«Лучшая методическая разработка урока по творчеству К.Ш. Кулиева», посвященного 100-летию со дня рождения К.Ш. Кулиева
план-конспект урока (7 класс) по теме

Наименование района/ города республики

Фамилия,       имя, отчество  автора

Должность, место работы (обязательно полное наименование)

Тема конкурсной              работы                   (полностью)

e-mail  лично автора, сотовый телефон

КБР, Терский район, МКОУ СОШ с.п. Новая Балкария

Жолаева Марина Сафаровна

Педагог-психолог, учитель балк. яз. и литературы МКОУ СОШ с.п. Новая Балкария

Къулийланы Къайсын Шуаны жашы

 «АНАМА СЫН»

(класдан тышында окъургъа)  

zholaevam@mail.ru

89633916886

Урокну этаплары

Устазны сезю

Окъуучула

(5 слайд)

1.Дерсге низам салыу

Келген – келмегенни жокълау. Келмегенни юсюнден къысха билдириу алыу.

Дерсни муратын билдириу, эм дерсде этиллик ишле бла шагъырей этиу.

(1 такъыйкъа)

Окъуучуланы  ишге кёллендириу.

(3 такъыйкъа)

(6 слайд)

2. Юй ишни соруу, белгиле салыу

(5такъыйкъа)

Бир биригизге мангылай жарыкълыгъыгъызны билдиригиз.

 Биз бюгюн Къулийланы Къайсынны  жашау эм чыгъармачылыкъ жолуну  юсю бла сизни билимигизни теренлерикбиз.

Аны поэзиясыны юсю бла анагъа, Ата журтха сюймеклигизни  кючлендирликбиз , тиширыулагъа  хурмет  бере билгенигизни да кере,   анга юйреннген да этерикбиз.

Белгили Къулийланы Къайсынны  юсюнден сиз эндиге дери да кёп зат окъугъансыз, билесиз, алай бюгюннгю дерсге сиз кеси аллыгъызгъа дагъыда  аны юсюнден билимигизни ёсдюрюп, классдан тышында «Анама сын» деген поэмасын окъуп, анализ этип, анга кере къысха келденжазма эмда  берилген темалагъа суратла  ишлеп, алай келирге керек  эдигиз. Сиз барыгъызда иги хазырланнгансыз деп ийнанама.(кереме)

 (кермючлеге эс бурургъа)

Къаллай  сагъышла, оюмла келедиле кёлюгюзге Къайсынны  атын   эшитсегиз?

Сабийле  дерсге  хазырланадыла

Магъаналы эм толу жууап берирге керекдиле.

Къулийланы Къайсынны  юсюнден билгенлерин айтадыла

Кеслерини оюмларын, ич сезимлерин  айтадыла

(7 слайд)

Жангы теманы ачыкълау

(25 такъыйкъа)

(8 слайд)

(9 слайд)

(10 слайд)-

              (27 слайд)

(28 слайд)

(29 слайд)

(30 слайд)

4. ( 31слайд)

Сёзлюк иш тындырыу

 (дефтерлеге жазыу) 

2. такъыйкъа)

( 32слайд)

V. Дерсни  бегитиу эм рефлексия

(6 такъыйкъа)

( 33слайд)

    Бир бирлерине дерсге хазырланнганларына эмда    дерсде соруулагъа жууапларына, сезимлерине, кеси оюмларын айта билиулерини усталыкъларына   багъа бичиу.

( 34слайд)

ЮЙДЕ: 

(3такъыйкъа)

(35 слайд)

(36 слайд)

           1917 жылда 1-чи ноябрьда Огъары Чегемде туугъанды. Аны атасы Шуа, Чегем аузунда айтылгъан уучу, кёп жерлешлерича, къолайлы киши, кеси къыйыны бла жашагъанды. Анасы Юзейирхан, Бечелланы Бызанкны къызы, кёп сабийли уллу юйдегиде ёсюп, жашау тиричиликге къаты тиширыу болгъанды. Кеси насыбын, борчун,  ол, башха тиширыулача, сабийле ёсдюрюуде кёргенди.

        Къулийланы Къайсын кесини фахмулу поэзиясы бла, адамлыгъы бла къыраллагъа, жер – жерлеге айтылгъанды.  Малкъар халкъны атын битеу дуниягъа белгили этгенди. Къулийланы Къайсын кеси аллына бир уллу айбат дунияды.

