Разработка уроков
методическая разработка (5, 8, 11 класс) по теме

Монгуш Лариса Климовна

Предварительный просмотр:

Танды кожууннун администрациязыныӊ

өөредилге болгаш эртем килдизи

Муниципалдыг бюджеттиг ниити өөрдилге чери

 Успенка суурнун ортумак ниити өөредилге  школазы

5-ки класска кичээл планы

Сан ады. Сан адынын утказы

(АЖЫК КИЧЭЭЛ)

Успенка ортумак школазыныӊ

 1-ги категорияныӊ тыва дыл, чогаал

 башкызы Монгуш Л.К-ныӊ

дуржулгазындан

Успенка – 2015

Темазы: Сан ады. Сан адынын утказы

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

Өөреникчилерниң сан адын  болгаш оон утказын шын тодарадып билирин системажыдар, сан адын оске чугаа кезектеринден аңгылап шыдаарынга, сан аттарын падежтерге оскерлирин база кандыг домак кежиигуну болурун сайгарып билиринге өөредир.

Кичээлдиң хевири

Мурнунда класстарга алган билиг, мергежил, чаңчылдарын ханыладып системажыдарынын, чаа билиглерни шиңгээттирериниң кичээли.

Өөредилге талазы-биле чедип алыр түңнелдери

1) Морфология талазы-биле чедип алыр түңнел: сан адынын дугайында билиглерин системажыдар; чугаа кезектерин катаптадып, домак иштинге сан аттарынга айтырыгларны шын салып билир база кандыг домак кежигуну болурун шын тодарадып, сайгарып шыдаар.

2) Метапредеметтиг түңнелдер: орус биле тыва дылдарда шактарны шын адаарын деңнеп, оларның домей болгаш ылгалдыг чүүлдерин тодарадып билир.

3) Бот-тускайлаң (личностные) чедип алыр түңнелдер: төрээн дылынга ынакшылы, ооң келир үези дээш сагыш-човаашкынны медереп билир база кичээнгейлиг чорук.

Ажыглаар методтар болгаш өөредилгениң хевирлери

Айтырыг-харыы болгаш хайгаарал методтары, чурук-биле ажыл, перфокартылар-биле ажыл, бөлүктеп болгаш бот-тускайлаң ажылдаары презентация корулдези, хайгаарал,

 индукция, чогаадыр арга, ном-биле ажыл, самбыра-биле ажыл

, .

Электроннуг өөредилге курлавыры

Дерилгези

Интерактивтиг самбыра,проектор, ноутбук, перфокартылар, кыдырааштар, самбыра, чугай, бодүүн карандаштар, балааш, мультимедиа дериг-херексел.

Көргүзүг, үлелге материалы

Презентация, улегер домактар,таблицалар, чуруктар, перфокартылар.

Кол билиишкиннер

Сан адынын утказы, кандыг айтырыглар салыры, падежтерге осккерлири, домак кежигуну болуру.

Кичээлдиң организастыг чорудуу (тургузуу)

Кичээлдиң кезектери

Өөредир, сайзырадыр кезектер, мергежилгелер болгаш өске-даа онаалгалар

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаазын чорударының хевири

Чедип алыр түңңелдер

Хынаары

ның хевири

1. Өөредилге ажыл-чорудулгазының барымдаазы (мотивациязы)

Иштики сагыш-сеткил болгаш психология талазы-биле уругларны өөренир темага белеткээр;

Айтырыг-харыы чорудар

1. Башкының киирилде сөзү.Делегейде  кижи бурзунуӊ амыды-ралында чуве бурузу тус-тузунда санныг, олар базым санай таваржып турары-биле бодунуң бодалын бижимел-биле база аас-биле шын дамчыдып шыдаар ужурлуг. Ону чедип алырда саннарның утказынын аайы-биле шын ажыглап билири эң чугула айтырыгларның бирээзи болур.Класста чеже оореникчилер барыл? Каш кижи чогул?

2. Тест айтырыгларынга харыыладыр:

а) Чугаа кезектерин чуу деп дыл эртеманиӊ бир адырында ооренирил?  (морфодогия)

б) Тыва дылда болгаш орус дылда каш чугаа кезээ барыл? (шупту  10)

в) Чугаа кезектери кандыг ийи болуктерге чарып турарыл? (Тускай болгаш дузазал).

г)Тускай чугаа кезээ кажыл? (6)

д). Чуу деп тускай чугаа кезектерин ооренген бис? (Чуве ады, демдек ады)

Кичээлге белеткенип,

башкының чугаазын кичээнгейлиг дыңнаар, ооң салган айтырыгларынга харыылаар, теманы катаптап системажыдарынга идепкейлиг киржир.

1. Бүдүн класстың өөреникчилерин ниитизи-биле айтырар (фронтальный);

Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер: өөредилгеге хамаарылгазын экижидер, сонуургалдыг, кичээнгейлиг болур;

Медерелдиг билип олургаш үндүрер түңнел: шиңгээдип ап турар материалды индукция, дедукция аргаларын ажыглап чорудар;

Харылзажылга талазы-биле чедип алыр түңнелдер: Башкының берген тест айтырыгларынга кичээнгейлиг шын харыылаар. Ажылдарын солчуп алгаш, бот хынаар, демлектер салыр, туннээр.

Аас-биле ажыл.

2. Теманың тайылбыры, ону херек кырында шенеп өөредири

Ооң мурнунда класстарга ук темага шиңгээдип алган кичээлге ажылдап турганы-биле холбап өөредири; ук билиглерни амгы темага медерелдиг ажыглаары.

Презентация-биле ажыл

2.Слайд3,4. Чурук-биле ажыл Башкы уругларныӊ  кичээнгейин чурукче угландырар. 

Онаалгазы: Бердинген чурукта чувелернин адын база  боттарындан ылгалын тывыӊар. Тыпкан соонда

сөстерни ададыр, бөгүн  тема кылдыр кандыг чугаа кезээн өөрениирин өөреникчилерге тыптырар. Ук сөстерниӊ аразында ылгалын тодараттырып, кандыг айтырыгга харыылаарын, кандыг чугаа кезектери-биле кады чоруурун тыптырар. Презентацияда дүрүмнерни тайылбырлаар.

1. Бир өөреникчи самбырага бижимел-биле ажылдаар;

2. Аас-биле сөстерни адаар, тургузуун сайгарар.

1. Презента-цияны кичээнгейлиг көөр, бердинген чувелерниӊ  ылгалын боттары тайылбырлаар.

1. Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар.

2. Бот-бодунуң кыдыраажын солчуп, хынажыр

Медерелдиг билип олургаш чедип алыр түӊнелдер. Сөстериӊ тургузуун сайгарып тура, дазыл болгаш кожумактарны ылгап билир кылдыр өөренир.

Харылзажылга талазы-биле чедип алыр түңнелдер: 

Сөстерниң темалыг бөлүүн тодарадыр, Сөс каттыжыышкыннарын шын, тода номчуур.

Бижимел ажыл.

Самбыра-биле ажыл

Презентация-биле ажыл

Номда  чурук-биле ажыл

а).Yлегер домактар-биле ажылдадыр: Ажылга – уе, оюн-хөгге шак херек.

Чеди катап хемчээр, чангыс катап кезер.

б).Слайд5,6. Падежтер-лиг презентация-биле ажыл “Сан адыныӊ падежтерге өскерлири.

(айтырыглары болгаш чижектер)

в).”Ажылга-уе, Оюн-хөгге-шак” Уени чунуӊ-биле хемчээрил айтырар.Шак. Шакта чулер барыл? Шак кайда-кайда барыл, чурукта корээлинер.Шакты канчаар тыва, орус дылда шын адаарын самбырада аскан коргузуг материадынга даянып чугаалажыр.  Чурук-биле ажылдадыр-мергежилге 412,ар 208;

Саннар –улустун аас чогаалында:улугер домактарда,тывызыктарда,тоолдарда,дурген чугааларда, узун тыныштарда; амгв уенин ырларында, чогаалдарда; тыва хкмчегдерде;тыва оюннарда; тыва чынчылдарнын улусчу угаадвгларында:9берге

,10буян,10нугул,9 ар-жаан,9дагылга,9ыдык,

9эртине,10дурум.

в). Терминнерни уругларга шын шиңгээттирер.Араб болгаш рим чурагайларны ылгап өөредир.

.

2. Падежтерге оскерлирин, домактарга кандыг домак кежигуну болурун шын тодарадып шыяр.

3. Терминнерни шиңгээдип алыр.

4.Айтырыгларга тода харыылаар.

5.Шакты  тыва, орус дылдарга шын адап ооренир.

6. Саннар шактан оске чулерде барын бодап, медереп харыылаар.

7.Саннар-оран эргий дээрзин медерээр.

8.Араб болгаш рим чурагай-ларны ылгап ооренир.

1. Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, өөреникчилер улегер домактарны  кыдыраашка бижиир.

2. Домактарны кыдыраашка бижиир, Оларныӊ утказын сайгарар.

Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер: темага хамаарыштыр бергедээшкиннерни билип, ону чедип алырынга сонуургалдыг болур.

Медерелдиг билип олургаш үндүрер түңнел: чаа материалдың ооң мурнунда өөренген чүүл-биле харылзаазын медереп билип, түңңелдер үндүрери.

Бижимел ажыл.

3. Бергедээшкин

нерни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Бот-боттары солчуп алгаш перфокартыларда падежтерге оскерткен саннарын хынаар, хөй чазып турар сөстерден бергедээшкин-нерни тодарадыр.

А).Перфокартылар-биле ажылдаар. Падежтерге оскерткенин бот-боттарынга хынадыр.

 Предзентацияда домактарда сан аттарыныӊ домакка хүлээлгелерин тодарадып шыяр.

1. Башкының берген онаалгазын кылыр.

2.Солчуп алгаш хынаар, туӊнээр.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: Бодунуң бергедээшкиннерин медереп билир, ону эдип алырынче чүткүп, бодунуң ажылынга үнелелди берип шыдаар.

Медереп билип олургаш үндүрер түңнел. Чедир шиңгээдип албаан  чүүлдү медереп билир.

Аас-биле болгаш бижимел-биле ажыл.

4. Бергедээш-киннерден үнүп, сорулганы чедип алыр. (Проектилер тургузуп болур)

1. Чаа терминнерни шиңгээдир;

2. Домактар-биле ажылдап, сан аттарыныӊ кожумактарын аңгылап билир, падежин шын тодарадып билир.

3. Өөредилге ному-биле ажыл

1. Домактар-биле ажылдадыр: сан аттарыныӊ падежин, домак кедигүнүн шыяр.

Онаалгазы: Сан аттарын тодарадыр, падежин устунге айтыр, сан аттарын домак кежигүннеринге сайгарарар.

3. Мергежилге 415,

ар208  (аас-биле)

Башкы-биле кады өөредилгелиг сорулга салып аар. Рассказта сан аттарын домак кежигуннеринше сайгагар.

Өөреникчилерниң шуптузу-биле ажылдаар.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: теманы шиңгээттирип турда, бодунуң билииниң деңнелин, ооң чедер, четпес чүүлдерин болгаш оларның чылдагаанын медереп билир.

Медереп билип олургаш үндүрер түңнел: Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап системажыдар.

Харылзажылга талазы-биле чедип алыр түңнелдер: 

Сөстерге кожумактарны шын немеп, оларны практика кырынга шын ажыглап билир.

Шиңгээдип алган билиин хынаары-биле түңнел үндүрер.

Бижимел-биле ажылдаар.

5. Чогаадыкчы практиктиг ажыл чорудар.

Чурук-биле ажыл. (презентация)

Презентацияда чурук-биле ажылдадыр:

1. чуруктуң темазын тодараттырып, кижизидилгелдиг беседа чорудар;

2. кожумактарлыг сөстер чогааттырар;

3. ушта бижээн сөстерни ажыглавышаан: «Шак – кижинин онзагай эдилели» – деп кыска чогаадыг бижидер.

Башкыныӊ тайылбыры ёзугаар чурук-биле ажылдаар. Чогаадыгны бижээш, ыыткыр болгаш тода кылдыр номчуур.

Башкы бүдүн класс-биле болгаш аңгы-аңгы уруглар-биле тускай ажылдаар; Өөреникчилер бот-тускайлаң ажылдаар.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер:шиңгээ

дип алган билиглерин амыдыралга ажыглаар;

Медереп билип олургаш үндүрер түңнел: Дыӊнап болгаш бижип ора, херек медээни шын тодарадыр.

Харылзажылга талазы-биле чедип алыр түңнелдер: 

Чогаадыгны шын харылзаалыг домактарны ажыглап бижээш, номчуур.

Аас болгаш  бижимел-биле ажылдаар.

6. Чаа теманы системажыдып катаптатпышаан түңнээри.

Янзы-бүрү күүсеткен мергежилгелерни, шиңгээдип алган билиин түңнеп, системажыдары.

1. Айтырыглар салып тургаш, кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын өөреникчилерге түңнедир;

2. Бот-боттарының харыылаанын түңңеп, демдек салдырар;

3. Бажыңга онаалга бээри.

1). “Саннар делегейи” деп темага  сан аттарын ажыглап тургаш чогаадыг бижиир

1. Айтырыгла-га харыылаар;

2. Эштериниң харыызын үнелеп, демдектер салырынга санал-оналын киирер;

3. Онаалганы бижип алыр.

Класс шупту ажылдаар.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: кичээлге өөренген билиглерин херек кырында ажыглап шыдаар, бодунуң частырыгларын тодарадып, оларны эдип билир.

Медереп билип олургаш үндүрер түңнел: Янзы-бүрү онаалгаларны, мергежилгелернин анализ, синтез аргалары-биле чорудуп, оон түңнелдер үндүрүп шыдаар;

Аас-биле ажыл.

