәҗәләрен өйрәнү. Сөйләм эшчәнлеге.   Текстта бирелгән эчтәлекне кыскартып сөйләү, төп уйны аңлау.  Сөйләм этикетының тиешле кагыйдәләрен куллану. Татар сөйләм этикеты: исәнләшү, саубуллашу, котлау ситуацияләре этикеты. Диолог түзү. Бәйләнешле сөйләм үстерү.   Телдә татар халкының тарихы, мәдәнияте һәм Россиядә яшәүче  башка халыклар белән бәйләнешенең чагылышы.

Сөйләм эшчәнлеге.   Укучыларның сәнгатьле уку һәм укыганның эчтәлеген аңлау дәрәҗәләрен өйрәнү.Сөйләм төрләре: сыйфатлама, хикәяләү һәм фикер йөртү турында башлангыч төшенчә.

3. Этномәдәни компетенция ясалышын тәэмин итә торган  эчтәлек

Лингвистиканың бер бүлеге буларак сөйләм культурасы. Тел нормалары, аның функцияләре. Әдәби телнең төп кагыйдәлере: орфоэпик, лексик, грамматик, дөрес язу кагыйдәләре. Кагыйдә вариантлары. Сөйләм хаталары. Татар теленең һәм сөйләм культурасының лексик байлыгы. Татар теленең сөйләм этикеты. Коммуникация төренә карап сөйләм этикетының тиешле кагыйдәләрен куллану. Татар сөйләм этикеты: исәнләшү, саубуллашу, котлауситуацияләре этикеты. Диалогларда аралашу – эш-хәрәкәткә өйдәү. Телдә халык мәдәнияте һәм тарихы чагылышы.

Фольклор һәм әдәби әсәрләрдә милли-мәдәни компонентлы тел берәмлекләре.

Телдә татар халкының тарихы, мәдәнияте һәм Россиядә яшәүче  башка халыклар белән бәйләнешенең чагылышы.

Текстта милли-мәдәни компонентлы мәгънәгә ия булган тел берәмлекләрен билгеләү һәм аларның мәгънәләрен аңлатмалы, этимологик, фразеологик әйтелмәләр сүзлегеһ.б. сүзлекләр ярдәмендә аңлата белү.

Календарь-тематик план

Уку предметының    планлаштырылган  нәтиҗәләре:

Предмет нәтиҗәләре:

Танып-белү өлкәсендә:

• аерым төр һәм жанрга караган әсәрләрне аңлап укый һәм кабул итә, эчтәлеген кабатлап (аерым очракларда текстны яттан) сөйли, кирәк чакта тексттан өзекләр китерә алуга ирешү;
• укыган әдәби әсәрнең эчтәлеген, темасын, проблемасын, идеясен билгели, геройларын һәм әдәби дөньясын бәяли алуына, аның нинди төр һәм жанрга каравын аеруына ирешү;
•  укучының классик әдипләрнең тормыш һәм иҗат юлларының төп фактларын белүе;
• әдәби текстның мәгънәви өлешләрен аерып чыгарып, укыган буенча тезислар һәм план төзү, геройларга характеристика бирү,сюжет, композиция үзенчәлекләрен, махсус сурәтләү чараларының ролен билгеләү күнекмәсе булдыру;
• укыган әсәр буенча фикер алышуда катнашырга, оппонентларның фикерен исәпкә алып, үз карашларын расларга һәм дәлилләргә, әдәбият белеме төшенчәләренә мөрәҗәгать итәргә өйрәтү.

бәяләү өлкәсендә:

• милли әдәбияттагы рухи-әхлакый кыйммәтләрне күңелдән уздырып кабул итәргә өйрәтү;
• әдәби әсәрләргә шәхси мөнәсәбәт һәм бәя булдыру;
• өйрәнелгән әсәрләрне шәрехли белүенә ирешү;
• автор позициясен ачыклый алу һәм аңа үз мөнәсәбәтеңне булдыру күнекмәсен формалаштыру.

эстетик яктан:

• әдәби әсәрнең образлы табигате хакында гомуми мәгълүматый күзаллау булдыру, аның эстетик кыйммәтен тою хисе тәрбияләү;
• баланың әдәби текстны эстетик бөтенлекле, шул ук вакытта әдәби һәм тел-сурәтләү алымнарының, образлылыкның үзенчәлекләрен һәм әһәмиятен аңлап бәяли белүенә ирешү;
• рус һәм татар телендәге әдәби әсәрләрне чагыштырып бәяләргә, геройларның, әхлакый идеалларның охшаш һәм аермалы якларын билгеләргә өйрәтү.

Уку предметының эчтәлеге

Мифлар.

