«Монулик болуп jайалган...» (Алтай бичиичи, поэт, публицист Б.У. Укачиннин 85 jажына учурлалган литературный ринг)
методическая разработка (7 класс)

«Монулик болуп jайалган...»

(Алтай бичиичи, поэт, публицист Б.У. Укачиннин 85 jажына учурлалган литературный ринг)

Откуретен ойи: 18.02.2021j.

Тургузаачызы: Диятова Л.В.

алтай тил ле литературанын ÿредÿчизи,

Бÿдÿми: литературный ринг

Амадузы:  Ойын ажыра уренчиктердин jарлу алтай поэттин jÿрÿмиле, чÿмделге jолыла таныжары; jÿрÿми ле онын чÿмделгезин ÿренип, кычырарына jилбиркедип, ÿренчиктердин бичиичи керегинде билгирин кöрöри;

Уренчиктердин ээлгир куучын-эрмегин, бойынын санаа-шуултезин чыгара айдарына темиктирери;

Калыктын jаркынду jайалталу уулын сÿÿп ле тооп jÿрерине таскадары.

Тузаланар эдимдер: Бичиичиге учурлалган бюллетеньдер, презентация, бичиктери, диск «Амаду»…

Литературный рингтин öдöр аайы:

1 – кы энир баштаачы:

Jакшылыкту кунле кÿндÿлÿ балдар, ÿредÿчилер ле айылчылар! Бис Борис Укачинович Укачиннин 85 jажына учурлалган «Монулик болуп jайалган...» деп, литературный ринг откурерибис. Бу рингтин ээжилери аайынча слер кучерле эмес, кычырган билгирлерле jенип чыгар керек. Ойын-маргаанды баштардан озо, жюри тудуп алактар.

Мен сананзам, Борис Укачин jайалталу ла курч тилду бичиичи. Онын jуруми чындап та, монкулик болуп jайалган.

Бугун бисте 2 омолик иштеер. Омоликтердин ижи таблодо коргузилер.

Литературный рингти баштап турубыс…

Билгирин ченеер маргаан канча болуктен (раундтан) турар:

Баштапкы болук (раунд) «Бисти таныгар, сонуркап шиндегер» Омоликтер учурлу, одуп jаткан маргааннын темазына келиштирип турар ат-jол , учур созиле (девиз) таныштырар, бойлорынын билгирин ойыннын бажынан ала анылап, чокумдап коргузееригер.

Экинчи болук (раунд). Знатоктор. Бичиичинин jурумиле, чумделге jолын эске алынары. (Мында 20 суракка турген каруу берери)

3.Учинчи болук (раунд) Билерге солун. Уренчиктер бичиичинин jуруми керегинде  бойлорынын танынан тапкан jетирулерин, куучындагылайт.

Тортинчи болук «Улгердин телекейи» Поэтический раунд. Берилген состордон 4-8 jолдык улгер чумдеп ийеери.

Алтай, тилим, санаалар, jайалта, jылыйбас, озоор.

Амыраар ой jеде берди.

Он колым-бу!

Сол колым-бу!

Он будым-бу!

Сол будым-бу!

Колдорымла чабынарым,

Буттарымла баскындарым,

Колдорымды кöдÿрерим,

Буттарымла секирерим.

Бежинчи болук «Бастыра состор калыктын тилинде, база бир сос поэттин созинде»

Кочурме иш откурери. Берилген улгерди орустап кочуреери.

Видео коргузеери Б.У.Укачиннин эземине учурлай

Алтынчы болук «Сананганга санаа кожулар»

1.Синквейн тургузаары

Бичиичи                  Б.У.Укачин

2.Кроссворд «Укачин» деп соско тургузаары

Баштапкы болук «Бисти таныгар, сонуркап шиндегер»

Омолик «Ижемjи»

Учур сози: Коп иштензебис, копти билип аларыс, jарык-jарык санаалар бисте артаар!!!