        

Анализ урока по ФГОС

Требования

к уроку

Урок

современного типа

Универсальные

учебные действия

Объявление темы урока

Формулируют сами учащиеся (учитель подводит учащихся к осознанию темы)

Познавательные коммуникативные

Сообщение целей и задач

Формулируют сами учащиеся, определив границы знания и незнания

(учитель подводит учащихся к осознанию целей и задач)

Регулятивные

коммуникативные

Планирование

Планирование учащимися способов достижения намеченной цели (учитель помогает, советует)

Регулятивные

Коммуникативные

Личностные

Практическая деятельность учащихся

Учащиеся осуществляют учебные действия по намеченному плану (применяется групповой, индивидуальный методы)  (учитель консультирует)

Познавательные,

регулятивные,

коммуникативные

Осуществление контроля

Учащиеся осуществляют контроль (применяются формы самоконтроля, взаимоконтроля)

(учитель консультирует)

Регулятивные контроля коммуникативные

Осуществление коррекции

Учащиеся формулируют затруднения и осуществляют коррекцию самостоятельно

(учитель консультирует, советует, помогает)

Коммуникативные,

регулятивные коррекции

Оценивание учащихся

Учащиеся дают оценку деятельности по её результатам (самооценивание, оценивание результатов деятельности товарищей)  (учитель консультирует)

Регулятивные оценивания (самооценивания), коммуникативные

Итог урока

Проводится рефлексия

 

Регулятивные саморегуляции, коммуникативные



Предварительный просмотр:

Отдел образовании адмигистрации Тандинского кожууна

МБОУ СОШ с. Успенка

Классный час

«Курорт «Уш-Белдир».Здоровье дороже богатства»

9-11 класс

Из опыта учителя

Русского языка, литературы и

тувинского языка, литературы

МБОУ СОШ с. Успенка

Тандинского кожуун

Республики Тыва

Успенка-2011



Предварительный просмотр:

Таӊды кожууннуӊ администрациязыныӊ

өөредилге болгаш эртем килдизи

Успенка ортумак школазы

Аас журнал кичээли

«Төрел-дөзүм»

Тыва чогаал

11класс

Успенка ортумак школазынын

1-ги категорияныӊ

тыва дыл, чогаал башкызы

Монгуш Лариса Климовнаныӊ

дуржулгазындан

        Успенка, 2012

Аас журнал кичээли

Темазы: 1.Ɵөреникчилерге балладаныӊ үзүндүзү-биле харылзаштырып,төрел-дөзүн билип, чоок торелдерин хундулеп, адап билир кылдыр чанчыктырар, балладаныӊ идеялыг утказын билиндирер;

2.Уругларны хундулээчел, аксы сөзү чымчак чорукка кижизидер;

3. Уругларныӊ сөс курлавырын байыдар.

Дерилгези: шулук, словарьлыг схема, улегер домактар, илеткелдер, төлевилелдер, номнар делгелгези

Арга-методтары: толевилелдер корулдези, хайгаарал,



Предварительный просмотр:

Танды кожууннун администрациязынын

       ооредилге болгаш эртем килдизи

Тыва дыл

Аукцион - кичээл

«Домактын тургузуу болгаш грамматиктиг утказы»

7 класс

Тыва дыл, чогаал башкызы

Монгуш Л.К-нын

дуржулгазындан.

 тыва дылга

7 класска эрттирген

кичээли

Успенка-2013

Темазы: Домактын тургузуу болгаш грамматиктиг утказы

Сорулгазы: Оореникчилернин ооренген чуулунге хамаарыштыр билиглерин системажыдып

                      катаптавышаан билиин хынаар. Аас болгаш бижимел харылзаалыг чугаазын

                      кичээнгейлиг, бодамчалыг, угаан-медерелдиг, кызымак чоруун сайзырадыр.

                      Тыва аътка сонуургалын  куштелдирип анаа ынак болурунга база

                      эп-найыралдыгэртем билигже сундулуг болурунга кижизидер.        

Дерилгези:  Предметтиг чуруктар, жеттонар «Эн эки оореникчи» «Эн идепкейжи болук», ном делгелгези, улегер домактар, ноутбукта  шулук бижилгези.

Кичээлдин чорудуу:

  1. Организастыг кезээ:

а) кичээлдин сорулгазы-биле таныштырар

б) Аукцион кичээлдин чуруму – биле таныжылга (самбырада аукцион деп состун

тайылбырын бижип кааш, азар)

  1. Кичээлдин кол кезээ.

а) Словарьлыг ажыл.

(Бир оореникчиге самбырада состун утказын номчудар)

б) Оореникчилерге аукцион-кичээлдин чуруму-биле таныштырылгазы.

--- Бистин барааннарывыс: карточакалар, чуруктар, улегер домактар, оюннар болур.

--- Садып алырынын чуруму.: шын болгаш шалыпкын дурген долу харыы.

--- Кым эн кичээнгейлиг активчи хой шын харыылап ажылдаар, ол «Эн бышкан билиглиг кижи» деп атты алыр.

--- Классты ийи болукке чарып алгаш ажылдаанынын туннелинде «Эн активчи болук» деп атты тыпсыр. Хой бараан садып алыр болза – ла экизи ол.

--- Аукцион – кичээлдин планы 4 турлуг.

1 тур. Теория талазы-биле айтырыгларга харыы.

2 тур. Билиглерин практика кырынга шын ажыглап ажылдаары.

3 тур. Коассворд, оюннар, улегер домактар, баштак айтырыглар, шулуктер

4 тур. Аукцион кичээлдин туннели.

1 тур. Командалар (болуктерге баштак айтырыгларга шын харыылаар болза карточка алыр, ында бижиттинген айтырыгларга харыылаар.

          а) Баштак айтырыгларга харыы.

  1. Кажан карактыг кижи согур апаарыл? (бижик билбесте)
  2. Кандыг чыл чугле чангыс хун ургулчулээрил? (чаа)
  3. Кандыг сугну шишкиишке дажыглап болбазыл? (доштуг)
  4. Караан шийип алгаш чуну коруп болурул? (душ)
  5. Кым шупту дылга чугаалаарыл? (чангы)
  6. Кандыг тавактан чем чип болбазыл? (куруг)

б) Садар барааннар, карточкалар

К №1. Домак деп чул? Домактын ооргазы оон чузунун илередирил? (Домак син кезээ Домактын ооргазы грамматиктиг утказын илередир)

Домак бурузу тонген уткалыг интонациялыг (ун аянныг)

К №2. Грамматиктиг утка домактын ооргазын чузунунун утказы-биле холбашканыл? (кылыг созунун наклонениезинин утказы-биле холбашкан)

Кылыг созунун болуушкун наклонениезинин чузун илередирил? (амгы, эрткен, келир уе) (амгы уеде болуп турар, келир уеде болур эрткениуеде болган кылдыныгны илередир)

К №3. Чугаанын сорулгазынын аайы-биле домактар кандыг болурул? Чижээ (медээ, айтырыг), кыйгырыг)

К №4. Медээ, айтырыг, кыйгырыгны дынзыг ун-биле илереткенде кандыг домактар болурул? (алгы домактары).

К №5. Грамматиктиг ооргазынын санын барымдаалааш, домактар кандыг ийи болукке чарлып турарыл? Чижээ (бодуун, нарын).

К №6. Бодуун домактарны чугула кежигуннеринин аайы-биле грамматиктиг ооргазынын тургузуун езугаар кандыг ийи болукке чарарыл? Чул ол (2ч.к, 1 ч.к)

тайылбырлаар.

К №7. Делгеренгей домак деп чул? Делгеренгей эвес домак деп кандыг домакты ынча дээрил?

Чижээ:

Туннел.

2 тур. --- Ам база айтырыг салыр мен, силер шын харыы – биле бараан садып алыр силер

а) 1. Чылгы мал дугайында чуну билир силер?, чугааланар.

/Чылгы - ниити ада азы кодан чылгы дээр чыл санаашкынынын календарында аът 7 дугаарында турар.

2.Аъттын назы-харын чугааланар?

/Бе торуур кыс мал,

Кызырак – 3 харлыг, бир дугаар торуур мал

Кулун – бенин чаш толу 1 харлыг.

Богба – 1 харлыг, эр кыс богба.

Чаваа - 2 харлыг хунан.

Донен – 3 харлыг, эр кыс донен.

Аът- чазап каан эр мунар мал.

Кыжаалан – дижин дужуруп чоруур чаваа мал.

Карангы чалыы – 5х, 8х эр аът, холге аъды.

Соок – диш назыны 9-10х кырып бар чоруур

Аскыр – назыны чедишкен, чазаваан  будурукчу эр мал.

Огнун эр ээзи мунар ачылалга бербес Аътты ыдыктаар, челинге азы кудуруунга Кызыл пос шарыыр Ыдыктыг аът ээлеринин сунезинин камгалап чоруур Байыырынын сулдези.

4 дугаар Аъттын он-чузуну?

5 дугаар Аъттын манны?

--- Садып алган бараанарынарда онаалгалар бар кончуг кичээнгейлиг номчааш ажылдаар.

Ай хунун бижээш класска ажыл

б) Карточка № 1. Онаалга: Чуу деп чогаалда кымнын чугаалаан чугаазы-дыр. Домактын грамматиктиг ооргазын тывар, шыяр.

Эр кижи оттук-бижектиг, сыдым аргамчылыг, эки аъттыг болур ужурлуг.

Карточка № 2.

Онаалга: Бердинген домактын синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

Сен аъттангаш чылгыны манаа эккел.

Карточка № 3.

Онаалга: Домактын грамматиктиг ооргазын тыпкаш адаан шыйар. Чылгычы деп соске морфемниг сайгарылга кылыр.

Чылгычы кижиге илби херек боор чуве.

Чылгычы – ч.а. укталган.

Карточка № 4.

Онаалга: 1. С. Пюрбюнун «Эргеппей дугайында тоожуда» кымнын чугаалаан чугаазы-дыр

                2.Домакта болдунар состерге антоним состер тывар «Хуу салым ындыг болганда ам канчаар боор» деп бир талазында аът-хол чок чадаг туренгимге мунгарап, ийи талазында ындыг чадаг туренгимнин уржуун тыппайын шыжыгып харыыладым (ындыг, кандыг, ынчаар канчаар, чадаг- аъттыг, туренги – бай шыжыгып – ооруп, харыыладым – ыытавадым)

в) Предметтиг чуруктар садыглажылгазы

Онаалга: Башкы чуруктар коргузерга, мурнай доак чогаадыр(аас-биле). Чугула кежигуннери: кол сос, соглекчизин оске команда тывар.

(Аъттар) 1чк, 2 чк, делгер делгер эвес деп айтыр.

3 дугаар тур.: Оюннар, кроссворд

а) Кроссворд «Тос чузун малымайым»

1. Кижинин эн баштай азыраан черлик малы

2. Тыва кижинин шаандан тура холгези

3. 20 хар чедир чурттаар тайга Тожу улузун хей-аъдын кодуруп чоруур.

4. 12 чылдын сес дугаарында байыр-наадым дойларга эъдин хереглээр.

5. Чъук чудуреринге кончуг таарышкан моге-шыырак амытан 2 аът чудурер чъукту чааскаан чудуруптер кужу кончуг улуг

6. Даштыг, хаялыг черге дадыккан, озуген мал.

7. Мыйыстыг бода мал, 12-2.

8. Кончуг дуккур дугу янзы-буру оннуг колдуунда донгур.

9. Тыва чоннун торулгаларында кирип турар чолдак чоржен ховартаан амытан.

Кроссвордтун харыылары: аът, иви, хой, теве, ошку, инек, сарлык, элчиген).

 


(Тооруктуг долгай Тандым

Долганзымза тодар-ла мен

Тос-ла чузун малымайны

Доруктурза байыыр-ла мен)

--- Ол чуу деп ындыг ырыл, уруглар?

(шаандан тура тыва улустун ырызы чораан, 1993 чылдан эгелеп Тыва Республиканын гимни болган.)

--- Кроссвордтун ады кайыын алдынган-дыр?

б) Оюн «Уламчыла»

Башкы улегер домактарнын чартыын чугаалаарга, оореникчилер уламчылаар).

  1. Ада чокта - эш чок (аът чокта бут чок)
  2. Эртежи кижи (эзерлиг аътка таваржыр)
  3. Аът киштежип таныжар (кижи чугаалажып таныжар)
  4. Аъды чугурук мактадыр (ады чугурук хоптадыр)
  5. Даг аътты човадыр (кылык ботту човадыр)
  6. Хоюган аъттын караа коску (кортук кижинин кулаа дыыжы)
  7. Ажыктыг эжиннин дузазын бода,

(арган аъдыннын човаарын бода)

  1. Аът олур баглаажы артар,

(ада олур оглу артар)

  1. Ада турда – чон таныыр

(Аът турда - чер коор)

  1. Чаваа-даа бол аъды херек

(Чалгаа-даа бол эжи херек)

  1. Эштиг мен дээш идээргеве

(Аъттыг мен дээш адыыргава).

в) Шулук «Тыва кижи аътка ынак» Чооду Кара-Куске.

4 дугаар тур. Туннел. а) Башкынын айтырыгларынга харыы.

---Кичээлге чуну билип алдынар, уруглар?

---Чуну кылдывыс?

---Кандыг хевирлиг ажылдар кылып турдунар?

---Кандыг оюннар ойнадынар? Ажыктыг болду бе?

б) Башкынын туннел созу:

         Эки аът эжи дээрзин тоогуден, ыры-кожамыктардан, тоолдар, чечен-чугаалардан, улегер-домактардан, тывызыктардан – бугу амыдыралывыстан билип ап-даа турар бис. Тайбын-даа, дайын-даа уезинде ээзинге шынчы ээ болганын билир бис. Ада-чурттун улуг дайынынын уезинде тыва чонувус эн-не унелиг, эргим, чугурук аъттарын безин харам чокка торээн чурту дээш, тиилезин дээш белекке берип турганын билир бис. Ыдык – Бора деп чугурук аъдын Кежик кадай белекке бергенин чоокта чаа чугаалашкан бис. Тыва эки турачы кыстарнын аразындан чижекке Галина Донмитовна Доваадор (Кыргыс Сынаа) Ада-чурттун уезинде дайын шолдеринге аът мунуп чораан. Оон ынай контр аът «Эзир-Караны» шупту билир. Тывага эн баштайгы тураскаал 1993 чылда Тес-Хемде Ак-Эрик суурда тураскаалды чугле Эзир-Карага тураскааткан эвес, бугу аъттарга тураскаадып тургускан. Оон ээзи Соян Санданмааны боолап шииткен соонда, Эзир-Караны контр аъды дээш база узуткап каапкан.

       Амгы уеде Тывада Аът спорттун федерациязы тургустунган, оон президентизи Шериг-оол Дизижикович Ооржак, Аът чарыжы барык-ла байырлал бурузунде эрттиртинип турар. Чарыштарга эрткен аъттын ээзин янзы-буру марканын машиналары-биле шаннап турар. «Эштигде эки, аъттыгда амыр».

Аът – тыва кижинин тоогузу, амыдыралы, эжи болгаш чоргааралы. Аътты хундуленер, аътка ынак болунар! Чылгы малды остурунер! Аъттыгда амыр-ла!

Туннел.

      --- Эн тергиин билиглиг кижини ундурээлинер, жетоннарын санаалынар.

     ---Эн активчи болукту ундурерде, ниити жетоннарынын санын санаар.

(демдектерни уруглар боттары унелеп , башкы-биле салыр, онаалганы канчаар кылырын тайылбырлаар)

     Кичээл доозулган, байырлыг!

   



Предварительный просмотр:

Танды кожууннун администрациязы

Ооредилге болгаш эртем килдизи

Успенка ортумак школазы

        Кичээл аян-чорук

«Чылдагааннын

тайылбыр домаа»

(8класс)

Успенка ортумак школазы

Тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Монгуш Лариса Климовнанын

дуржулгазындан

        Успенка, 2011

Кичээл аян-чорук

Темазы: Чылдагаанныӊ тайылбыр домаа

Сорулгазы: Компьютерлиг технологияныӊ дузазы-биле чаа материалды уругларга                

        билиндирер. Чагырышкан нарын домактарныӊ оске янзыларындан                                                                                                              

        чылдагаанныӊ тайылбыр домактарын аӊгылап ылгап билиринге

                         чаӊчыктырар.