Мифология. Мифларда табигатьнең, чынбарлыкның һәм яшәешнең закончалыкларын ачарга омтылу. Дөнья халыклары тудырган мифлар  һәм татар халкы иҗат иткән мифлар.  “Алып кешеләр”, “ Җил иясе җил чыгара” мифлары.

Практик дәрес.

Әдәби әсәр. Эчтәлек һәм форма. Образлар системасы. Әдәби алымнар, тел-сурәтләү чаралары. Матур әдәбият һәм башка сәнгать төрләре арасында образ иҗат итү үзенчәлеге.  

К.Насыйриның «Әбүгалисина» повесте.

 Эпик төр жанры  буларак  хикәя белән уртаклыгы, аермасы.  Тасвирланган вакыйгалар, күренешләр. Төп геройлар, ярдәмче персонажлар, җыелма образлар

Г.Ибраһимов «Алмачуар» хикәясе.

Әсәрдә сурәтләнгән чор картинасы.Әдәби алымнар: кабатлау, янәшәлек, каршы кую. Тел–стиль чаралары (троплар). Әдәби сөйләм: хикәяләү, сөйләшү (диалог), сөйләү (монолог).

Г.Рәхимнең «Яз әкиятләре»хикәясе.

 Гали Рәхимнең  иҗаты турында кыскача мәгълүмат бирү. “Яз әкиятләре” хикәясе  мисалында күчерелмә мәгънә, аллегория, символлар турындасөйләшү.

Дәрдемәнд «Видагъ»,“Каләмгә хитаб” шигырьләре

Дәрдемәнднең тормышы, иҗаты  һәм әдәбиятта үзенчәлекле урыны турында кыскача белешмә. Исеме, тәхәллүсе. Күңелендәге катлаулы, каршылыклы хис-кичерешләре.

С.Рәмиев «Уку»,“Авыл” шигырьләре

 С.Рәмиевнең тормышы, иҗаты турында кыскача мәгълүмат; шигырьләрдәге төп фикер, хис-кичерешләр һәм аларның күтәренке хис-пафос белән яңгыравы.

Г.Камал  «Беренче театр» комедиясе

Драма төренең үзенчәлекләре. Театр һәм драматургия бердәмлеге. Г.Камалның театр, драматургия тарихында урыны роле.

 “Беренче театр”да көлүне тудырган сәбәпләр: махсус уйлап табылган ситуация, характерлы персонажлар, диалоглар.

Г.Тукай «Исемдә  калганнар» хикәясе  

Г.Тукайның тормышы, иҗаты, әдәбиятта тоткан урыны турында белгәннәрне искә төшерү. Әдәбиятта беренче автобиографик әсәр булган “Исемдә калганнар”ның язылу тарихы.

Практик дәрес.Лирик жанрлар: пейзаж лирикасы; табигать образлары.  Әдәби алымнар: кабатлау, янәшәлек, каршы кую.Тел–стиль чаралары (лексик, стилистик, фонетик чаралар һәм троплар). Тезмә сөйләм үзенчәлекләре.  

Һ.Такташ  “Урман”,“Пи-би-бип”,  “Болай гади  җыр гына” шигырьләре

Һ.Такташ шигырьләрен укып өйрәнү; алардагы лирик герой образын ачыклау. Такташ турында сөйләшү, шәхесен чоры белән бәйләү.

И. Газиның «Кояш артыннан киткән тургай” хикәясе.

Сурәтләү обьекты, хикәяләүче образы, сурәтләү алымнары.  

Р.Батулла «Имче», Көчек”, ”Чагыр”  хикәяләре

Тукайның балачагы турында  автор уйланмалары,  күзаллавы.  

Ф.Яруллин “Ак төнбоек” хикәясе

Вакыйга, геройлар. Конфликт һәм сюжет  этаплары. Хикәяләү алымнары.    

Р.Миңнуллин  ”Энекәш кирәк миңа!”, “Әни, мин көчек күрдем”,   “Шундый минем туган ягым”, “Кайтыйк ла үзебезгә!”  шигырьләре

Р.Миңнуллин иҗаты, әдәбияттагы урыны, дәрәҗәле исемнәре турында мәгълүмат. Шигырьләрен укып анализлау. Лирик герой образын һәм әсәр героен аерырга күнегү. Шигырьләрендә образлар байлыгы, геройлар төрлелеге.

Лиро-эпик жанр – баллада.