Омолик «Энчи»

Учур сози: Омолу иш очпос. Билгирлеристи тыныдаарыс!!!

Экинчи болук «Мен кем?» ВИКТОРИНА

1.Б.У.Укачин -ол кем? (ады jарлу бичиичи, улгерчи (поэт), кочуреечи,jарчы (публицист).

2.Бичиичи канча jылда, кандый айда чыккан? (18.02.1936)

3.Кандый jуртта чыккан? (Кайрылык)

4.Сооги кем болгон? (тоолос)

5. Бичиичинин уренген школы?( Горно-Алтайскта национальный школдо)

6.Уредуни божоткон кийнинде, бичиичи кайда уренген? (Москавадагы М.Горькийдин адыла адалган Литературный институтта уренген)

7.Бойынын чумделге jолын неден баштаган? Озо ло баштап кандый жанрла бичип баштаган?

8. Уредузин божоткон кийнинде, кайда иштеген? («Алтайдын Чолмоны» газеттин ле радионын корреспонденти,бичик чыгарар издавтельствонын редакторы, кийнинде бичиичилер Биругизинин jааны болуп иштеген)

9.Бичиичи бастыра канча бичиктин авторы? (40)

10. Бичиичи канча jылда божогон? (25.12.2003)

11.Бичиичи роман бичиген бе? (Jок)

12. Бичиичинин кандый чумдемелдерин кычырдыгар, билеригер?(Ак уй мооройт, олтурген болзом тороны, тайганын jаны)

13. Кандый бичиичилердин чумдемелдерин алтай тилге кочурген?( М.Ю.Лермонтов, Ч. Айтматов- киргиз, Исикава Токубоку- япон бичиичи, Юрий Шойдакович Кюнзегеш -тыва, Лев Абрамович Кассиль- орус биичии, С.Михалков, Омар Хайам- таджик, Атанас Христов Далчев-болгар поэт)
14. Баштапкы ла улгерлик jуунтызы «Jолдор» канча jылда кепке базылып чыккан? (1960)
15. Кандый чумдемелдери спекталь болуп тургузылган? («Олорго jетире эм де узак» (1988), «Ээлу туулар» -1985)
16. Бичиичинин бичиктери кажы jерлерде кепке базылган. (Барнаулда, Новосибирскте, Москвада, Фрунзеде, Алма – Атыда, Кызылда ла онон до башка jерлерде кепке базылган)
17. Бичиичини чÿмдемелдери оско тилдерге кочурилген бе? Кочурилген болзо, кандый тилдерге кочурилген? (орус, англичан, jопон, француз, поляк,испан, немец, монгол тилдерге база кöчÿрилген)
18. Кандый ордендерле, медальдарла кайралдаткан? (Ленинский комсомолдын премиязынын лауреады болгон. А.С. Пушкиннин 200 jылдыгыла колбой, литература ла кееркемелде эн бийик jедими ле jенÿзи учун медаль алган)
19. Уй кижизинин ады кем) (К.Э.Укачина)
20. Неден улам божогон? (Б.У.Укачин 2003 jылда jаан оорудаҥ улам божоп калган)
21. Бичиктеринин высавказы кайда jазалган? (А.В.Анохинныҥ адыла адалган эл музейде бичиичиниҥ jайаандык ижине учурлалган кӧрӳ-выставка jазалган.)

Бÿгÿн бистин ортобыста тоомjылу, сÿÿген терен кöгÿс – кöрÿмдÿ бичиичибис jок то болзо, jе онын эптÿ, су – алтай тилиле бичилген чÿмдемелдери – энчи.

Менин шÿÿлтемле болзо, Борис Укачинович кычыраачыларга кöпти айдарга сананган. Кажы ла кижи бойынын тöрöл jерин, тöс тилин качан да ундыбас учурлу.

Мынайып бистин литературный ринг тÿгенди. Келген, турушкан улуска jаан быйан. Эмди сости камыстын jанына, турчыларына бередис.

Келер туштажуларга jетире! 