        Уругларны кичээнгейлиг чорукка кижизидер.

                        Аас болгаш бижимел харылзаалыг чугаазын, сактып алырынга  угаан-                                    

        медерелин     сайзырадыр.

Дерилгези: улегер домак, саазыннарда планеталар аттары, космос дугайында ыры        

        болгаш   презентация, викторина, таблица, ооредилге номнары, самбыра,                                  бодуун каранлаштар, балааштар, кыдырааштар.

Арга-методтары: айтырыг-харыы, ыры дынналдазы, презентация корулдези, хайгаарал,

                                  индукция, чогаадыр арга, ном-биле ажыл, самбыра-биле ажыл

Кичээлдин чорудуунун планы

1.Организастыг кезээ.

   а). Тема, сорулга –биле таныштырылга.

  б). Беседа «Космосче аян-чорук»

Чаа орук ажыттынды

Бирги одуруглар кайда силер?

Бурунгаар! Планеталар манап тур!

Бугудеге ачылыг хун дузала!

        Аян-чорук чоруурунун мурнунда, баштай кайнаар баар, ол баар черивистин дугайында кончуг эки боданыр ужурлуг бис. Аян-чорук баарда 6 (алды) ангы планеталарже баар бис. Планета бурузунде айтырыглар,онаалгалар бар, оларга шын харыыны берип, онаалгаларны шын кылгаш дедир клазывысче ээп кээп, эки демдектер ап, ажыктыг чуулду хойну билип алырынарны кузедим.

Шугум чазаарда шыгаар

Шуугаар бертинде боданыр (улегер домак) /самбырада аскан/

1-ги өртээл  - «Космосче орук»  Силернин космос дугайында кайы-хире билиринерни хынап корээлинер, викторина айтырыгларынга харыылап крээлинер./викторинаны самбырада аскан турар/.

- Хун системазында каш планета барыл? (тос)

- Хуннун системазында эн-не чырык планета чуу деп планетал?(Венера)

-  Хуннун системазында кандыг планетаны кызыл деп турарыл? (Марс)

-  Хуннун системазында эн-не улуг планетанын аданар.(Юпитер)

-  Хуннун системазында эн-не бичии планетаны аданар. (Плутон)

- Бир дугаар космонавт кымыл? (Юрий Гагарин)

- Ю. Гагарин космосче  бир дугаар ужудуушкунун кажан кылганыл? (12 апрель 2961ч)

-Ооӊ ужудуушкуну каш шак ургулчулээнил? (1шак 48мин)

- Гагариннин ужуткан космостуг кораблинин адын чуу деп адаарыл? (Восток)

- Ийи дугаар ужудуушкунну кым кылганыл? (Г.С.Титов, 1 сутка дургузунда черни долганган, ынчан августун 6 1961 чыл)

- Космостуг корабльдерни кым деп конструктор кылганыл? (Генералдыг конструктор С.П. Королев)

- Тыва чогаалда ооренген чогаалдарда космос дугайында бижээн  чуу деп чогаалдар ооренген силер, сактып корээлинер. (Б.Ховенмей «Марска чедер частым», Е.Танова «Илбилиг согун»). Е.Танова «Илбилиг согун» деп фантастиктиг чогаалда Чеченмаа, Мерген, бичии кадарчынын кайызы сылдыстарга ужуп четкенил?

/Туннелдерни ортээлдер соонда кымнын кайы-хире харыылаанын туннээш, космос дугайында ырыга космос дугайында Дулов Н.В.-нин слайд-шоу «Космос болгаш космонавтылар» корулдезин чорудар/

2-ги өртээл  -  «Марс» (Компьютерге корулдеде таблицага даянып чаа теманы башкы тайылбырлаар, аас-биле бот ажылдарны кылдыртыр)

3-ку өртээл –«Венера» /Ном-биле ажыл/. Мергежилге 184 (аас-биле 1,2,3,4)

4-ку өртээл – «Юпитер»/хунден 5 дугаар планета/ Мергежилге 186 (1,4,7).  /Самбырага бердинген домактарга долу синтаксистиг сайгарылга кылыдыртыр, схемаларын шыйдырар. (1-ги домакта т.д.-кандыг чылдагаан-биле? 2-ги домактат.д. –чуге?7-ги домакта т.д. – Чунун ужун?)/

5-ки өртээл – «Чер»/Чогаалчылар чурту/ Кижи бурузу 2-2 Чылдагааннын тайылбыр домаа кирген чагырышкан нарын домактар чогаадыр.

6-гы өртээл – «Хун» /Самбырага ажыл. Самбырага бердинген домакка долу морфолог-синтаксистиг сайгарылга кылыр/.

        Чаъстыг уеде чаннык дужуп турар толээде, уруглар бажыннарындан унмейн шыгырт олурупепннар.

-Улегер домактын утказын канчаар билип тур силер, чуге самбырада асканыл?

/Ам-на кичээлди туннээри-биле классче ээп келдивис/

 Туннел.

- Бо кичээлде чуну билип алдынар, уруглар?

- Кичээл солун ажыктыг болду бе?

-Чылдагааннын тайылбыр домаанын дугайында чуну билдинер чугааланар, чижектер-биле бадытканар.

Онаалга. $ 32 –ни катаптаар Мергежилге 188, арын 90.

Демдектер. Демдектерни алганын тайылбырлаар.



Предварительный просмотр:

Танды кожууннун администрациязынын ооредилге болгаш эртем килдизи Успенка ортумак школазы

Тыва дыл

11 класс

кичээл-маргылдаа

«Аян созу»

                                                                                      Тыва дыл болгаш тыва чогаал башкызы Монгуш Л.К.

Успенка,20012

Темазы: Аян созу. Аян созунге бижик демдектери.

Сорулгазы:  

  • Оореникчилерге бердинген темазы катаптадып, ханы билдиндирер. Оске чугаа кезектеринден ылгавырлыг демдектерин тодарадып билиринге, шын бижииринге ооредир.
  • Торээн дылын эки билип, анаа ынак база чоргаар болуп, ону бокталдырбайн шын ажыглап билиринге кижизидер.
  • Боданып сактыр аргазын, аас болгаш бижимел харылзаалыг чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: чарыш козенээ, таблица, карточкалар, чуруктар.

Оюн башкарылгазы: Башкы оореникчи – консультантынын, болуктер удуртукчуларынын киржилгези биле болуктерни ажылдадып башкарар.

Кичээлдин хевири: Башкы-биле оореникчи демнежип тургаш, болуктер-биле ажылдаарынын чарыш кичээлин чорудары.

Кичээлдин киржикчилери: 1-ги болук «Тывынгырлар»

                                              2-ги болук «Сагынгырлар»

Кичээлдин чорудуу:

Кичээлге херек дерилгелерни консультант баш удур белеткеп каар.

  1. Организастыг кезээн кончуг дурген 1-2 минута иштинде эрттирер, кол организастыг кезээн болук удуртукчулары кичээл эгелевээнде белеткеп алыр.

Болуктун удуртукчулары бажынга ажылдын кылдынган туннелин чугаалаптар. Консультант болуктернин ажылдарын одуруг аайы-биле коруп, консультация сумезин берип чоруп турар. Болуктер удуртукчулары бажынга онаалгазын туннелин чугаалаарга, консультант кайы болук эн эки ажылдаарын туннээр. Туннелди кылгаш, чарыш козенээнге болуктернин демдээн (баллдарын) салыр. Чамдыкта –чагырыштырбас эвилел, ангылыштырар, синтаксистиг функциязы-байдал.

Барык- артынчы, бадыткалдын, синтаксистиг функциязы –тодарадылга. Дузалал чугаа кезектеринге ооренген чуулдерни катаптап быжыглаары.

Уругларга№1. Карточкаларны консультант улеп бээр. Ында катаптаашкындан айтырыгларга харыы негээн.

Карточка№1. 1.Эвилел деп чул?

                          2.Эвилелдин болуктерни адааш, чижектер-биле бадыткаар.

            Карточка№1.1. Артынчы деп чул?

                        2.Артыкчынын болуктерин адааш, чижектер-биле бадыткаар.

        

Карточка № 1. 1. Эдеринчи деп чул

  1. Эдеринчи кандыг чугаа кезээнин соонга чоруурул?

Болуктер удуртукчулары улузун башкарып, кандыг шын харыы бээрин сумележип каапкаш, холун кодургеш, харыылап эгелээр. Оларнын харыыларын башкы- биле консультант кичээнгейлиг дыннап турлар. Шупту болуктер харыылаптарга, консультант башкы-биле сумележип, харыы бурузунге анализти кылгаш, чарыш козенээнин 2-ги чадазынга болуктернин демдектерин салыр.  

  1. Быжыглаашкын.. Домактар-биле ажыл. Консультант домактарлыг  карточкаларны улеп бээр. Башкы уругларнын харыылаарын негээр, идепкейни коруп тургаш харыыладыр. Уруглар домактарны номчааш дузалал чугаа кезектерин тып тодарадыр, домак кежигунун тодарадыр. Шак ынчалдыр 2-2 домактарны болуктерге номчудуп, тайылбырладыр. Башкы болуктернин домактар-биле ажылын туннээш, немелделер бар болза, боду немей чугаалаар.

Карточка-2 1. 1991 чыл – бот – догуннаан Ыдык ырлыг, Сулде демдектиг, туктуг Тыва Республика болган 9 чыл болуп, тыва чоннун тоогузунге алдын ужуктер-биле бижиттинген.

2. Дыл чепсээвисти кайы-хире билир бис, ол-ла хире биске бараан болур.

Карточка-2 1. Хогжумге ооренири ышкаш, ургулчу, доктаамал, узук чок ооренир болза, шын бижиир, чиге чугаалар апаары чайлыш чок.

2. Дылын улам сайзырадыр дээш-ле амыдыралдан хоорлу бээр азы холун эртир болбаазырай бээривис база бар.

Карточка-2. 1. Орус болгаш тыва дылды унелевес, холуй чугаалаар чорук аныяктарда, улуг-даа улуста ам мырынай ковудээн.

2. Кандыг-даа кижи каяа-даа чорза, кижи боор, язы-соогун, езу-чанчылын, культуразын хевээр арттырар ужурлуг.

3. Консультант чарыш козенээнге балдарны база салыр. Кайы болук тиилээн-дир, чарлааш демдектерин журналга салыр.

Башкынын туннел созу. Чугаа кезектеринден дузалал чугаа кезектерин катаптап доостувус, болукте уругларнын эки (ортумак) билиглиг дээрзин кичээлден кордувус. Харыылары тода, шын, черле уруглар эки тыва дылын ооренип аарынга сундулуг, сонуургаачал-дыр. Торээн тыва дылын эки билир болза чоргаар болур дээрзин утпас, эр-хейлер!

2. Чаа темага тайылбыр. а) Башкы аян созунун дугайында тайылбырны бээр.

      Амгы тыва дылдын словарь составында тускай-даа, дузалал-даа состерге хамаарышпас болук бар. Олар оске состерден фонетиктиг хевиринин морфологтуг тургузуунун база синтаксистиг хереглелинин талазы-биле ылгалып турар. Ындыг состерни аян созу дээр.

     Аян созу кижилернин сеткил-сагыжынын янзы-буру хайныгыышкынын (ооренип, магадаанын, кайгаанын, кортканын, хорадаанын, белиннээнин) болгаш миниишкинин (донган-дожаанын, аштаан-суксаанын, аараан-аржаанын) сос-биле эн-не кыска илередиринин аргазы болур.

Аян созунге кыйгы ун, хевир-дурзу оттунуушкунуннун янзы-буру состери хамааржыр. Олар домакка де, кыл деп кылыг состери-биле каттыжып, тускай тонген  уткалыг илередиин коргузуп дорт чугаажыгаш болуп чоруур.

 Чижээ: Ой, бо кижинин чугаазынын хоктуун (кайгаанын).

              Хаа, кинону коруп алыр чувемни (хараадаанын).

              Чыжырт-чыжырт дээн соонда, бир-ле чувеге Кодур-оолду

              кодуруп ундунген (ун оттунуушкуну)  

1). Дакпырлаан аян созун дефистеп бижиир. (Ой-ой, ха-ха-ха, че-че).

2). Колдуунда биче сек салыр. (Че чоруулу).

3). Онза дынзыг адаттынып турда оон соолунде кыйгырыг демдээ салыр. (Эх! Мынчап чоруурунун бергезин аа!).

б) Бир-бир домактарны болуктерге бээр, кыдырааштарынга бижээш, шупту шимээн чокка сайгарып эгелээр.

Онаалга: Бердинген домактарда аян состеринге чогуур бижик демдектерин салыр, чуге салганын бадыткап тайылбырлаар.  

Карточка №1. 1) Оой, оглум, Багай, бээр кел, чаа-чалбактыг шагда ачазын эдербес, хоржок! – деп  кыйгырган. (оой деп аян созунде кыйгырган утка кирген).

2). Уваа, кандыг ындыг хулээлге боор. (уваа деп аян созунде кайгаанын илереткен утка синген).

3). Че-че, сен ындыг-ла болгай сен, холуй-булуй-ле орустаан, тывалаан чоруур. Чангыс аай орустап азы чангыс аай тывалап чугаалаза кандыг боор. (че-че деп аян созунде ажынып-хорадаанын илереткен).Консультант оореникчилернин харыызын ыыт чок коруп чоруп турар. Уези 1 минута тонерге башкы домакты номчуткаш сайгартыр. Кайы болуктун кижизи шын дурген харыы кылганын туннээш, теманы шингээдип алганын коргеш, баллдарны салыр.

3. Кичээлдин чаа темага быжыглаашкын кезээ:

а) Чуруктар-биле ажыл. Аян состерлиг домактар чогааттырар (уези 3 минут). Кузелдиг уругларга номчуткаш, домактарны тайылбырладыр (5 минут). Консультант ажылдарны туннээш, козенекке баллдарны салыр.

б) Дурумнерге катанптаашкын.

Башкынын айтырыглары: 1). Аян созу деп чул

2). Аян созунун болуктери болгаш оларнын утказы.

3). Аян созунун бижик демдектери.

Бажынга онаалга бээри:

1). Дурумнерни катаптаар.

2). Аян состерлиг 6 домактарны кандыг-бир созуглелдерден ушта бижээш азы чогааткаш, оларнын уткаларын тайылбырлаар.

5. Кичээлдин туннели. а) Уруглар, бо кичээлге кандыг теманы катаптап хандыр оорендинер, чуну билип алдынар?

                                       б) Тыва дыл дугайында чуну билип алдынар?

          Ада-ие, ажы-тол, башкылар, солун-сеткуул, радио, телевидение, черле бугу-ле кижилер тыва дылды херекке ап, кичээнгей салып, шын ажыглап. Чугаалап билир болза ынчан чугле тыва нация бодунун дылын, культуразын камгалап алыр дэрзин утпаалынар.