       Къайсын  бары чыгъармачылыгъында адамны, аны къууанчын, бушууун баш этгенди,  туугъан жерни сыйлылыгъын, миллетле арасында жашай билиуню асыулугъун айтханды. Аны бир къауум чыгъармалары битеу дуния поэзияны байыкъдыргъандыла.

(« Шопенни согъадыла», «Тиширыу сууда жууунады», «Бетховен», «Музыка», «Къара ат акъ къарда ёледи», «Осуят».)

     Къулийланы Къайсын 1967 жылдан  башлап Къабарты –Малкъар Республиканы  халкъ поэтиди.  Ол белгили жамауат къуллукъчу къадарында СССР-ни да, Къабарты – Малкъар Республиканы да Баш Советлерини депутаты болгъанлай тургъанды.

       1966 жылда М. Горький атлы къырал адабият саугъаны Россейде биринчилени санында алгъанды. 1975 жылда         « Жер китабы»  ючюн СССР –ни Къырал саугъасы, 1989 жылда уа кеси ёлгенден сора «Адам. Къанатлы. Терек» деген китабы ючюн Ленинчи саугъа берилгендиле.

    СССР- ни бла РСФСР-ни Къырал саугъаларыны лауреатыды.

 Аны назмуларына макъам салыннганыны юсюнден да  айтыргъа.

Сабийле, дерсни бу эпиграфла бла башлап, ала бла хайырланыргъа сюеме.  (устаз эпиграфланы окъуйду)

    Бу талгъыр ташла кибик, чыдамлы бол,

Жалан батыр баргъаннга хорлатыр жол.

Тау сууладан юйрен, жолну таукел сал,

 Къайда да, бу таулача, тазалай къал.

Къулийланы Къайсын.

Къайсын, сен поэзияны тауу кибиксе.

 Мен аны  билеме.

 Борис Пастернак.

               Аланы окъуп, андан башха зат айтмай къойсакъ да, биз Къулийланы Къайсын къаллай адам, жюрегинде не умуту, не жарсыуу болгъанын ангылаяллыкъбыз.  Борис Пастернак аны таугъа бош тенг этген болмаз! Кертиди, ол аллай сёзлеге, даражагъа  тийишлиди.

         Неда кеси айтхан тизгинледе,  сейир – тамаша тенглешдириу амалла бла хайырланнганын  кёребиз. Алай, Ата журтун сюймеген, кеси миллетин кётюрмеген, намыс, тёзюм деген затладан ангылауу болмагъан адам акъылына тюшюрюп, жюрегине салып быллай тамаша сезлени айтыр амалы жокъду.

   Бюгюн а, Къулийланы Къайсынны «Анама сын» деген назмусун окъурукъбуз.

          Бу назмуну чынтды къыйматын чыгъарып ангылатыр ючюн, поэтни ич сезимлерин окъуучуланы жюреклерине терен сингдирир ючюн, устаз кеси,  не иги окъугъан окъуучу классны аллында иги чийин чыгъарып, шатык окъуп чыгъаргъа керекди. Андан сора назмуну  башыны хар бирисинде нени юсюнден айтылгъанын, айтылгъан затны ачыкъ билдирир муратда поэт не тюрлю суратлау мадарланы хайырланнганын тинтирге боллукъду.

         Бу назму,  Къулийланы Къайсынны  къалгъан назмуларыны кёбюсюча, бийик поэзияны юлгюсюдю десек, жангыллыкъ тюйюлбюз. Аны окъугъанда, кимни  да жюреги сытылмай амалы жокъду, нек десенг, анда поэтни жалан да назму тизиу фахмусу кёрюнюп къалмагъанлай, дунияда адамгъа тюшген бек ауур къайгъыладан болгъан — анасындан айырылмакълыкъны жарсыуу, жапсарылмаз къайгъысы кёрюнеди. Аллай ауур къайгъыны ачар ючюн поэт былайда бек жараулу суратлау форманы — кесини сагъышларында анасыны ёчюлмез сыфатын къурайды. Ол сагъышла бир бирде ананы сёзлери бла да бёлюне, дагъыда къайтып айтыла келедиле.