М.Җәлил. «Сандугач һәм чишмә» балладасы

Балладаның үзенчәлекләрен: конкрет вакыйганы, геройларны сурәтләве - эпик төр сыйфаты; гадәттән тыш, тылысымга якын хәлләр, көчле соклану, горурлану хисләре;капма каршы кую алымы, символик образлар, арттыру- көчәйтү алымнары. Әсәрнең төзелеше, геройлары. Символик образлар, халык авыз иҗаты белән аваздашлык.  

Илдар Юзеев. “Бакчачы турында баллада”,“Йолдыз кашка турында  баллада”.  

Фантастик вакыйгаларда һәм символик образларда реальлекне тасвирлау. Героик яңгыраш, образлар системасы

Эпик төр жанры - – роман Ә.Фәйзи “Тукай” романы

Сюжет һәм композиция  үзенчәлеге; катлаулы, каршылыклы тормыш күренешләре; геройларның язмышларын, кичерешләрен тулы итеп тасвирлау. Язучының  тормышы һәм иҗатытурында кыскача белешмә.  Тукайның тормыш юлын өйрәнү һәм  романның язылу тарихы.  “Исемдә калганнар” әсәре  һәм Г. Тукайның тулы биографиясе белән бәйләп  нәтиҗәләр ясау.

Календарь тематик план

Уку предметының    планлаштырылган  нәтиҗәләре:

Предмет нәтиҗәләр:    

Мөстәкыйлъ һәм ярдәмче сүз төркемнәрен һәм аларның формаларын белү; сүзгә морфологик анализ ясау; морфемика һәм сүз төркемнәренең ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре буенча булган белемнәрне һәм күнекмәләрне файдалана белү.

Хәзерге татар әдәби теле һәм сөйләме нормаларын саклап, аралашуның максаты, сферасы, ситуациясенә ярашлы итеп, монологик, диалогик һәм полилогик төрләрендә катнашу;

Хәзерге татар әдәби теле һәм сөйләме нормаларын саклап, төрле стиль һәм жанрларда язма текстлар төзү һәм редакцияләү;

Функциональ һәм структур-мәгънәви үзенчәлекләре буенча сүзтезмәләрнең төрләрен ачыклый һәм анализлый белү;

Мөстәкыйлъ һәм ярдәмче сүз төркемнәрен һәм аларның формаларын белү; сүзгә морфологик анализ ясау; морфемика һәм сүз төркемнәренең ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре буенча булган белемнәрне һәм күнекмәләрне файдалана белү.

Хәзерге татар әдәби теле һәм сөйләме нормаларын саклап, аралашуның максаты, сферасы, ситуациясенә ярашлы итеп, монологик, диалогик һәм полилогик төрләрендә катнашу;

Хәзерге татар әдәби теле һәм сөйләме нормаларын саклап, төрле стиль һәм жанрларда язма текстлар төзү һәм редакцияләү;

Функциональ һәм структур-мәгънәви үзенчәлекләре буенча сүзтезмәләрнең төрләрен ачыклый һәм анализлый белү;

Функциональ мәгънәви үзенчәлекләре буенча җөмләләрнең төрләрен анализлый белү; хәзерге татар әдәби теле һәм сөйләме нормаларын саклап, аралашуның максаты, сферасы, ситуациясенә ярашлы итеп, монологик, диалогик һәм полилогик төрләрендә катнашу; хәзерге татар әдәби теле һәм сөйләме нормаларын саклап, төрле стиль һәм жанрларда язма текстлар төзү һәм редакцияләү;

Җөмләнең грамматик нигезен таба белү;

Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләрен аера белү;

Җөмләдә сүзләрнең туры һәм кире тәртибе. Әдәби сөйләмгә куелган таләпләр нигезендә җөмлә төзү һәм куллану

Хәзерге татар әдәби теле һәм сөйләме нормаларын саклап, төрле стиль һәм жанрларда язма текстлар төзү һәм редакцияләү;

Дәреслек, сүзлекләр һәм башка мәгълүмати чыганаклар(СМИ һәм интернет ресурсларны кертеп) белән эшли белү;

укуның төрле формалары(өйрәнү, танышу, күз йөртеп чыгу) һәм укыган материалны анализлау күнекмәләре булдыру;

Сөйләмнең  төрле типлары(хикәяләү, тасвирлау, фикер йөртү) булган текстларны тиешенчә аңлау, интерпретацияләү һәм комментарий бирү;

Уку предметының  эчтәлеге

1. Коммуникатив компетенция

Сөйләм этикеты һәм аралашу  кагыйдәләре. Аралашучарасыбуларак тел. Сөйләмшартлары. Монолог төрләре: хикәяләү, сурәтләү, фикерләү.

Сораштыру диалогы, диалог – эш-хәрәкәткә чакыру, этәргеч. Төрле төр диалоглар тиңдәшлеге.