в). Чарыштын туннелин туннеп корунерем, консультант кайы болук тиилээн-дир, эн эки демдектерден алзыннар.

Кичээл тонген. Эр-хейлер, уруглар, байырлыг!

Литература:

1). Журнал «Башкы» - 1994, №6., ар 72.

2). Ш.Ч. Сат. Тыва дыл. Морфология. Кызыл – 1978, ар 102.

.



Предварительный просмотр:

Министерство образования и науки Республики Тыва

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение средняя общеобразовательная школа

села Балгазын Тандинского кожууна

РАССМОТРЕНО

на заседании МО

учителей тувинского языка и литературы

от  «____»_____________2012г.  

РуководительМО

_______________ /Ынаалай У.А./

СОГЛАСОВАНО

Завуч-методист

МБОУ СОШ

С. Балгазын

_________________/Донгак Е Н./                                      

«____»_________________2012г.                    

УТВЕРЖДАЮ

директор МБОУ СОШ

с. Балгазын

______________/ Балчий-оол А.К./

«____»________________2012г.

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

по тувинской литературе

5-х классов

Составлена по образовательной, базовой программе тувинского языка и литературы 5-11 классов.  Всего часов на изучение программы

68 часов, количество часов в неделю: 2 ч

Разработчик: Ынаалай У.А.. учитель тувинского языка и литературы

Педстаж:  14 лет

1категория

Балгазын – 2012

                                                                                   

Тайылбыр бижик.

    Тыва аас чогаалы болгаш литература болза ажылчы чоннун чогаадыкчы салым-чаяанынын боттуг костуушкуннери болур. Аас чогаалы тываларнын ада-огбелеринин чус-чус чылдарда чогаадып, болбаазырадып келгени состун уран чуулу болур.Оон эстетиктиг чанчылдарынга даянгаш, делегейнин улустарынын (эн ылангыя орус, моол) литератураларнын улегер-майыын эдерип, тыва чечен чогаал 20 чус чылдын чээрбиги чылдарындан бээр боттанып келген. Амгы уеде тыва аас чогаалы болгаш литература Тыва Республиканын чонунун культуразынын эн улуг доктаамал эстетиктиг чанчылдарлыг уран чуулу болу берген. Ол ам чонну чаагай чанчылдарга кижизидеринин, огбелернин алдарлыг тоогузун оорениринин, келир уеге бузуреп болур дугайында идегелди быжыглаарынын чепсээ апарган.

Бо программаны тургузарда, Тыва Республиканын Өөредилге министерствозунун «5-11 класстарга программалар» деп 1994 чылда унген  программазын ундезин кылдыр алган.

Ажылчын программа ниитизи-биле 68 шакка ажылдап кылдынган.

Аас чогаалы болгаш литература кижилернин медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы-чанын хевирлээринге, чоннун чаагай чанчылдарын эдереринге аажок улуг салдарны чедирип турар. Ынчангаш ужен-дортен чылдардан бээр тыва литература болгаш аас чогаалы тыва школаларда ыяап ооренир, башкылаар эртемнер апаргылаан.

Программаның кол угланыышкыны дараазында сорулгаларны чедип алырынче угланган:

Тыва улустун шаандагы болгаш амгы амыдыралы-биле, хосталга, аас-кежик дээш чус-чус чылдарда чоннун демисежип чорааны-биле улустун аас чогаалы болгаш чечен чогаал оореникчилерни таныштырар болгаш оларны тоогучу езу-биле угаап ооредир.

Россиянын хой националдыг улустарынын аразында акы-дунма хамаарылгазын коргускен чогаалдар чалыыларнын патриотчу болгаш интернационалчы сеткилдерин оттурарынга унелеттинмес ужур-дузалыг.

Улустун аас чогаалы болгаш литература аныяк салгалды чаагай идеалдарга, улусчу моральга, ужур-чурумга кижизидер талазы-биле эвээш эвес курлавырлыг болганда, оларны торээн чуртунга, чонунга, оон тоогузунге чоргааралды, бойдуска, кижиге, дириг амытаннарга гуманисчи езу-биле хамаарылгалыг болурунга ужур-дузалыг.

Таарымчалыг болгаш таарымча чок маадырларнын овур-хевирлерин дамчыштыр тыва литература ак сеткилдиг принципиалдыг, унелиг чуулдерни хулээп алыр, деткиир болгаш четпес чуулдер-биле эптешпес, демиселчи салдарларны остуреринге дузалаар.торээн чогаал кичээлдери уругларны куш-ажылга кижизидеринге кезээде бараан бооп чоруур. Чогаалдарнын бир-мозулеш овур-хевирлеринин улегерлери тургузукчу куш-ажылды алдаржыдып, анаа киржиринге, ону хундулээринге аныяк салгалды кыйгырып турар.

Тыва улустун аас чогаалы болгаш чечен чогаалы Топ Азиянын база оске-даа девискээрде чоннарнын литературалары-биле тудуш харылзаалыг хогжуп, улусчу эстетиктиг принциптерге ундезилеттинип, реализмнин оруу-биле чоруп олурар дээрзин  оореникчилер билген турар ужурлуг.

Тыва чогаал кичээлдеринге чорудар ажылдарның кол угланыышкыннары.

   Тыва чогаал кичээлдеринге өөредилге болгаш кижизидилге ажылын чангыс аай, тудуш харылзаалыг чорудары – программаның база бир кол негелдези.

   Литератураны ооредирде кол роль чогаал сайгарылгазынга онаажыр. Оон сорулгазы – чогаалдын идейлиг утказында болгаш уран-чеченинде эн-не чугула чуулдерни илередип, оон литература-тоогулуг болгаш амгы уеге ужур-дузазын тодарадырында. Сайгарылга уезинде эмин эрттир уурмек айтырыгларже чардыгып болбас. Чамдык 2-3 хире болуушкуннарны сайгаргаш, оларнын оске болуушкуннар-биле холбаазын коргузерге азы ийи-бир кол маадырларга доктаагаш, оларнын оске маадырлар-биле харылзааларын тодарадыры чугула.  

 

Тыва чогаал эртеминиң утказы болгаш тургузуу.    

5 класстарга чогаал сайгарылгазы колдуунда чогаалдын тема, идейлиг утказын болгаш уран-чеченин тайылбырлаарынче угланыр.

   5 классты доозуп тура, уругларның  билген турар ужурлуг кол-кол  

      мергежилдери болгаш чаңчылдары:

чогаалдын адын, авторун билир;

ооренген чогаалдарынын утказын болгаш оон маадырларын, ында чуруп коргускен болуушкуннарны дес-дараалай билир;

шээжи-биле ооренир чогаалдарны доктаадып алыр;

созуглелде кандыг-бир болуушкун коргускен узундуну ылгап билир болгаш болуушкуннарнын чылдагаанын, оларнын оске болуушкуннар-биле харылзаазын тодарадып билир;

таныыры созуглелди шын, медерелдиг, чугурту, аянныг номчуп билир, ортумаа-биле 1 минутада 100-110 сос чедир номчуур;

ооренип эрткен созуглелден деннелгелерни, эпитеттерни тып, оларнын созуглелге ужур-дузазын тайылбырлап шыдаар;

номчаан чогаалынын база кандыг-бир болуушкун коргускен узундунун утказын делгеренгей, шилилгелиг болгаш допчулай чугаалап билир;

хемчээли улуг эвес проза чогаалынга бодуун план тургузуп билир;чогаалдын маадырынын дугайында аас-биле чугаа тургузуп билир; улустун тоолун чечен чугаадан, авторлуг тоолдардан, баснядан ылгап билир; ооредилге номунун состер утказы тайылбырлаан кезээн болгаш тайылбыр словарьны ажыглап билир;

5-ки класска тѳрээн чогаалга чорудар аас болгаш бижимел ажылдарның хевирлери

Аас-биле. Созуглелдерни шын, медерелдиг, чугурту, аянныг  номчууру болгаш шээжи-биле чугаалаары.

Номчаан чогаалдарынын чамдык узундулерин делгередир, допчулай шилип чугаалаары. Айтырыгга делгеренгей харыыны бээри, чогаалдын маадырларынын дугайында чугаа тургузары. Бодунун хайгааралдарынга ундезилеттинген харылзаалыг чугаалар тургузары.

Бижимел-биле. Ооренген чогаалдарынга, чамдык узундулерге делгередир, допчулай, шилилгелиг эдертиг бижиири; айтырыгга делгеренгей харыы; хемчээли улуг эвес проза чогаалынын бодуун планын тургузары; чуруктун дузазы-биле харылзаалыг чугаа тургузары; хайгааралдар дузазы-биле чогаадыг бижиири.

ϴѳредилге-тематиктиг план

Допчузу

шагы

тест

чогаал теориязы

кл.д.

номч

нем

номч

ч/с

хыналда

1.

Чечен чогаал – амыдыралдын дугайында боданыышкыннар,чурумалдар.

1

2.

Ю.Ш.Кюнзегеш «Сиген шолунде».Деннелге дугайында билиг.

1

3.

Тыва улустун аас чогаалы.

1

4.

Номчулга хыналдазы.

1

5,6

Тоол «Балыкчы Багай-оол»

2

7,8

«Ирей,Кадай биле Алдын кушкаш»

2

9.

Чогаадыг «Мээн ынак тоолум»

1

1011

Улегер домактар дугайында билиг.

Улегер домактарнын тургузуу, уран-чечени.

2

1213

Тывызыктар дугайында билиг.

Тывызыктарнын тургузуу, уран-чечени.

2

14

«Ак-Сагыш болгаш Кара-Сагыш»

1

15

К-Э Кудажы «Кым эн ажыктыгыл?» Авторлуг тоолдар дугайында билиг.

1

16

Чогаадыг «Дириг амытаннарны чуге камгалаарыл?»

1

17

О.Сувакпит «Арзылан биле Пар»

1

18

С.Серен «Ном биле Портфель» Басня дугайында билиг.

1

19

Басня чогаадырынга шенелде.

1

20

С.Сурун-оол «Адан биле Шил», В.Эренчин «Ийи оннук»

1

21

С.Тока «Ававыс чокта»

1

22

С.Тока «Черликпен»

1

23

Чогаадыг «Мээн ыдым – чоок оннуум»

1

2425

В.Ш.Кок-оол, С.Б.Пюрбю «Найырал»

2

26

С.Сурун-оол «Ак-Тош»

1

27    

О.Саган-оол «Эжишкилер»

1

28

Чогаадыг «Эжимнин элдептиг уулгедии»

1

2930

С.Пюрбю «Шынаппайнын чугаалары»

2

31

С.Сарыг-оол «Оюннар»

1

323334

О.Сегленмей «Нина Салчак каникулда».

а)Авторнун дугайында допчу сос.1,2,3-ку эгелернин номчулгазы.

б)4,5 эгелернин номчулгазы.

в) Чогаалдын солун талалары, дылынын онзагайы.

1

35

Чогаадыг «Нина – эр-хей!

1

36

О.Сувакпит «Ногаан танныыл»

1

37

Б.Ховенмей «Гостиницага»

1

38

П.Ершов «Могенниг аътчыгаш»

1

3940

С.Молдурга «Бомбурзек».

Шулуктун уран-чечени, дылы.

2

41

Чогаадыг «Кижи – бойдустун толу»

1

4243

О.Саган-оол «Боранга таварышканы»

2

44

С.Пюрбю «Кадарчынын таалал ыры»

1

45

 Чогаадыг «Кежээнин мурнунда – хунду»

1

46474849

М.Эргеп «Одугенде чайлаг». Чогаалчынын дугайында беседа.

 «Узук-боолук «3», «Чараш мал», «Шулун» деп эгелернин номчулгазы.

 «Уялыг-Мыйыс», «Демир аргамчылар», «Козулбес дайзыннар» деп эгелернин номчулгазы.

 «Изиг маргылдаалыг кичээлдер», «Аъттаныптым» деп эгелернин номчулгазы.

Тоожунун маадырларынын овур-хевирлери, оларнын бот-боттарындан ылгалдары.Чогаалдын уран-чечени

4

50

Чогаадыг «Бистин клазывыс»

1

51.

С.Сарыг-оол «Малчыннын чоргааралы», «Кадарчынын таалал ыры»

1

52.

Б.Ховенмей «Чурээм соглеп келди»

1

53

Ш.Суван «Азыранды»

1

54

К-Э Кудажы «Оннуктернин дангыраа»

1

55

С.Сарыг-оол «Экизин аа!»

1

56

М.Эргеп «Одугенде чайлаг»

1

5758

С.Сарыг-оол «Маадыр Чургуй-оол»

Эпитет дугайында билиг.

2

5960

И.Кузнецов «Эки турачы тыва кыстар»

2

                                                                                                                                     

6162

В.Манаенков «Тыва эки турачылар дугайында баллада»

2

63.

Чогаадыг «Тыва эки турачылар – бистин чоргааралывыс»

1

64

Номчулга хыналдазы.

1

6566

С.Тока «Чаа Тыва»

2

67

О.Сувакпит «Россияга алдар»

1

68

Туннел кичээл

1

Ниитизи-биле

68

0

7

6

3

10

2

КУРСТУҢ КОЛ ДОПЧУЗУ

Чечен чогаал – амыдыралдын дугайында боданыышкыннар,чурумалдар.Ю.Ш.Кюнзегеш «Сиген шолунде».Деннелге дугайында билиг. Тыва улустун аас чогаалы. Номчулга хыналдазы. Тоол «Балыкчы Багай-оол». «Ирей,Кадай биле Алдын кушкаш»

Чогаадыг «Мээн ынак тоолум». Улегер домактар дугайында билиг. Улегер домактарнын тургузуу, уран-чечени. Тывызыктар дугайында билиг. Тывызыктарнын тургузуу, уран-чечени. «Ак-Сагыш болгаш Кара-Сагыш». К-Э Кудажы «Кым эн ажыктыгыл?» Авторлуг тоолдар дугайында билиг. Чогаадыг «Дириг амытаннарны чуге камгалаарыл?».О.Сувакпит «Арзылан биле Пар»

С.Серен «Ном биле Портфель» Басня дугайында билиг. Басня чогаадырынга шенелде. С.Сурун-оол «Адан биле Шил», В.Эренчин «Ийи оннук». С.Тока «Ававыс чокта». С.Тока «Черликпен». Чогаадыг «Мээн ыдым – чоок оннуум». В.Ш.Кок-оол, С.Б.Пюрбю «Найырал». С.Сурун-оол «Ак-Тош». О.Саган-оол «Эжишкилер». Чогаадыг «Эжимнин элдептиг уулгедии» С.Пюрбю «Шынаппайнын чугаалары» С.Сарыг-оол «Оюннар» О.Сегленмей «Нина Салчак каникулда». а)Авторнун дугайында допчу сос.1,2,3-ку эгелернин номчулгазы.  б)4,5 эгелернин номчулгазы. в) Чогаалдын солун талалары, дылынын онзагайы.  Чогаадыг «Нина – эр-хей!»  О.Сувакпит «Ногаан танныыл». Б.Ховенмей «Гостиницага» П.Ершов «Могенниг аътчыгаш». С.Молдурга «Бомбурзек».  Шулуктун уран-чечени, дылы. Чогаадыг «Кижи – бойдустун толу». О.Саган-оол «Боранга таварышканы». С.Пюрбю «Кадарчынын таалал ыры». Чогаадыг «Кежээнин мурнунда – хунду». М.Эргеп «Одугенде чайлаг». Чогаалчынын дугайында беседа.