              Поэт кесини ич сезимин ачыкъ этер муратда анасыны ёлгенине этген уллу бушууундан айта келип, ананы сау   заманында   болгъан   ишлеге  кёче  да,   къайта,   сёз алай  барады. Автор анасы   ёлгенин  айтып къойса,  биз аны ауур къайгъысын ангылар эдик, алай ананы сыфаты бизни акъылыбызда толу ишленмез эди.    Фахмулу поэт,   ананы сау  заманындагъы   ишлеринден    сагъына, бизге аны огъурлу сыфатын ачыкъ кёрюрге онг береди. Алай бла бу чыгъармада эки-сыфат барды: бири—ана, бири — автор. Ананы  огъурлу сыфаты  сёзледе кёрюнеди:  «ачытмагъан къоллары»,  «жылыу берген кёзлери», «сен жашлай, атабыз ёлдю да, азап кёрдюнг, ёз къабынынгы бизге бере. Не къар  кюн да жюрегинг тап-таза болгъанлай къалды, кёп  къыйынлыкъ кёре»,  «огъурлулайын   къалдынг,   аурусам,  кёз   къысмайын,   чыкъдынг тангнга», «эр  кишиге  жарамайды   жиляргъа»,— дединг анам»,  «сени  жангызлай  къоюп кетдим,     балам,    кеч, ёмюрде жарсытмагъан ананга!», «къатынгда биреу    хатагъа   къалгъанда,   къыйынлыкъ  кёрюрме   деп,   кетме атып!» дагъыда аны кибик юлгюле.

              Айтылгъаныча, чыгъармада экинчи сыфатны автор къурайды.  Ол поэтни анасына болгъан чексиз сюймеклигинде, аны уруш, къазауат къыйынлыгъы бюгалмагъан жюрегин анасына болгъан сюймеклигинден чыкъгъан жарсыуу жилятыргъа жетдиргенинде кёрюнеди. Анасына болгъан уллу хурмети поэтни бек бийик даражада, огъурлу сыфатын къурайды:

       Назмуларымда — жылыуу  сютюнгю,

Жашауунгу тазалыгъы — алада,

    Сабырлыгъы,   ариулугъу   бетинги.

         Адамлыгъынг, халаллыгъынг — алада.

    Сёз устасы Къулийланы Къайсын  ана бла баланы бир бирлерине сюймекликлерин, жашыны анасына этген хурметин назмуну «Анама сын» деген атында эм аны ангылатхан ахыр строфаларында береди:

    Китапларым асыу болдула эсе,

 Алгъыш этигиз  огъурлу анама,

     Ала нёгер  бола турдула эсе,—

   Сиз алгъыш этигиз мепи анама —

деп, ол  битеу дунияда  тындыргъан  не  ахшы  иши  бар эсе да, анасына атайды, анга сын этеди.

        Поэт бу назмусунда жапсарылмаз жарсыуун айта эсе да, кесини къыйынлыгъын дунияда башха къыйынлыкъладан айырмайды, не кенгдеги къыйынлыкъ да анга да жарсыуду. Аны себепли, ол, Гарсиа Лоркагъа айланып, анга да жарсыгъанын билдиреди.

      Назмуну тили бек байды, шатыкды, ангылашыныулуду. (Устаз ол затны эсинде тутуп, сабийлеге тинтдире барыргъа боллукъду). Тап сайланнган сёзле бла таза да эсде къалырча суратла ишленнгенди бу назмуда. Сёз ючюн, поэт бир магъананы башха-башха сёз къурамла бла береди: анасы ёлгенин билдирирге «жюрегимде кёп жаннган чырагъым танг аласында ёчюлдю — ол кече танг атмайын къалды манга», «арабызда аллай буз таула сюелгендиле», «жалан тюшюмде эиштирме ёнюнгю», «ырхы элтди арада кёпюрлени»,- дейди.

        Суратлау амалла назмуда бек эркин салыннгандыла. Аланы ичинде бир бирине чюйре келген халлени суратларын бериу бла Къулийланы  Къайсын бек тап хайырланады:

Ол анамы бетин жарытыучу ай

            Энди   къабырын   жарытып   турады!..

не да:

                                          Сакъ бол, балам.  Дунияда  жалан ёлген                                     Угъай,  жашагъан   да   къыйын   болады.                                        Жюрегим къалауурунг бола келгенд,                                       Къабырым   къалауур  болуп къалады!

