Басаганай наадан материал к уроку
методическая разработка (8, 9 класс)

Муниципальное автономное общеобразовательное учреждение

«Михайловская муниципальная средняя общеобразовательная школа имени В.С.Поповой»

сценарий

«Басаганай наадан».

Составитель: Самсуева А.Ц.

с. Михайловка

2019

Басаганай наадан

Наадан дээрээ ерээбдил, ерээбдил даа сааш.

Наадахаяа ерээбдил даа, ерээбдил даа сааш.

Дүүхэйн hайханиие хараабдил даа, хараабдил даа сааш.

Дүүхэй hайхан hуугыш даа, hуугыш даа сааш.

Дүүхэй hайхан бодыш даа, бодыш даа сааш.

Дүүхэй hайхан хатарыш даа, хатарыш даа сааш.

Хэндэнь дуратайбши, шэлыш даа, шэлыш даа сааш.

Хүтэрэлдөөд хоюулан ябыт даа, ябыт даа сааш.

Гурбал дахин дохиит даа, дохиит даа сааш.

(Духэриг соохи басаган hууха, бодохо, хатарха, шэлэхэ,  хоюулан хутэрэлдэн ябаха,

 3 дахин дохихо).

Басагад: Янжамамнай наhанайнгаа гансые олобо гээшэ. Хани басагаяа үдэшэхэдөө, ямар наада наадахамнайб?

1). Дуу хаялсая-аа. (Хоёр анги болоод, наадаха).

1 –хи.  Таряа бидэ таряабди, таряабди.

2 – хи. Таряа юугээр таряабта, таряабта?

1 –хи.  Трактор машинаар таряабди, таряабди.

2 – хи. Ургаса танай ямар бэ, ямар бэ?

1 –хи.  Ургаса манай ундэр hайн, ундэр hайн.

2 – хи. Ударник танда олон гу, олон гу?

1 –хи.  Ударник манда олон даа, олон даа.

2 – хи. Мандаа нэгынь угыт даа, угыт даа.

1 –хи.  Алтан уудэ нээгыт даа, нээгыт даа.

                                                (нэгэ басаган ошоно).

Хүгшэн:  Янжмамнай айлай гал гуламтын еһотой эзэн болохонь гээшэ. Тиимэһээ басаганһаа һамган болоходоо, үһэеэ хахалжа, гэзэгэ гүрөөд, даруулга үмдэжэ, хонтуул зүүхэ еһотой болобо гээшэш. Буряад дэгэл дээрээ торгон уужаяа үмдыш даа. (Гэзэгэдээ мүнгэн үлгүүр, 50-най, 100-най мүнгэ, үзүүртэнь түлхэ углаад зүүжэ, һиихэ, бэһэлиг, бугааг зүүлгэхэ). (Шэрээ дээрэ һуулгаха, үһыень хахалха, хоер гэзэгэ гүрэхэ...)

Үнгын гоё шэрээр шэрдэгдэһэн ханза табяатай. (Басаганайнгаа багахан байхаhаа хойшо эхэ эсэгэнь энжыень бэлдэжэ эхилдэг байhан юм. Хубсаhан, үбэлэй, зунай дэгэлнүүд, даха, гоёлой, ажалай малгайнууд, арhа шүрбэhэн, алта мүнгэн, хуба шүрэ г.м. ханза соонь сугларжал байдаг байгаа. Хайрсаг соонь оёдолой хэрэгсэлнүүдhээ эхилээд, шанага, амhарта гэхэ мэтэ жэжэ жужа юумэн байха ёhотой. Гэрэй бараанhаа эхилээд лэ, хүнжэл, шэрдэг, дэрэ гэхэ мэтэ хуу бэлдэгдэхэ зэргэтэй. Басаганай хуримай үедэ энжэдэ эмээл, хазаар гэхэ мэтэ мориной тоног зэмсэг оролсоно. Энжэ малда заатагүй унажа ябаха морин, hаажа эдихэ үнеэн орохо ёhотой).

2). Алтан бэhэлиг нюужа наадахамнай гγ?

- Наадаяа-аа! (дуулажа байжа наадаха).

Альганһаа гарни шархирна

Алтанхан бэһэлигээ эритэ.

• Алтан, алтан гара! (Дуу дуулаха)

Алтанхан бэһэлигээ алдабалта

Аятайхан дуугаа хайрлыта.

                  ***

Мүрһөө гарни шархирна

Мүнгэнхэн бэһэлигээ эритэ.

• Мүнгэн, мүнгэн гара! (Хатарха)

Мүнгэнхэн бэһэлигээ алдабалта

Мүртэйхэн дуугаа дуулыта.

 Хугшэн: Басагад шамдагты.  Саг ойртобо!

(Басагад уруу дуруу гэртэ орохо, үүдээ шэбхэдэхэ, тиигээд Арюна хани басагадтаа бэлэгүүдээ барина)

• Yу, ямар гоё алшуур гээшэб! (Yбэртэлхэ)
• Яагаа hайхан утаhан бэ! (конфетэ, ниидхэ гэхэ мэтэ жэжэ бэлэгуудые барюулха).
• Зай, басагад Арюнаяа  дундаа hуулгая. (Хоёр басагад Арюнын гэзэгэ бэшэ басагадай гэзэгэнуудтэй холбон гурэхэ. Булта гэзэгэнуудээ ниилуулээд абяа шэмээгуй hууна).

«Саг ороо»! гэhэн абяанууд дуулдана, хүбүүдэй үүдэ нээхэ гэхэдэ, шэбхэтэй.

Хүгшэд  үбгэд: Яажа байhан үхид бэ?!

                        Саг үнгэрхэеэ байна.

(Хүбүүд ороод, уяагынь тайлана, гэзэгэнүүдынь задалжа, Арюнынь гэзэгэ олоно. Хүтэлнэ. Басагад шууяса уйлалдаба, Арюнаяа табиха дурагүй, аhалдана, гэдэргэнь татана. Арай гэжэ гараба.  Булта суглараад хахасана.

Үреэл-захяа хэлэхэ:

                Хадамай холын газарта,

                 Хүндэтэйхэн ябаарай,

                Хариин холо газарта

                Харюусалгатайхан ябаарай,

                Ороhониие угтажа,

                Гараhаниие үдэшэжэ,

                Зондо хэлсүүлэнгуй, золтой ябаарай,

                Эрын ухаанда абтахагүй

                                          эхэнэрэй дээжэ

Эхэ боложо ябаарай.

Эхэ эсэгэдээ эдеэнэй зөөлэниие

                     эдюулээрэй,

Эхэ эсэгэеэ унтариин зөөлэндэ

                    унтуулаарай.

Түрэлнүүдээ hанабал,

Тоонтодоо айлшалаарай,

Нүхэдөө hанабал,

Нютагаа айлшалаарай.

Басагад: Юундэ уйдаба гээшэбибди? Гуниглахаяа болие! Шэнэ залуу айл бии болобо ха юм. Баярлая, хүхие! Еохор наадаа наадая!

Наадая!

Литература.

1 Лодон Линховоин. Агын буряадуудай урданай ёh о заншалнууд.

2 Б-Х.Ж.Цырендоржиева. Хун болохо багаhаа. Улан-Удэ, 2000

3 1906-оной Бадмаева Димидhээ 1987 ондо бэшэжэ абтаа.