 «Узук-боолук «3», «Чараш мал», «Шулун» деп эгелернин номчулгазы.  «Уялыг-Мыйыс», «Демир аргамчылар», «Козулбес дайзыннар» деп эгелернин номчулгазы.  «Изиг маргылдаалыг кичээлдер», «Аъттаныптым» деп эгелернин номчулгазы.

Тоожунун маадырларынын овур-хевирлери, оларнын бот-боттарындан ылгалдары.Чогаалдын уран-чечени.Чогаадыг «Бистин клазывыс». С.Сарыг-оол «Малчыннын чоргааралы», «Кадарчынын таалал ыры». Б.Ховенмей «Чурээм соглеп келди». Ш.Суван «Азыранды» К-Э Кудажы «Оннуктернин дангыраа»  С.Сарыг-оол «Экизин аа!». М.Эргеп «Одугенде чайлаг» С.Сарыг-оол «Маадыр Чургуй-оол». Эпитет дугайында билиг. И.Кузнецов «Эки турачы тыва кыстар». В.Манаенков «Тыва эки турачылар дугайында баллада». Чогаадыг «Тыва эки турачылар – бистин чоргааралывыс».  Номчулга хыналдазы.  С.Тока «Чаа Тыва».  О.Сувакпит «Россияга алдар». Туннел кичээл

Башкының ѳѳредилге-методиктиг комплекси

Тип, вид программы

Название программы, издательство, год издания

Автор программы

Кем рекомендовано программа

Методическое обеспечение, дополнительная литература

Общеобразовательный, базовый

5-11 класстарга программалар. Тыва дыл. Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. Тыва аас чогаалы болгаш литература. – Кызыл: Тувинское книжное издательство, 2011

Ойдан-оол А.К., Ш.Ч.Сат, Д.Х.Ооржак, Д.С.Куулар, А.М.Монгуш

Министерством Образования РТ.

«Башкы» журналдары

Калзан А.К., Куулар Д.С. Тыва литературанын тоогузунун очерктери. – Кызыл, 1975.

Ойдан-оол А.К. Тыва литература талазы-биле эртем статьяларынын чыындызы. Башкыларга дуза. – Кызыл, 2006.

Чамзырын М.Ч., Чамзырын Е.Т. Самагалтай ортумак школазы: Арга-дуржулга, дилээшкиннер, класстан дашкаар ажылдар. – Кызыл, 1998.

Чамзырын Е.Т. Торээн чогаалды ооредиринин теориязы болгаш методиказы. – Кызыл, 2005.

Чамзырын Е.Т. Педагогиктиг практика эрттиреринин программазы. «Торээн дыл болгаш литература» деп мергежилдин студентилеринге. – Кызыл, 2007.

ϴѳреникчилерниң ѳѳредилге-методиктиг комплекси

Автору, тургузукчулары

Ооредилге номунун ады

Унген чери

Ундурген чылы

1

К.Х.Оргу, В.С.Кызыл-оол

Торээн чогаал. Тыва ортумак школанын 5-ки клазынга ооредилге ному.

Кызыл: Тыванын ном ундурер чери

2004

2

ϴѳреникчиниң алган билиин хынаарының нормалары болгаш критерийлери

Аас-биле ажылдааны дээш:

«5» демдекти, кажан оореникчи: 1) ооренген чуулун, дылдын дурумнерин долузу-биле шын илередип шыдаар болза; 2) ооренген чуулун боду сайгарып, практика кырынга шын ажыглап, чугле номдан эвес, а бодунун чижектерин киирип билир болза; 3) ук материалды литературлуг дылдын нормаларынга дууштур илередип билир болза.

«4» демдекти, бир эвес оореникчи «5»-тин негелделери-биле бир домей болгаш чугле 1,2 частырыглар кылыптар болза база илередип турар чуулунде 1-2 хире шын эвес чуулдер бар болза салыр.

«3» демдекти, бир эвес оореникчи ооренген чуулунун кол кезиин билип алган, ынчалза-даа харыызы долу эвес, бодунун бодалдарын, чижектерин четче илередип шывадас болза.

«2» демдекти, бир эвес оореникчи ооренген материалдын хой кезиин билип албаан, чугаалап турар чуулунун утказын эки билбес болгаш шын эвес илередип турар болза.

Онаалга демдектери

«5» демдекти, кажан оореникчи шупту онаалгазын шын кылып каан болза.

«4» демдекти, бир эвес оореникчи дорттун уш кезиин шын кылып каан болза

«3» демдекти бердинген онаалганын чартыындан эвээш эвести шын кылып каан болза

«2»-ни бердинген онаалганын чартыындан хой кезии кылдынмаан болза

Чогаадыг демдектери:

«5» демдекти

1. теманы хандыр болгаш бадыткалдыг ажыткан. Ажылдын созуглелин болгаш анаа хамаарышкан ажылдарны кончуг эки билирин херечилеп турар бадыткалдарлыг.

2. частырыг чок болза

3 утказы дес-дараалаштыр, шилчилгелерни шын ажыглап тургаш, чогаалдын композициязынын кезектерин чогуур пропорцияларга литературлуг дылдын нормаларын сагып бижээн

4. утказынга улуг, каржы эвес хажыдыышкынны, домактын тургузуунда 1-2 частырыглыг бооп болур

Шын бижилгези: 1 улуг эвес орфографтыг азы пунктуациялыг частырыг; азы 1 пунктуациялыг, 1 грамматиктиг частырыглыг болза.

«4» демдекти

 Теманы бадыткалдар дузазы-биле ажыдып шыдаан. Созуглелди билир деп чуве киирген эпизодтардан, болуушкуннардан илередир. Чогаадыгнын композициязын сагаан: киирилдези, кол кезээ, туннели тодаргай. Тыва литературлуг дылдын нормаларын сагып бижээн. Чогаадыгнын дылы тода, чедингир. Утказында 2-3 хире улуг эвес частырыглыг, домак тургузуунга 2-3тен ковудевес частырыглар.

Шын бижилгези: 2 орфографтыг, 2 пунктуациялыг частырыг; азы 3 пунктуациялыг, 1 орфографтыг частырыг

 «3» демдекти

Ниитизи-биле утказынга чоокшуладыр бижээн, ынчалза-даа болуушкуннарны чангыс аайжыдып каан, чамдык черлерде туннелдер чок, кезектеринин аразында харылзаа шоолуг сагыттынмаан. Логиказында четпестерлиг. Туннелдер кылырында улуг эвес хажыдыышкыннарлыг.

Утказында 3 хире улуг эвес частырыглар, домак тургузуунда 3-4-тен ковудевес частырыглар.

Шын бижилгези: 4 орфографтыг, 3 пунктуациялыг, азы 2 пунктуациялыг, 5 орфографтыг частырыглар.

 «2» демдекти

Темазын ажыдып шыдаваан азы темага дуушпес; кандыг-даа туннелдер чок, анаа-ла болуушкуннарны дес-дараалаштыр бижээн; созуглелге даянмаан; ниити состерден, домактардан тургустунган. Кезектеринин аразында харылзаа чок, сос курлавыры ядыы, домактары чевен. Литературлуг нормаларны сагываан, чогаадыгнын стилин сагываан.

Утказында 3 хире улуг эвес частырыглар, домак тургузуунга 3-4-тен ковудевес частырыглар.

Шын бижилгези: 4 орфографтыг, 3 пунктуациялыг, азы 2 пунктуациялыг, 5 орфографтыг частырыг.

Эдертиг демдектери:

А)Эдертигнин созуглелинин утказын долу дамчыткан болза, «5» демдек салыр.

Сюжеттен улуг эвес хажыдыышкыннарлыг, чедир киирбээн бир эпизод (абзац) бар болза, «4».

2 чедир эпизодту киирбээн; созуглелде кирген лексиканы, деннелгелерни, оcке-даа чурумалдыг аргаларны

ажыглааны чегей болза, «3»

 утказын дамчыдып шыдаваан, бодунун состери колдаан болза, «2».

Б) эдертигге орфография, пунктуация, стилистика талазы-биле частырыгларын тус-тузунда санаар: 0\0\0, 0\0\1, 0\1\0, 1\0\0 болза, «5», оскээр чугаалаарга, улуг эвес эскербейн эрттирип болгу дег частырыг бар болза, 2-3 частырыг бар болза, «4», 4-6 частырыг бар болза, «3», 7-ден ковудээрге, «2».

1 ол-ла частырыгны 3  кылган болза, 1 частырыг кылдыр санаар, дараазында ушту база бир кылдыр санаар. Чангыс дурумге кылган частырыгны база ынчаар санаар.

        



Предварительный просмотр:

Научное общество учащихся Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения общей средней школы  села Успенка Тандинского кожууна Республики Тыва

         

Антропонимы села Успенка

Тандинского кожууна Республики Тыва

Научно-исследовательская работа

Секция: тувинский язык и литература

Выполнила

Ученица 10 класса

МБОУ СОШ с. Успенка

Тандинского кожууна

Республики Тыва

Эник Дамырак

Проверила

Руководитель

Преподаватель русского языка, литературы и

тувинского языка, литературы

Монгуш Лариса Климовна

Успенка, 2015

2

Оглавление

  1. Ведение                                                                                           

     2.  Основная часть. Антропонимы села Успенка Тандинского кожууна Республики Тыва.

1.     Часть 1. Причины возникновения прозвищ                        с. 4

2.     Часть 2. Семантика и происхождение прозвищ                  с. 5 - 7

3.     Часть 3. Перспективность употребления прозвищ              с. 8

    3. Заключение.

    4. Список литературы и других источников.

    5. Приложения.

   

3

Введение

          Взаимоотношения между людьми всегда интересны. Особенно тогда, когда носят оценочный, эмоциональный характер.

         И здесь огромную роль играет наш язык, наша речь. Очень интересно и познавательно наблюдать за тем,  как одним словом определяется характер человека, его привычки, поведение, особенности внешности.

         Актуальность нашей темы в том, что обращает наше внимание  на особенности родного, тувинского языка, а также привлекает к познанию малой родины.

         Цель нашей работы – собрать и изучить прозвища родного села.

         Цель исследования определила его конкретные задачи:

1.     выяснить причины возникновения прозвищ;

2.     собрать прозвища села;

3.     выяснить историю их происхождения;

4.     сгруппировать прозвища в соответствии с их происхождением;

5.     выяснить причины преобладания той или иной группы прозвищ;

6.     проанализировать влияние местного говора на происхождение прозвищ.

Объект исследования – прозвища селян.

         Предмет исследования – происхождение прозвищ.

Основные методы исследования: сбор материалов у информантов, семантико-стилистический анализ, классификация и синтез исследованных явлений.

         Работа представляет собой прикладное исследование.

Полученные результаты позволяют увидеть особенности речи наших земляков и их взаимоотношений.

 

Основная часть

2.1.Антропонимика является направлением лингвистических исследований, связанное с изучением личных имен (собственных именований людей) в каком – либо языке. Раздел ономастики. Среди антропонимов выделяются имена личные, патронимы, отчества, фамилии, родовые имена, прозвиша, псевдонимы, криптонимы и др. Предметом андропонимики являются закономерности возникновения и развития антропонимов, структура и система антропонимов, исторические пласты, взаимодействия языков (заимствования) в антропонимии. Антропонимика связана с социолингвистикой в той мере, в какой обе дисциплины изучают обусловленность фактов языка фактами социально-исторического и культурного характера. Например, у представителей христианского вероисповедования (католиков и православных) принято выбирать имя согласно имени святого в календаре. Среди жителей Абиссинии было принято принимать в качестве имени прозвище своей лощади: отец X – имя лошади).

   

4

Ономастика – раздел лингвистики, который изучает собственные имена. Изучению собственных имен людей посвящен раздел лингвистики, который называется антропонимика. Антропонимы – собственные именования людей, в том числе имена личные (Елена – Лена, Ленка, Леночка) [7:с.19]. Антропонимы – личные имена (фамилии) женщин, произведенные от имен (фамилий) мужей (Иванова от Иванов). Антропонимы – собственные имена людей (индивидуальные и групповые): личные имена, отчества (патронимы), фамилии, родовые имена, прозвища, клички, псевдонимы, криптонимы (скрываемые имена). Изучаются также антропонимы литературных произведений, имена героев в фольклоре, в мифах и сказках. Разграничиваются народные и канонические личные имена, а также различные формы одного имени (литературные и диалектные, официальные и неофициальные). Совокупность антропонимов называется антропонимией. Каждый этнос в определенный исторический период имеет свой реестр личных имен (антропонимикон) и свою антропонимическую модель (например, у современных русских утвердилась 3-членная формула: личное имя, отчество, фамилия) [13:с.36].

   Принято выделять прикладную антропонимику, которая занимается проблемами нормы в именах, способами передачи иноязычных имен, а также помогает решать спорные юридические вопросы именования. Большое значение для  прикладной антропонимики  имеет  создание антропонимических словарей  разных  языков [1:с. 90].

Прозвища - дополнительные неофициальные имена, данные людям окружающими в соответствии с их характерными чертами, сопутствующими жизни обстоятельствами, происхождением и т.п. (Федор Американец - граф Ф. Толстой, принимавший участие в кругосветной экспедиции Крузенштерна). Все граждане  нашей страны имеют фамилии, но не все задумываются над происхождением или возрастом своей фамилии. Запомнив ее с детства, мы на протяжении последующей жизни повторяем ее как нечто раз и навсегда данное и очень значимое для каждого из нас. До конца 18 – середины 19 века большинство населения нашей страны фамилий не имело. Сначала фамилии возникли у феодалов. Большая часть княжеских фамилий указывала на те земли, которые

принадлежали феодалу. Так возникли фамилии Шуйский, Вяземский и др. Первые русские фамилии встречаются в документах, относящихся к 15 веку. Но у большинства людей, населявших нашу страну, фамилий не было, только имена, отчества, прозвища.

   В 1888 году Сенат опубликовал специальный указ, в котором было записано: «Именоваться определенной фамилией составляет не только право, но и обязанность

5

всякого полноправного лица, и означение фамилии на некоторых документах требуется самим законом».

   Слово фамилия латинского происхождения. У римлян оно первоначально относилось не к супругам и детям, а только к рабам. Фамилия – совокупность принадлежащих одному человеку рабов. Но по всей Европе это слово распространилось именно в значении «семья», «супруги». В современных словарях на первом месте в толковании слова фамилия значится: «наследуемое семейное именование, прибавляемое к личному имени». В словаре Даля фамилия – это  «семья, семейство» (до 60-х годов 19 века). « Он древней, хорошей фамилии»,- когда так говорили, имели в виду, что человек – знатного рода, ведь фамилией называли «род, колено, поколение, племя, кровь, предков и потомство». Позже фамилия превратилась в «прозванье, проименованье, родовое имя». Даль упоминает, что также фамилией именовали жену, супругу носителя главы семейства.