Сөйләм төрләре: кеше халәтен сурәтләү. Композицион формалар: газета язмасы, реклама, портретны сурәтли торган очерк.

Сөйләм эшчәнлеге төрләре буларак тыңлап аңлау, уку, язуның төп үзенчәлекләре. Телдән һәм язма сөйләм формалары тәңгәллеге. Телдән сөйләнә торган монологны аңлау эффиктивлыгын арттыра торган ысуллар.

Уку культурасы. Телдән сөйләүнең төп үзенчәлекләре. Сөйләү – сөйләм этәргече.Сөйләм эшчәнлеге нәтиҗәсе буларак текст. Текстның төп билгеләре: кисәкләргә бүленә алу сәләте, мәгънәви бөтенлек, формаль яктан бәйләнгән булу, әйтемнең автономлыгы.

Кереш контроль эш өчен грамматик биремле диктант. Лагерьда сабантуй

Хаталарны төзәтү өстендә эш. Тема, тексттагы төп фикер. Текстның микротемасы, текст планы; текстның абзацларга бүленеше: кереш, төп өлеш, йомгак.

Сөйләмнең типик ситуацияләре, кулланылу даирәсе, сөйләм максаты, гади сөйләмгә хас булган тел-сурәтләү чаралары.

Рәсми стиль сөйләменең типик ситуацияләре, кулланылудаирәсе, сөйләммаксаты, рәсмистильгәхасбулган тел-сурәтләүчаралары.

Рәсми стильнең төп жанрлары: гариза, аның үзенчәлекләре.

Фәнни стильнең төп жанрлары: аннотация, аның үзенчәлекләре.

Публицистик стильнеңтөпжанрлары: чыгыш, аныңүзенчәлекләре

Б.С.Ү. Фикер йөртү тибындагы сочинение. Хезмәт иясе – хөрмәт иясе

2. Тел һәм лингвистик компетенция

5-6нчы   сыйныфларда үткәннәрне кабатлау. Сүз ясалышы. Сүз төзелеше. Сүз төркемнәре. Җөмләдә сүзләр тәртибе.Сүзләргә фонетик, лексик, морфологик анализлар ясау

2.Гади җөмлә синтаксисы.

 Җөмләдә сүзләр бәйләнеше. Синтаксис турында гомуми мәгълүмат.  Сүзтезмә һәм җөмлә.  Җөмләдә синтаксик бәйләнеш.  Телебезнең синтаксик  һәм сөйләм берәмлекләре (сүз, сүзтезмә, җөмлә кисәкләре, җөмлә һәм текст)  турында төшенчә

2.1. Тезүле бәйләнеш.

 Җөмләдә сүзләр бәйләнеше турында гомуми мәгълүмат. Тезүле бәйләнеш. Җөмләнең тиңдәш кисәкләре. Аларны үзара теркәүче чаралар. Тиңдәш кисәкләр янында гомумиләштерүче сүзләр.  Тиңдәш кисәкләр  һәм  гомумиләштерүче сүзләр янында тыныш билгеләре.

2.2. Ияртүле бәйләнеш.

Ияртүле бәйләнешнең  сөйләм оештырудагы роле. Ияртүче һәм иярүче кисәкләр. Ияртүле бәйләнешнең өч төрле мөнәсәбәте: хәбәрлекле, ачыклаулы, аныклаулы. Татар телендә сүзтезмәләрнең төрләре  һәм үзенчәлекләре. Җөмләдә сүзләр бәйләнешен кабатлау

3.  Җөмлә.

Гади җөмләләрне төркемләү

3.1 Җөмлә ничек оеша?  Җөмләне оештыру таләпләре һәм аның функциясе

3.2. Җөмләләрне төркемләү.  Ике составлы һәм бер составлы җөмләләр

Бер составлы җөмлә төрләре һәм аларның үзенчәлекләре.Бер составлы исем җөмлә.  Бер составлы фигыль җөмлә. Сөйләмдә бер составлы җөмләләрне куллану үзенчәлеге.

3.3.  Әйтү максаты ягыннан җөмлә төрләре

Әйтү максаты ягыннан җөмлә төрләре: хикәя җөмлә, сорау җөмлә, боеру җөмлә  һәм тойгылы җөмләләр. Әйтү максаты ягыннан  төрле җөмләләр янында куела торган тыныш билгеләре

3.4 Синтагма  Синтагмага төшенчә бирү

3.5.  Раслау һәм инкяр җөмләләр турында гомуми төшенчә һәм аларның кулланылышы. Инкяр җөмләләрне белдерүче чаралар

3.6  Җыйнак һәм җәенке җөмләләр турында гомуми төшенчә (башлангыч сыйныфларда үткәннәрне кабатлау һәм тирәнәйтү)

3.7 Тулы һәм ким җөмләләр . Тиешле җөмлә кисәгенең кулланылу-кулланылмавына карап, җөмлә төрләре: тулы һәм ким җөмләләр. Аларны куллану үзенчәлекләре

3.8  Гади һәм кушма җөмлә.Гади, кушма җөмлә һәм кушма җөмлә төрләре турында гомуми мәгълүмат.