Балдардын jетирулери.

1: Борис Укачинович 1936 jылда кочкор айдын 18 – чи кÿнинде Ондой аймактын Кайырлык jуртында чыккан. Ада – Тöрöл учун Улу jуунын jылдары. Канча – канча балдар энелериле кожо адаларын jууга ÿйдежип, учы – куйны jок сакылтада артып калгандар. Кÿч ле коронду jылдар… Борис Укачиновичтин адазы база jууга атанган.

2: Кайырлык деп адалган jурттын – тöрöл jеринин – Кайырлык – Бажы деп jеринде энези, кыпчак сööктÿ Jанаш деп кижи, уйлар саап иштеген. Салакту чибилерлÿ, ар – бÿткениле бай jер. Мында Борис койондорго, тооргыга тузак салып, энезине болужып jÿрген.

3: Мынайып турганча, калапту jуунын jылдары токтогон. Кöп – кöп балдардын адалары чылап, онын да адазы Алтайына кайра келбеген. Jе адазынын ордына арткан эр – уулы. Оогоштон ло ала БорисУкачинович мал сÿÿйтен. Эмдик аттар ÿредери – сÿÿген кереги. Онын да учун, байла, jуунын кийнинен эмеш чыдап келген уулчак jылкы кабырып иштеген.

4: Бир отурганча Кипий таайы келген. Бу кижи ол тужында jуудан jанып келеле, Jолодо jурт Советтин председатели болуп иштеген. Jиит jылкычынын штан дегени ончо jыртык. Энези унчукпайт. Таайы дезе тура кычырып, галифезин ээрдин канjаазынан чечип, кий деген. Онон «Учкаш, Горно – Алтайскка барып, национальный школдо ÿренерин » - деп айткан.

5: Уулчактын jеринен, сÿÿген аттарынын – малынан барар кÿÿни jок. Jе канайдар, ÿренер керек… Ондойго jедип келерде, школды башкарып турган Тадай таайы аймакка барала, Борис 4 классты «4» лö «5» темдектерле божоткон деп справка – чаазын белетеп берген.

6: Мынайып, 5 – чи класска отурып ÿрене берген. Jе jиит jылкычы орус тил билбес. Jÿк ле «дай» сöс билер. Орус тиле Нина Николаевна Суразакова ÿреткен. Экзамен табыштырып турган öйдö Борис чыгып барып келейин деп суранып, диктантын коридордо jÿрген jаан уулга тÿзеттирткен. Jе кöрöр болзо, ол кÿлÿк бойы да неме билбес болуп калган. Диктант учун «2» темдек. Нина Николаевна Борис Укачинди экинчи jылга артыргызып койгон.

7: Мария Викторовна Опонгошева литературный кружок ачкан. Бу кружокко баштап ла класстын ончо балдары бичиткен болгон. Jе учы – учында jÿк ле ÿч кижи арткан… Мынан, байла, jиит поэттин jолы башталып jат. Борис Укачин ÿлгерлерин «Алтайдын Чолмоны» газетке ийип туратан. Кÿнÿн ле газетти ачып кöрзö – ÿлгерлери jок. Учы – учында ол мындый самара бичиптир: «Öскö улустыйы чыгып турарда, менийи не чыкпай турган?» Бир кÿн школдын директоры В.К. Плакас кычырып, айдыптыр: «Мен сени уроктон божодып jадым. Редакцияга барып кел».