    Имя дается человеку один раз, при рождении, и сопутствует ему всю жизнь. Мы привыкаем считать свое имя самым близким человеку, словом, родного языка и своеобразным синонимом нашей собственной личности. Однако многие не знают смысла имен и даже не задумываются над ним. Личные имена имеют не только смысл, но и свою историю. Они, как и другие слова, рождаются человеческой фантазией, расцветают, стареют и умирают, исчезая из языка народа, который был их творцом.  Древние русские имена были своеобразными характеристиками людей. Имя давалось человеку как

примета, по которой можно было выделить его из    семьи или рода: Милава, Мал, Добр,                        Горд, Ждан, Нечай, Кожемяка. В конце 10 века (988г.) киевский князь Владимир согласился на крещение Руси. Обряд крещения состоял в том, что жителей трижды окропляли водой, осеняли крестом и давали новое имя: Василий, Анна…[4:с.14]

   Различают официальное и неофициальное именование человека. Для последнего характерны, так называемые  гипокористики – уменьшительные

формы личных имен (Катюша, Ванюша). Для официального наименования принята так называемая формула имени – социально закрепленный порядок следования антропонимов, а также имен нарицательных (титулов, чинов, званий, терминов родства и пр.) Эти формулы варьируют по языкам и культурам[1:с.90].

   Русские имена разнообразны и многочисленны. Помимо исконно русских и общеславянских, в их состав входит много заимствованных из западных и восточных языков, а также специально придуманных.  Русские имена составляют большой лексический массив, неоднократно испытавший искусственное вмешательство, что

6

заставляло людей отказываться  от одних имен и обращаться к другим, а  это влекло за собой  перестройку всей именной системы и смену культурных ориентаций.

   Изучив словари фамилий  Унгебауна Б., Ганжиной И. М. , определили следующую структуру строения словарей: предисловиe или введение, фамилии русского происхождения, фамилии нерусского происхождения: славянские фамилии, фамилии нерусского происхождения: неславянские фамилии, приложения, литература,  алфавитный указатель.                                                           

     В книге «В мире имён и названий» М.В. Горбаневского[14] приводится 5 основных путей образования русских фамилий:

1.Фамилии, образованные от канонических и различных народных форм крестильных христианских имен.

2.Фамилии, сохранившие в своей основе имена мирские.  Возникли в древний период. Русские люди воспринимали свои имена как «второе я». Они думали, что произнесение со злым умыслом чьего-то имени чужим недобрым человеком может привести к болезни и даже смерти именуемого.  Как следствие этого возникла двуимённость: настоящее имя человека держалось в тайне (его знали только  самые близкие  люди). Но человека надо было как-то назвать. Для этого создавались явные обиходные имена, далее мы их будем

называть «мирскими» именами. Многие из них были просто именами собственными, другие возникли как прозвища, но потом их основа забылась и они стали просто именами. Третьи имена суеверные родители давали своим чадам, дабы избавить их от разных житейских проблем, по-разному их называют лингвисты: «охранные», «защитные», «оберегающие» - но суть их одна: защитить ребёнка от невзгод. Тут-то и появились князья по имени Батрак и Голик, священники по имени Черт и Сатана и, наконец, многочисленные Дураки и Оболтусы, Выроды и Беспуты, Некрасы и Безобразы,  которые таковыми не являлись. Одна была забота у родителей: пусть ребенок благополучно избежит тех бед, которые забирает на себя данное ему имя.

З.Фамилии, образованные от профессиональных прозвищ предков, рассказывающие, кто из них чем занимался. Отсюда Гончаровы, Овсянниковы, Черепенниковы, Бондарчуки, Ковали, Знахаревы, Кожемякины, Скомороховы, Шерстобитовы и т.д.  

4.Фамилии, образованные от названия местности,  родом откуда был один из предков (основой таких фамилий становились разные географические названия  городов, деревень, станиц, рек, озер и т.д.): Мещеряков, Семилукский, Новгородцев, Москвитинов и т.д.

7

5.Интереснейшая группа российских фамилий, принадлежавших  православному духовенству: Аполлонов, Гиляровский, Троицкий, Рождественский.

           Если посмотреть на наш тувинский народ, то тувинцы являются тюркоязычным народом. По сравнению с русским народом у тувинцев не было до недавнего времени ни фамилий, ни отчеств. При знакомстве тувинцы называли свое имя. Имя отца тувинца, по котором шел разговор, могли называть посторонние люди. Если два тувинца имели одинаковые имена, то для различия  этих людей указывалось местность, откуда эти люди родом. Можно привести в пример: Эйлиг-Хем чурттуг Биче оол. Это означает, что «Биче-оол родом из Эйлиг-Хема». Тувинский народ в эпоху советских времён стали употреблять отчества. У них появились тувинские фамилии. Тувинское население носило до последнего времени родо-племенные названия. Например, Оюн, Салчак, Монгуш, Тюлюш, Хертек, Ооржак, Тумат, Сат, Куулар, Ховадыг т.д. Во время вступления в состав СССР Тувы в одна тысяча девятьсот сорок четвертом году возникли небольшие трудности при паспортизации. Получалось, что жители одной деревни, взяв в качестве фамилии название рода или племени, носили бы одну фамилию. Именно поэтому было рекомендовано в качестве фамилии использовать имя, а в качестве имени использовать родоплеменное название. Большая часть тувинских фамилий была образована таким образом. В настоящее время можно встретить жителей тувинского населения с личным именем, где в качестве имени звучит название рода или племени. Приведем пример: Эргеп Монгуш Санчат-оолович, Салчак Касыгбай. В качестве имени выступает родоплеменное название, то есть Салчак, а в качестве фамилии выступает имя Касыгбай. Также можно встретить жителей тувинского населения в качестве отчества  использованны родоплеменное название. Например, Шойдук Клим Туматович, Деспижек Чанчаа Ховалыговна. Дети носят тувинские фамилии родителей. Поэтому женские фамилии образовывались от мужских имен. Приведем пример: Светлана Биче-оол. Означает «маленький мальчик». При образовании тувинских отчеств из русского языка заимствуются аффиксы. Например, Биче-ооловна, Климовна или Биче-оолович, Климович. Тувинские фамилии часто образовывались от тувинских собственных имен. Тувинские собственные имена в зависимости от их происхождения делят на три группы. К первой крупе относят исконно тувинские имена, то есть имена из значимых слов. Например, тувинское имя Анай, которое означет «козленок», тувинское имя Белек, которое означает «подарок», тувинское имя Маадыр, которое означает «герой», тувинское имя Мерген, которое означает «мудрый», тувинское имя Чечек, которое означает «цветок», тувинское имя Чечен, которое означает «изящный». Тувинские собственные

8

имена могут иметь двухкомпонентную систему. Например, тувинское имя  Алдын-Херел, которое означает «золотой луч», тувинское имя Биче-оол, которое означает «младший мальчик», тувинское имя Анай-Саар, которое означает «козленок - доить», тувинское имя Белек-Байыр, которое означает «подарок-дарить». Вторым компонентом в мужских именах является часто слово «оол», которое означает «парень» или «мальчик». Например, тувинское имя Ак-оол, которое означает «белый мальчик», тувинское имя Алдын-оол, которое означает «золотой мальчик», тувинское имя Кара-оол, которое означает «черный мальчик», тувинское имя Хеймер-оол, которое означает «младший мальчик», тувинское имя Чараш-оол, которое означает «красивый мальчик». Мужские имена, выше перечисленные, будут означать женский род, если второй компонент имени заменить на слово «кыс», которое означает «девочка» или «девушка». Например, тувинское имя Ак-кыс, которое означает «белая девушка», тувинское имя Алдын-кыс, которое означает «золотая девушка», тувинское имя Кара-кыс, которое означает «черная девушка», тувинское имя Хеймер-кыс, которое означает «младшая девочка», тувинское имя Чараш-кыс, которое означает «красивая девушка». Можно второй компонент заменить словом «уруг», которое о которое означает  «ребенок» или «дочь». Например, тувинское имя Ак-Уруг, которое означает «белый ребенок», тувинское имя Кара-Уруг, которое означает «черный ребенок», тувинское имя Чараш-Уруг, которое означает «красивый ребенок». В женских тувинских именах  есть аффикс «маа», который восходит к тибетскому слову «мать». Например, тувинское женское имя Сайлыкмаа, которое означает «синичка», тувинское женское имя Тогэринмаа, которое означает «кругленькая», тувинское женское имя Чечекмааа, которое означает «цветок». В тувинских именах часто к одному и тому же корню добавляются разные аффиксы. Это придает именам различные оттенки. Например, мужское имя Бурбу, посредством добавления аффиксов образуются самостоятельные имена: Бурбужал, Бурбужап. Аналогичным способом от слова Лопсан путем добавления различных аффиксов образуются имена Лопсаннаар, Лопсанмаа, Лопсанчап. От основы Чаш путем добавления аффиксов образуются имена Чаш-оол, Чашпай и Чашпаяк. Ко второй группе тувинских собственных имен относят имена, которые связаны с буддийской религией. Эти имена, когда попали в тувинский язык, изменили свой первоначальный вид путем под воздействием фонетических правил. Тувинское население новорожденным детям давало имена буддийских божеств. Например, Долчан, Долгар, Шогжал. Из них позднее образовались тувинские фамилии: Долчанов, Долгаров, Шогжалов. В качестве личных имен использовались названия священных буддийских книг. Приведем пример, Дажы-Сегбе, Чадамба и Манзырыкчы. В качестве имен

9

использовались также буддийские понятия, например, Сотпа, которое означает «терпеливость», Самдан, которое означает «глубокое размышление» или «сосредоточение духа в себе». Ребенку в качестве имени могли дать названия дней недели, например тувинское имя Баазан, которое означает «пятница», тувинское имя Бурду, которое означает «четверг», тувинское имя Даваа, которое означает «понедельник». В качестве тувинских имен использовались слова с пожеланиями, слова, отражающие качества человека. Например, тувинское имя Серен, которое означает «долголетие», тувинское имя Чимит, которое означает «бессмертный». Третью группу тувинских фамилий составляют имена, которые были заимствованы из русского языка, а через него из остальных европейских языков. Эти имена оформляются письменно, как в русском языке, однако при их произношении наблюдаются небольшие отклонения от русского языка. В настоящее время существуют фамилии, которые после времён коллективизации тувинские фамилии переделаны как фамилии русского народа путем прибавления суффикса –ов,-ев,-ёв, -аров. Например: фамилия Оюн переделан на Оюн+аров, фамилия Чунар-оол – Чунар+ёв, фамилия Чондан-Чондан+ов т.д. В последнее время в Туве имеются фамилии, показывающие на принадлежность к какому-то роду или племени. Это можно увидеть в исследовании фамилии населения села Успенка.

    2.3.   В  селе Успенка  проживают 548 человек и 90 дворов (по состоянию статотчета 01.01.2013года). Самые распространенные фамилии в селе в следующих показателях:  

Оюн – 88чел(23,59%); Монгуш – 81чел(21,71%);  Ооржак -26чел(6,97%); Мендот- 2чел(0,53%); Тюлюш – 6чел(1,60%); Сарыглар -16чел(4,28%);  Балчыр – 21чел(5,63%);  Эник – 8чел(2,14%);  Сандый-оол -5чел(01,34%); Даспак -3чел(0,80%); Шойдук-3чел(0,80%); Хертек -3чел(0,80%);    Кыргыс-6чел(1,60%); Шавы-9чел(2,41%);  Саая-16чел(4,28%); Дамбый -1чел(0,26%); Ойнаров -7чел(1,87%); Севекпит – 5чел(1,34%); Чунарев – 5чел(1,34%); Булатов-2чел( 0,53%);  Кужугет – 2чел(0,53%); Эргеп -6чел(1,60%); Куулар-6чел(1,60%); Хууракпан – 4чел(1,07%); Чаптый-оол – 10чел(2,68%); Шивит-оол - 4чел(1,07%); Лаптан-1чел(0,26%); Минзек – 8чел(2,14%); Серен – 4чел(1,07%); Сат-6чел(1,60%); Севээн-оол – 2чел(0,53%); Байыр-оол -2чел(0,53%); Артеменко -1чел(0,26%); Чагар-оол – 2чел(0,53%); Новиков-1чел(0,53%); Серээ-1чел(0,53%). По результатам определения разновидностей фамилий у населения  выявлено только у 240 (двести сорока) человек.

   В ходе работы мы провели экспериментальный опрос населению. Им предложено было ответить на вопросы: « Знаете ли вы, что означает ваша фамилия? Каково происхождение

10

вашей фамилии?».  Проживающее население села Успенка с большим интересом отвечали на заданные нами вопросы. 

Таким образом, мы выяснили, что из 548 человек (по списку 01.01.2015года) выявлено только у взрослого населения и школьного возраста 373 человека, так как остальные  31чел прописаны, но фактически не проживают по прописке или работают в райцентре или в  столице Тувы(3%) и остались 28 детей дошкольного возраста не исследованными(00%). Из 373 человека только 240 (64,34%) населения верно  определили значение своей фамилии, где звучит название рода или племени в качестве фамилии.  2 человек представили ошибочную этимологию своей фамилии(2%), и подавляющее большинство (10) вообще не знают о происхождении своей фамилии(16%). У опрошенных людей (4) составляли русские фамилии (1,7%).

   В своей работе мы попытались проанализировать  фамилии тувинского населения села Успенка,  установить соотношение фамилий по их образованию. Для того чтобы определить способы образования фамилий населения села и выявить лидирующие группы, мы обратились за помощью к людям, которые живут в селе Успенка.

   Нами было проанализирована 36 разновидностей фамилии населения села Успенка Тандинского кожууна Республики Тыва. Все фамилии  были условно разделены на 4 группы (в зависимости от способа образования):[1]

Таким образом, в селе Успенка имеются фамилии, образованные в следующем:

1. На основе принадлежности к роду или племени – 24 (10%);

2. От прозвища (с буддийской религии) – 2 (0,83%); (Шавы(помощник шамана, который помогает при совершении какого-нибудь обряда), Хуурак+пан(тоже помощник шамана, который помогает при держании инструментов+ уменьшительно-ласкательный суффикс –пан – означающий уменьшение человека, животных).

3. В качестве фамилии использованы имя отца – 15 (6,25%); (Во времена репрессии тувинцы, скрывшись в других уголках Тувы, стали носить имена отцов как фамилии, чтобы их не узнали).

4. Не знают – 10 (16%).

   Соотношение этих групп показывает, что среди фамилий населения села большинство фамилий  показывает на  принадлежность роду или племени.  Самой малочисленной группой является группа фамилий, не знающих образования фамилий.  