4. Җөмләнең грамматик кисәкләре

Җөмләнең баш, иярчен, модаль кисәкләре. Җөмләнең баш кисәкләре. Ия һәм аның  белдерелүе, төрләре.  Хәбәр һәм аның  белдерелүе, төрләре.  Ия белән хәбәрнең җөмләдәге урыны. Ия белән хәбәр арасына сызык кую очраклары.

4.1  Җөмләнең баш кисәкләре  турында гомуми мәгълүмат (башлангыч сыйныфларда үткәннәрне кабатлау һәм тирәнәйтү) .

4.2 Җөмләнең иярчен кисәкләре. Аергыч һәм аның белдерелүе. Аергычның  аерылмыш белән бәйләнеше. Тиңдәш һәм тиңдәш түгел аергычлар. Тәмамлык һәм аның белдерелүе. Туры һәм кыек тәмамлыклар. Хәл һәм аның төрләре. Урын хәле. Вакыт хәле. Рәвеш хәле. Күләм хәле. Сәбәп хәле. Максат хәле. Шарт хәле. Кире хәл. Аныклагыч турында гомуми мәгълүмат. Аныклагычның аныкланмыш белән бәйләнеше.

4.3 Җөмләнең иярчен кисәкләренең аерымлануы.  Төрле хәлләрнең аерымлануы һәм алар янында тыныш билгеләре. Аныклагычларның аерымлануы һәм алар янында тыныш билгеләре.

4.3 Җөмләнең  модаль кисәкләре. Эндәш сүзләр, аларны куллану үзенчәлекләре. Эндәш сүзләрнең  җөмләдәге урыны, алар янында тыныш билгеләре. Кереш сүзләр , аларны мәгънә ягыннан төркемләү.  Кереш сүзләр янында тыныш билгеләре.

4.4  Сөйләмдә  сүзләрнең туры һәм кире тәртибе. Туры һәм кыек сөйләм. Диалог.

Сөйләмдә  сүзләрнең туры һәм кире тәртибе (инверсия күренеше) турында төшенчә . Туры һәм кыек сөйләм. Диалог, диалогта тыныш билгеләренең куелышы.  

5. Җөмләнең грамматик кисәкләрен кабатлау .  Гади җөмлә синтаксисы. Җөмләнең баш, иярчен, модаль, тиңдәш һәм аерымланган кисәкләре. Алар янында тыныш билгеләре.  Грамматик анализ төрләре.

6. 7 нче сыйныфта өйрәнгәннәрне кабатлау.  Әйтү максаты ягыннан җөмлә төрләрен, раслау һәм инкяр, җыйнак һәм җәенке,  ике һәм бер составлы, тулы һәм ким җөмләләрне куллану үзенчәлекләре Гади җөмләләрне төркемләү.Җөмләдә сүзләр бәйләнеше. Морфологик, синтаксик, морфологик-синтаксик  анализ төрләре

Этно-мәдәни компетенция

 Төрле жанр һәм стильдәге текстлар белән эшләү. Текстларны татар теленнән рус теленә тәрҗемә итү.

Б.С.Ү. Иҗади эш. А.Гарифуллин. “Яз килде” картинасы буенча тасвирлама сочинение

Кыскартылма сүзләрне дөрес куллану.Сөйләмдә исем, сыйфат һәм фигыльләрне дөрес һәм сәнгатьле әйтү. Әдәби әсәрләрдә исем, сыйфат һәм фигыльләрнең кулланылышын күзәтү.

Хәзерге татар теленең норматив сүзлекләре (орфоэпик, аңлатмалы, орфографик, грамматик бәхәс уята торган мәсьәләрне хәл итә торган сүзлек), аларның хәзерге татар әдәби теле нормаларын үзләштерүдәге роле

Мәдәният көзгесе буларак тел. Тел һәм мәдәният арасындагы бәйләнеш. Мәдәниятһәммилли тел үзенчәлекләре

Йомгаклау контроль эше.  Арадаш аттестация эше

Хаталарны төзәтү өстендә эш. Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләрен кабатлау.        

        7 нче сыйныф  өчен татар теленнән календарь-тематик план