8: Редакцияга келгежин Ч.А.Чунижеков кöп улусла кожо отурган. Чалчык Анчинович: «Ÿлгеринди кöрдим, тÿзеттим, кычырып кöр» - деген. Jÿреги типилдеген уулчак кöрÿп ийзе, ондо онын сöстöринен не де jок. Кол саларынан мойноп, ыйлайла, jÿре берген. Jе сонында Владимир Васильевич Качканаков – Кучияктын болужыла баштапкы ÿлгери – «Адым мантазан» - кепке базылган. Газетке jол мынайда ачылган, jаан ÿлгерликтин jолы база…

9: 1956 jылда 10 классты божоткон. Школды божоткон ло сонында радиокомитетте иштезин деп кычыргандар. Корреспондент кижинин ижи башталган. Бир катап Кайырлыктööн командировкага барала, Кадыр – Кат деп jерде уй сааган энезине барган эмтир. Jолой барып jатса, поэт Аржан Адаровтын энези туштаган. Тургуза ла Ондой тÿшсин, военкоматтан повестка келген деп айткан. Мынайып черÿге алган.Уулдарды ончозын Хабаровский край jаар ийгендер. Мында да jиит поэт бойынын jайаандыгын туура салбай jат. Ÿлгерлерин Хабаровск каладагы «Суворовский натиск» деп газетке экелген. Ондо иштеп тургандарга ÿлгерлер jараган.

10: 1959 jыл. Черÿден келерде, институтка кирер öй öдÿп калган эмтир. Ойто ло катап радиодо корреспондент болуп иштеп баштаган. Бу ла jылда айылду – jуртту болгон, Клара Ергековнала jурт тöзöгöн. Расул баштапкы уулы чыккан. Jаан удабай поэт Москвадагы А.М. Горькийдин адыла адалган литературный институтка ÿренерге барган. Ол тужында «Jолдор» деп адалган баштапкы jуунтызы ак – jарыкка чыгып калган.

11: Москва онойдо ок культуралык элбек тöс jер, орооннын тöс jери база сÿрекей jаан кубулталарын, jиит поэттин творческий öзÿмине jаан камаанын jетирген. Мында Борис Укачинович jарлу ла jайалталу бичиичилерле таныжып jат.

12: Поэттин ÿлгерлерин jарлу поэт Георгий Кондаков кöчÿрген. Борис Укачин оны сÿреен jайалталу, кöгÿстÿ ÿредÿчизи деп адап, тооп jÿрген. Ол кöп иштенген, ÿлгерлер бичиген. Байла, онын да учун институттын экинчи курсында ÿренип турган Борис Укачин СССР – дин Бичиичилер бирлигине кирген. Горно – Алтайскта Бичиичилер биригÿзинде база иштеген. Ÿлгерлеринде тöрöлинин кеендиги, jиит кижинин кÿÿн – санаазы, калыгынын сызы, ырызы, келер öйгö амаду- кÿÿн, сÿÿш болгоны анылу кÿÿнле, сöстöрлö, кöрÿмле айдылганы орооннын тöс jеринин бичиичилерин кайкаткан болор.

13: «Знамя», «Дружба», «Советская литература», «Юность» деп журналдарда ÿлгерлери орус тилле кепке базылып, алтай поэттин ады – чуузы элбеде jарлалган. Мынайып, jаан литературада jол башталган.

14: Тöртöн jылдан ажыра литературалык, jайаандык иште туружып, одуска jуук бичиктер ле jуунтылар кепке базып чыгарган. Онын бичиктери Барнаулда, Новосибирскте, Москвада, Фрунзеде, Алма – Атыда, Кызылда ла онон до башка jерлерде кепке базылган. Онойдо ок бичиичини чÿмдемелдери jопон, француз, поляк, монгол тилдерге база кöчÿрилген. Ол Ленинский комсомолдын премиязынын лауреады болгон. А.С. Пушкиннин 200 jылдыгыла колбой, литература ла кееркемелде эн бийик jедими ле jенÿзи учун медаль алган.

15: Борис Укачиновичтин чÿмделгези байлык, элбек: Алтайы, Тöрöли, акту jÿрÿми, ада – энези, албатызы, онын оос чÿм сöзинин байлыгы, албатыбыстын чÿм – jандары, алтай кижинин кылык – jаны, онын кöгÿс – кöрÿми, албатыбыстын öткöн лö келер öйи, Ада – Тöрöли учун Улу jуунын коромjызы ла сызы.

У

К