  

11

Имя дается человеку один раз, при рождении, и сопутствует ему всю жизнь, также и прозвище, оказывается, дается один раз. Люди, близкие или далекие по родству, дают прозвище другому человеку и они привыкнут считать свое прозвище как имя. Это прозвище сопровождает человеку на всю его жизнь  синонимом нашей собственной личности. Однако многие не знают смысла прозвищ и даже не задумываются над ним. Личные имена и прозвища имеют не только смысл, но и свою историю. Они, как и другие слова, рождаются человеческой фантазией, расцветают, стареют и умирают, исчезая из языка народа, который был их творцом.

  Поэтому кроме фамилий населения села Успенка исследованы всего 202 прозвища проживающих. В ходе работы был проведён опрос и составлены карточки. На этих карточках записывали ФИО информатора, год рождения, место рождения, прозвище, кто дал прозвище человеку, выявлены причины появления прозвищ. В данный момент имеются 202 (двести две) карточки с записью 2003,2006года учащихся 11 класса из кружка «Антропонимы», который руководителем дополнительного образования являлась Монгуш Лариса Климовна, учитель русского языка, литературы и тувинского языка, литературы.  

Основываясь на готовые карточки, продолжив начатую интересную работу обучающихся дополнительного образования 2013 и 2014 года, в своей работе  мы попытались проанализировать прозвища населения села Успенка,  установить соотношение прозвищ

по их образованию и значению. Для того чтобы определить способы образования и значения прозвища населения села и выяснить психологическую значимость людям за их прозвища, мы обратились к некоторым конкретным информаторам.  Они в основном дали ответы в том, что прозвища необидны в основной массе. Вроде как шалость в детстве, иногда как продукт детского коллективного творчества. Показатель наблюдательности и гибкости мысли. Иногда, даже когда взрослые дают друг другу прозвища по разным причинам и значениям, они не обидны, потому что все  на что-то обоснованы или по характеру, либо по признаку, либо по конкретному отношению к чему-то. Чтобы оберегать  от болезней, всяких невзгод,  с давних времен тувинский народ давали своим детям прозвища. Каждое прозвище в обязательном порядке имеет свою историю, как в пословице тувинского народа «Хат чокта, сиген бажы шимчевес» (Ветка не качается без ветра). В основном прозвище взрослого населения появились в детстве, а теперь, в настоящее время никто никого не обижает, называют по имени отчеству или по родству.  

12

Исходя из этого прозвища можно разделить на две группы: обижающие или оскорбляющие и оберегающие т.е. защитные или охраняющие.

        Из 202 (двести два) человека  на карточках 89 (восемьдесят девять) человек не имеют прозвища (44,05%), а остальные 113 имеют различные прозвища (55,94%). Выявилось, что существуют различные формы прозвищ литературные и диалектные, официальные и неофициальные, и они были даны населению. Эти прозвища даны от друзей, одноклассников, ровесников, мужчин или даны от народа - односельчан. Из 113 человек имеющие прозвища означают различные значения и их распределяем на следующие 14 (двенадцать) группы:

К 1 (первой) группе относим населения без прозвищ, их 89 человек (44,25%);

2 группа – прозвища, появившиеся в соответствии с характерными чертами - 5 человек (Чассыг-Милый, Современный, Ыгланмай-Плакса, Донмит-Глупыш, Кангай-Смотритель, Чазый-Обжора, Ыытавас –Молчун т.д.);

3 группа -  инструменты, вещи, посуда - 4 чел (Клапан, Шляпа, Сакпын-Кастрюля, Хонек-Чайник);

4 группа – растение – 1 чел (Чечек-Цветок);

5 группа – насекомый – 1чел (Насекомый);

6 группа – внешнего вида - 46чел (Борбак-Круглый (4чел), Чолдак-Низкий (2чел), Сарыг-оол-Желтый мальчик, Кара-кыс-Черная девочка(6чел), Манган – Белый, Чук-Сарыг –

Желтый клей, Сарыг-Кадай – Желтая женщина, Анай-кыс- Девочка-козленок, Сыгырар-Свистун, Мандыраш –Шуля, Соокпенек-Костлявый, Кок-кыс- Синяя девочка, Калбак-Хавак- Широкий –Лоб, Чылбас-Кара – Тихая, Дуктууней-Шерсистый, Ворсистый,  Сарыг-кыс-Желтая девочка, Каранап – Чернушка, Сарыг –Желтый, Хемерок – Младший, Сарыгбаев – Желтый, Дуктуг – Шерстяной, Сыдырык - курносый,  Сыпый- Узкоглазый,       Кара-Делбик-Черный-Ушастый, Ак-Белый, Дуктуушка-Шерстяной; Кара армян- черный армян, Камазист, Женя, Каракай-Черные глаза(2чел), Кокей-Синичка, Дадарык – Ржавый, Хапык-Выпухлый, Борбак-Кара-Кругло-Черный, Кара кадай- черная женщина, Узун кижи-Длинный человек;  

7 группа- прозвища из названий блюд(2чел)- (Майонез, Шашлык);

8 группа- из органа мальчика (1чел)-(Тоток);

13

9 группа-из главных героев имен кино, сказки, произведений, (13чел)-(Лунтик(мультик), Изаура(кино),  Татьяна(«Евгений Онегин»), Шварцнегер(кино), Зуби(кино), Аскак-Кадай(нац.игра),Уран-кыс(трагедия), Штангист(спорт), Кудерек («Арзылан Кудерек»повесть), Начын (спорт), Сайын-Хоо (певица), Василиса Прекрасная-Сказка,

10 группа-поведение или личные качества-(3чел)-(Хирлиг-оол-Грязнуха, Багай-оол- Плохой мальчик), Артамай – Попрыгунчик..

11 группа- из героев тувинского и русского фольклора ( 4чел)-Василиса Прекрасная

(сказка),  Багай-оол (сказка), Гномик (сказка).

12 группа – прозвища названные из имён диких и домашних животных-(10 чел)- Хаван-оол-Борон, Аскыр-Жеребец, Сылдысёнок-поросёнок – Звёздочка-поросёнок, Носорог, Каркушка, Хванчук-Поросенок, Ёжик, Теве –Верблюд, Байлашка(байлан)-Мойва.

13 группа из привычки людей-2чел – Сыгырар – Свистун; Алгырар-Крикун.

14 группа из размера обуви – 1 чел – Дортен беш  - Сорок пять.

Прозвища давались выделить людей по примету, по их поведения и  характеру, по внешностью т.д.

Заключение

   В ходе данного исследования были рассмотрены  антропонимы села Успенка, изучены фамилии и прозвища населения. Каждый день мы слышим множество различных прозвищ. Как оказалось, немногие люди знают, что означает их прозвище. Мы выяснили, в чём причина происхождения прозвищ. Прозвища имеют смыслоразличительную функцию, а также характеризуют человека по его отличительным признакам.

         Мы составили перечень прозвищ жителей села и определили их значение, а также историю происхождения. Исходя из этого, нами выделены  группы прозвищ:

Мы доказали, что в основу многих прозвищ легли диалектные особенности речи жителей села.

Мы сделали вывод о перспективности употребления прозвищ в будущем. Так как они теряют свою основную смыслоразличительную функцию, то со временем перестанут употребляться.

 

 Работу по исследованию считаем незавершенной, так как осталась несколько жителей на одном перекрестке, ихняя группа прозвищ и фамилий, способ образования которых мы пока не объяснили.

 

14

Список литературы и других источников

1 Большая Российская энциклопедия: В 30 т./ Председатель Науч.- ред. Совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. Т.2. Анкилоз – Банка.- М.: Большая Российская энциклопедия, 2005.-766 с.

2 Ганжина И. М. Словарь современных русских фамилий. - М.: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство АСТ»,2001.- 672 с.

3 Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: - Т. 1. А-З. М.: Русский язык, 1981. 699 с.

4 Игнатенко Т. А. В первый раз вхожу в класс// Русский язык. - 2009. - №17. –С. 14.

5.Кожемякина В.А., Колесник Н.Г., Крючкова Т.Б. словарь социологических терминов (ИЯРАН, 2006, 312с.)

6.  Корнева О. Словарь уральских фамилий.//http:www/okorneva.ru/

7. Лингвистический энциклопедический словарь/ Гл. ред. В. Н.Ярцева, - М.: Сов. энциклопедия, 1990.-685

8. Розенталь Д. Э.,Теленкова М. А. Словарь – справочник лингвистических терминов: Пособие для учителя.-3-е изд., испр. и доп.- М.: Просвещение, 1985.-399 с.

 9.  Суперанская А. В. Словарь русских личных имен.- М.: ООО «Фирма «Издательство АСТ»,1998.-528 с.

10. Суперанская А. В., Суслова А. В. О русских именах – 5- е изд., переработ.- СПб.: Авалонъ, Азбука - классика, 2008.-304 с.

11. Суперанская А. В., Суслова А. В. О русских  фамилиях.- СПб.: Авалонъ, Азбука - классика, 2008.-288 с.

12. Унгебаун Б. Русские фамилии: Пер. с англ. / Общ. Ред. Б. А. Успенского.- М.: Прогресс, 1989.- 443 с.

13.  Шейко Н. И. Русские имена и фамилии.- М.: Вече, 2006.-304  с.

14. Языкознание. Большой энциклопедический словарь/Гл. ред. В. Н. Ярцева.-2-е изд.- М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.-685 с.

15.Porti.ru – информационный портал/гороскопы/происхождение фамилий.

Приложение 1.

Примерные карточки работы с информаторами:

Ф.И.О. информанта:    Оюн Евгений Евгениевич

Место рождения:  с.Бай-Хаак  Тандинского района Республики Тыва

Год рождения  : 1989

Прозвище: Ёжик

Причина появления прозвища: С малых лет волосы всегда встают как у ежика поэтому дали такое прозвище (Бичиизинде чажынын дугу чараа-чечен дег туруп келген боорга, чаптааш ынчаар адаан).

Краткая история: Родители: Оюн Евгений  и  Шавы Милана Мандарааевна  с  называли сыночка «ёжиком».

Карточка заполнена ученицей  10-го класса МБОУ СОШ с. Успенка  Эник Дамырак Радиевной  15.09.2015г.

Ф.И.О. информанта: Монгуш Станислав Садыевич  

Место рождения:  с.Чиргак Дзун-Хемчикского кожууна

Год рождения  : 1965

Прозвище: Сыгырар- Свистун

Причина появления прозвища: Когда работает всегда свистит и своим свистом поет песню.

Краткая история:Друзья-шоферы его  называли Свистуном, когда он работал шофером на водовозе и возил воду чабанам.

Карточка заполнена ученицей  10-го класса МБОУ СОШ с. Успенка  Эник Дамырак Радиевной  15.09.2015г.

Приложение 2. 

Список прозвищ жителей села Успенка

 

Фамилия, имя

 

 

Прозвище

Значение и происхождение прозвищ 

Кара-кыс

Каракай

Черные глаза и большие



Предварительный просмотр:

Танды кожуунун администрациазынын

ооредилге болгаш эртем  килдизи

Успенка ортумак школазы

Классный час

6 класс

«Фронтовой путь тувинских добровольцев-братьев Часыгбаевичах Оюнов»

        Из опыта работы учителя

тувинского языка и литературы

Монгуш Ларисы Климовны

1 квалификационной категории

        Успенка-2015

Тиилелгениӊ 70-чыл оюнга тураскааткан класс шагы

Темазы: «Тыва эки турачылар - Оюн Часыгбаевичилерниӊ дайынчы оруу»                              Сорулгазы:Ада –чурттуӊ Улуг дайынын  хоралыг салдарынын дугайында чангыс чер чурттугларывыс тыва эки турачы алышкыларнын дайынчы оруу, эрес-дидим, маадырлыг чоруун уругларга шын билиндирип таныштырар.

Уругларнын угаан-медерелин, сос курлавырын, делегей коруушкунун сайзырадыр.

Хундулуг Ада-чурттун Улуг дайынынын  хоочуннарынга могейип чоруурунга, ак-кок дээрнин адаанда тайбын аас-кежиктиг амыдырап чурттап чоруурувус оларнын ачы-дузазы дээрзин билиндирбишаан, торээн чуртунун, тыва чонунун мурнунга хамааты хулээлгезин кууседип шыдаарынга, торээн чуртун дайзындан камгалаарынга кезээде эрес-дидим, чуреккир кижилер болурунга кижизидер.

Дерилгези: Тыванын картазы, Карта-схема Тыва-Россия-Украина, Кочетово суурда тураскаалдын чуруу, предметтиг болгаш сюжеттиг чуруктар, эки турачылар дугайында номнар делгелгези, шанналдар-саавыырлар (документилер), тыва эки турачы алышкыларнын фото-чуруктары, самолеттун  предметтиг чуруу, самолет биледи, демниг чорук, торээн чурт, дидим чорук дугайында  улугер домактар,  тыва дыл, чогаал башкызы Монгуш Л.К-нын бодунун чогаатканы шулуу «Салгалдарга чагыг».

I.Организастыг кезээ.

1). Класс шагынын тема, сорулгалары-ьиле таныштырар.

2).Май 9- та  Ада-чурттун Улуг дайынынга тиилээнден бээр 70 чыл оюнун дугайында база  дорт Оюн алышкыларнын канчаар дайынче чораанын, авазы канчаар улээнин, база Кочетово суурда тураскаалды кажан, кым кылганынын дугайында башкынын чугаазы (Слайдыда тураскаалдын корулдези).

II. «Тыва-Россия-Украина» - тыва эки турачы Оюн алышкыларнын дайынчы оруу»-нче  аян-чоруктун эгези.

       1-ги чада: «Айтырыгларга шын харыылаза, самолетче билет белен»

                а).Оореникчилерни командаларга чарар.

                б). Чарыш оюннун дуруму-биле таныштырылга, экскурсоводтар-                      

        биле таныштырылга.

                в).Тыва эки турачылар дугайында оорникчинин кыска дыннадыы.

                г). Башкынын туннел созу.

      2-ги чада – оореникчилернин дыннадыглары:

                а). «Деражно-Оюн алышкыларнын дайынчы оруунун эгези» (оорениучинин дыннадыы)

                 б). «Ровно дээш тулчуушкунга эп-найырал, демниг чоруктун дузазында тиилелге» (оореникчинин дыннадыы).

                  в). «Сурмичи дайынын уламчылаашкыны»(оорениучинин дыннадыы).

                  г).»Дубно-дорт алышкынын маадырлыг, эрес-дидим демисели, ТРН-га киргкни, Айыыжынын амы-тынындан чарылганы, торээн чуртунга бердингени, маадырлыг чоруу».(оореникчинин кыска дыннадыы).

                    д). « 1944 чылдын чайы-Ойдупаа, Хууленмей, Седип-оол алышкыларнын дайындан ээп келгени. (оореникчинин дыннадыы).

                    е). «Дорт Оюн Часыгбай оолдарынын-алышкыларнын дайын кыска уезинде эрес-дидим маадырлыг чоруу дээш шанналдары»(оорникчинин дыннадыы).