 «Анасы барны жюрегинде чыракъ

Жанады», -дейдиле. Энди ангыладым.

Къара кюнюм бола келгенча акъ,

Жашатды анам. Энди ансыз къалдым.

      Таулу тиширыулагъа, аналагъа  атап бизни кёп жазыучуларыбыз назмула жазгъандыла.  Сиз а, айталлыкъмысыз ала кимле болгъанларын эм къайсы назмуларын билесиз?

 (Къулийланы Къайсынны назмуларына этилиннген жырлагъа  эмда  башха поэтлени ананы юсюнден  билген жырларына тынгыларгъа )

        Окъуучуланы эслерин устаз кёрмючге бёледи. Китапла бла шагъырей этеди, бир къауум назмуладан юзюкле окъуйду. Ананы юсюнден хар бири да кесича ариу, ачыкъ, таза, уста айта билгенлерин кёргюзтедиле.

  Сабийле, сиз а, кесигизни аналарыгъызны юсюнден не айталлыкъсыз?

        -Бу назмуну окъугъанда ич дуниягъызны тюрлениуюн айталлыкъмысыз?

        - Назмучу болсам, мен да алача  айтырыкъ эдим  деп акъылыгъызгъа келемиди?  

-Кеси анагъызгъа сюймеклигизни сез бла, къалам бла, бояу бла  къалай билдиралгъансыз, кермючде ишлеригизни алып оюмугъузну айтырыгъызны излейме.

Къаст этеме- ант

Чал болгъанды башым-агъаргъанды

Назмуну тинтгенде, Къ. Къайсынны  «Анама сын» деген назмусуну баш магьанасы неди?

-Поэт назмугъа «Анама сын» деп нек атагъанды?

-Поэт анасыз къалгъанланы къалай суратлайды? Назму къаллай строфала бла башланады?

- Поэтни уллу жарсыуу къаллай сёзле бла бериледи?

- Поэт къаллай амалла бла хайырланнганды?

-«Эр кишиге жарамайды жиляргъа» -деген тизгинлени магъанасын ангылатыгъыз.

«Анама сын» деген назмудан  жаратхан кесегин  кёлден билирге

Неда   битеу чыгъармагъа тийишли магъана берилген, ананы сыфатын аны  айтхан сёзю ачыкъ берилген жерин табып, алайын билирге. («Адамлагъа иги бол хар заманда,— олду жашауубузну къыйматы. Къатынгда биреу хатагъа къалгъанда, къыйынлыкъ кёрюрме деп, кетме атып!» — дегенлей жашадынг, анам»); 

авторну сыфаты у а аны анасыны осуятына кертичи болгъанын да («Аны манга осуят этип кетдинг. Сени сыйлы къабырынгы аллында ол сёзюнгю унутмазгъа къаст эт-дим»);

назмуларында болгъан огъурлулукъну, тазалыкъны, адамлыкъны шауданына анасын санагъанында («Назмуларымда — жылыуу сютюнгю, жашауунгу тазалыгъы — алада...», дунияда болдургъан битеу ахшы ишлерин анасына атап, адамланы анга алгъыш этерлерин тилегенинде.

   Жаз башында кырдыкча жашнагъанла,

Кюн бетде баппаханнга  ушагъанла.

Сабийлеге насыпха жашагъанла,

Махтау сизге, махтау, сыйлы анала!

Сау къалыгъыз, сабийле!

Эпиграфны магъанасын ачыкълайдыла

Сабийле бу тизгинлени магъанасын ачыкълайдыла 

Кеслерини оюмларын айтадыла 

Окъуучула билген поэтлерин эм аланы назмуларын айтадыла 

Сабийле жууаплайдыла, оюмларын, сез усталыкъларын кергюзтедиле

Кермючге хазырлагъан ишлери бла хайырланып оюмларын, сезимлерин  билдиредиле

(Сабийлени жууаплары)

Дунияны тутхучу болгъан андагъы бек уллу огъурлулукъну жюрютген адамны — ананы сыфатын  ачыкълауду.

Назмуда соруулагъа жууапларын табып, окъуйдула, эмда кеслери оюмларын айтадыла

Юлгюле келтиредиле