                     ж). «Оюн Селип-оол Часыгбаевичинин 1982 чылда Тиилелгенин 40-чыл оюнда Украинанын Лубно хоорайынга кады торээни Айыыжынын орнукшулга хоорунге чорааны, алышкыларнын дайын соонда амыдыралы» оореникчинин дыннадыы).

           з). «Адышкыларнын маадырлыг алдар адын торээн чери Кочетово суурда, Украинада монгежиткени»(ореникчинин дыннадыы)

3-ку чада: «аян-чоруктун туннелннде чарыш-оюн «Украина-Россия-Тыва» (билет садарла аырыгларга харрыаары)

4-ку чада: а),Тываны фрондуга дузаламчызынаыралдын херечилери.(башкыны созу)..

                  б). «Аас-кежиктиг амыдырал»( Оюн Седип-оол часыгбаевичинин уруу Роза Седип-ооловнанын  ачазынын дугацында сактыышкын-чугаазы).

                  в). Башкынын бодунун чогаатканы шулуунун «Салгалдарга чагыг» 6-гы клазынын оореникчилеринге тураскаадыынын аянныг номчулгазы.

                    г).Чарыш-оюннун, аян-чоруктун туннели. Байырлажыышкын.

Класс шагынын чорудуу

1.Организастыг кезээ.

а).Сорулга-биле таныштырыдга.

        б). Башкынын Май 9-та улуг байырлал-70 чыл оюнун дугайында созу.  Май 9-Россияда дайынчы алдар хунун таварыштыр байыр чедириишкини.

Эргим уруглар,оолдар! Улуг Тиилелгенин 70 чыл оюннун байырлалын демдеглээринге чедир санныг хонуктар артканын билир силер. Тайбын уеде эртем-билиг чедер аас кежиктиг чаштар силерге изиг байыр, эки ооредилгени, чугле 4,5 демдектерни, эрес-дидим орукту, торээн чуртувусту камгалаарынга кезээде белен болурунарны,эш-оорунер-биле эп-найыралдыг болурунарны, кезээде оорушку маннайлыг, аас кежиктиг толдер болуп озеринерни чурээмнин ханызындан кузедим. Хундиткел-биле тыва дыл, чогаалынар башкызы».

2. Аян-чорук база чарыш-оюн хевирлиг холушкак класс шагын эгелээлинер.»Тыва-Россия-Украина» схема-картада тыва эки турачыларнын дайынчы эрткен оруу.Бо карта езугаар аян-чорук, чарыш кылырда 2 командага чарлып алыылынар, уруглар.»Борзектер» база «Койгунактар». Командаларга айтырыглар салыр мен, шын харыылаан улус самолетче билет садып алганы ол болур. Чарыш аян-чорук аайы-биле туннеттинер, 4 чадалардан(этаптардан) тургустунган.Шын тода харыылаан улуска жетоннар улээр мен. Кымнын кайы хире харыылааны жетоннардан косту бээр.

Айтырыглар:

  1. Ада –чурттун Улуг дайыны каш чылдарда болганыл? Олу еде Россияны, Тываны кым деп даргалар баштап турганыл?
  2. Чуге дайын болу бергенил, чунун чылдагаанында болганыл?
  3. Чуге Ада-чурттун Улуг дайыны дээнил?
  4. Эки турачы деп состун утказын тайылбырлааш, лрус дылче очулдурунар: Эки туразы-биле – добровольно. Эки турачы-доброволец.
  5. Тыва эки турачылардан кымнарны билир силер, аттарын аданар?
  6. Эки турачы чангыс чер чурттугларывысты аданар.
  7. Май тос чунун байырлалыл?
  8. Тиилээнден бээр каш чыл эрткенил?
  9. Тыва эки турачыларнын саны шупту чежел?
  10. Оларнын кажы кыстарыл? Кымнарыл аданар.(Вера Байлак, Монгуш Амаа дээш о.о).

Туннел /жетоннарын санааш, ватманда старттан финиш талазынче Койгун биле Борзектин чуруктарын старттан финишче чылзыр.

-Тыва эки турачылар дугайында дыннадыг. Тыва Арат Республика шиитпир езугаар, фронтуже эки турачылар чорудар шиитпирлээн соонда, 1943 чылдын май 20-де 11 танкисчилерни, а сентябрь 1-де эки турачы эскадрон 206 кижини база 3 летчик: Х.Хопуяа, Е.хунан-оол –биле лейтенантылар, о.Ензакты чорутканыны туннелинде шупту 230 тыва эки турачыларны дайынче аъткарып удээн. Оларнын аразында бистин чангыс чер чурттугларывыс дорт алышкылар Ойдупаа (1910 ч. торуттунген, эн-не улуу).

Хууленмей (1912ч), айыжы91915ч), Седип-оол (1921ч) база Оюн Шойлаа Чамыян оглу, Оюн Тоспан Тавылан оглу. Шупту 45 Оюннар дайынче чоруткан. Тывага арткан тыва арат чон фронтуже дузаламчы чорудуп, шудургу дун, хун дивейн ажылдап, будуруп, чорудуп турган.



Предварительный просмотр:

Танды кожуунун администрациазынын

ооредилге болгаш эртем  килдизи

Успенка ортумак школазы

Лекция родительского университета

«Авторитет родителей»

        Из опыта работы учителя

тувинского языка и литературы

Монгуш Ларисы Климовны

1 квалификационной категории

        

Успенка-2012

Тиилелгениӊ 70-чыл оюнга тураскааткан класс шагы

Темазы: «ада-иенин авторитеди»

Сорулгазы:Ада –иенин авторитеди уругларга чугула рольюнун дугайында билиндирер.Ада-иенин  угаан-медерелин, сос курлавырын, делегей коруушкунун сайзырадыр.

Хундулуг Ада-чурттун Улуг дайынынын  хоочуннарынга могейип чоруурунга, ак-кок дээрнин адаанда тайбын аас-кежиктиг амыдырап чурттап чоруурувус оларнын ачы-дузазы дээрзин билиндирбишаан, торээн чуртунун, тыва чонунун мурнунга хамааты хулээлгезин кууседип шыдаарынга, торээн чуртун дайзындан камгалаарынга кезээде эрес-дидим, чуреккир кижилер болурунга кижизидер.

Дерилгези: Тыванын картазы, Карта-схема Тыва-Россия-Украина, Кочетово суурда тураскаалдын чуруу, предметтиг болгаш сюжеттиг чуруктар, эки турачылар дугайында номнар делгелгези, шанналдар-саавыырлар (документилер), тыва эки турачы алышкыларнын фото-чуруктары, самолеттун  предметтиг чуруу, самолет биледи, демниг чорук, торээн чурт, дидим чорук дугайында  улугер домактар,  тыва дыл, чогаал башкызы Монгуш Л.К-нын бодунун чогаатканы шулуу «Салгалдарга чагыг».

I.Организастыг кезээ.

1). Класс шагынын тема, сорулгалары-ьиле таныштырар.

2).Май 9- та  Ада-чурттун Улуг дайынынга тиилээнден бээр 70 чыл оюнун дугайында база  дорт Оюн алышкыларнын канчаар дайынче чораанын, авазы канчаар улээнин, база Кочетово суурда тураскаалды кажан, кым кылганынын дугайында башкынын чугаазы (Слайдыда тураскаалдын корулдези).

II. «Тыва-Россия-Украина» - тыва эки турачы Оюн алышкыларнын дайынчы оруу»-нче  аян-чоруктун эгези.

       1-ги чада: «Айтырыгларга шын харыылаза, самолетче билет белен»

                а).Оореникчилерни командаларга чарар.

                б). Чарыш оюннун дуруму-биле таныштырылга, экскурсоводтар-                      

        биле таныштырылга.

                в).Тыва эки турачылар дугайында оорникчинин кыска дыннадыы.

                г). Башкынын туннел созу.

      2-ги чада – оореникчилернин дыннадыглары:

                а). «Деражно-Оюн алышкыларнын дайынчы оруунун эгези» (оорениучинин дыннадыы)

                 б). «Ровно дээш тулчуушкунга эп-найырал, демниг чоруктун дузазында тиилелге» (оореникчинин дыннадыы).

                  в). «Сурмичи дайынын уламчылаашкыны»(оорениучинин дыннадыы).

                  г).»Дубно-дорт алышкынын маадырлыг, эрес-дидим демисели, ТРН-га киргкни, Айыыжынын амы-тынындан чарылганы, торээн чуртунга бердингени, маадырлыг чоруу».(оореникчинин кыска дыннадыы).

                    д). « 1944 чылдын чайы-Ойдупаа, Хууленмей, Седип-оол алышкыларнын дайындан ээп келгени. (оореникчинин дыннадыы).

                    е). «Дорт Оюн Часыгбай оолдарынын-алышкыларнын дайын кыска уезинде эрес-дидим маадырлыг чоруу дээш шанналдары»(оорникчинин дыннадыы).

                     ж). «Оюн Селип-оол Часыгбаевичинин 1982 чылда Тиилелгенин 40-чыл оюнда Украинанын Лубно хоорайынга кады торээни Айыыжынын орнукшулга хоорунге чорааны, алышкыларнын дайын соонда амыдыралы» оореникчинин дыннадыы).

           з). «Адышкыларнын маадырлыг алдар адын торээн чери Кочетово суурда, Украинада монгежиткени»(ореникчинин дыннадыы)

3-ку чада: «аян-чоруктун туннелннде чарыш-оюн «Украина-Россия-Тыва» (билет садарла аырыгларга харрыаары)

4-ку чада: а),Тываны фрондуга дузаламчызынаыралдын херечилери.(башкыны созу)..

                  б). «Аас-кежиктиг амыдырал»( Оюн Седип-оол часыгбаевичинин уруу Роза Седип-ооловнанын  ачазынын дугацында сактыышкын-чугаазы).

                  в). Башкынын бодунун чогаатканы шулуунун «Салгалдарга чагыг» 6-гы клазынын оореникчилеринге тураскаадыынын аянныг номчулгазы.

                    г).Чарыш-оюннун, аян-чоруктун туннели. Байырлажыышкын.

Класс шагынын чорудуу

1.Организастыг кезээ.

а).Сорулга-биле таныштырыдга.

        б). Башкынын Май 9-та улуг байырлал-70 чыл оюнун дугайында созу.  Май 9-Россияда дайынчы алдар хунун таварыштыр байыр чедириишкини.

Эргим уруглар,оолдар! Улуг Тиилелгенин 70 чыл оюннун байырлалын демдеглээринге чедир санныг хонуктар артканын билир силер. Тайбын уеде эртем-билиг чедер аас кежиктиг чаштар силерге изиг байыр, эки ооредилгени, чугле 4,5 демдектерни, эрес-дидим орукту, торээн чуртувусту камгалаарынга кезээде белен болурунарны,эш-оорунер-биле эп-найыралдыг болурунарны, кезээде оорушку маннайлыг, аас кежиктиг толдер болуп озеринерни чурээмнин ханызындан кузедим. Хундиткел-биле тыва дыл, чогаалынар башкызы».

2. Аян-чорук база чарыш-оюн хевирлиг холушкак класс шагын эгелээлинер.»Тыва-Россия-Украина» схема-картада тыва эки турачыларнын дайынчы эрткен оруу.Бо карта езугаар аян-чорук, чарыш кылырда 2 командага чарлып алыылынар, уруглар.»Борзектер» база «Койгунактар». Командаларга айтырыглар салыр мен, шын харыылаан улус самолетче билет садып алганы ол болур. Чарыш аян-чорук аайы-биле туннеттинер, 4 чадалардан(этаптардан) тургустунган.Шын тода харыылаан улуска жетоннар улээр мен. Кымнын кайы хире харыылааны жетоннардан косту бээр.

Айтырыглар:

  1. Ада –чурттун Улуг дайыны каш чылдарда болганыл? Олу еде Россияны, Тываны кым деп даргалар баштап турганыл?
  2. Чуге дайын болу бергенил, чунун чылдагаанында болганыл?
  3. Чуге Ада-чурттун Улуг дайыны дээнил?
  4. Эки турачы деп состун утказын тайылбырлааш, лрус дылче очулдурунар: Эки туразы-биле – добровольно. Эки турачы-доброволец.
  5. Тыва эки турачылардан кымнарны билир силер, аттарын аданар?
  6. Эки турачы чангыс чер чурттугларывысты аданар.
  7. Май тос чунун байырлалыл?
  8. Тиилээнден бээр каш чыл эрткенил?
  9. Тыва эки турачыларнын саны шупту чежел?
  10. Оларнын кажы кыстарыл? Кымнарыл аданар.(Вера Байлак, Монгуш Амаа дээш о.о).

Туннел /жетоннарын санааш, ватманда старттан финиш талазынче Койгун биле Борзектин чуруктарын старттан финишче чылзыр.

-Тыва эки турачылар дугайында дыннадыг. Тыва Арат Республика шиитпир езугаар, фронтуже эки турачылар чорудар шиитпирлээн соонда, 1943 чылдын май 20-де 11 танкисчилерни, а сентябрь 1-де эки турачы эскадрон 206 кижини база 3 летчик: Х.Хопуяа, Е.хунан-оол –биле лейтенантылар, о.Ензакты чорутканыны туннелинде шупту 230 тыва эки турачыларны дайынче аъткарып удээн. Оларнын аразында бистин чангыс чер чурттугларывыс дорт алышкылар Ойдупаа (1910 ч. торуттунген, эн-не улуу).

Хууленмей (1912ч), айыжы91915ч), Седип-оол (1921ч) база Оюн Шойлаа Чамыян оглу, Оюн Тоспан Тавылан оглу. Шупту 45 Оюннар дайынче чоруткан. Тывага арткан тыва арат чон фронтуже дузаламчы чорудуп, шудургу дун, хун дивейн ажылдап, будуруп, чорудуп турган.



Предварительный просмотр:

Танды кожуунун администрациазынын

ооредилге болгаш эртем  килдизи

Успенка ортумак школазы

Лекция родительского университета

«Эвилен ээлдек чорук»

(«О вежливости»)

        Из опыта работы учителя

тувинского языка и литературы

Монгуш Ларисы Климовны

1 квалификационной категории

        

Успенка-2013


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Методическая разработка урока по теме «Разработка проектов в системе программирования Visual Basic»

Данный урока проводился в группе первокурсников техникума.Тип урока: комбинированный, использовался контроль знаний, закрепление практических навыков. На уроке использовались разноуровневые задания.Це...

Разработка урока в 9 классе по обществознанию. Тема: Право. Разработка урока в 9 классе по истории. Тема: "Всё для фронта! Всё для победы!"

Разработка урока в 9 классе по обществознанию. Тема "Право". Урок проводится на основе програмированной технологии.1 шаг: информативность-учащиеся получают определенные знания по данному вопросу.2 шаг...

методическая разработка урока биологии в 6 классе по теме "Движения живых организмов" и презентация к ней. Методическая разработка урока биологии в 6 классе по теме "Дыхание растений, бактерий и грибов" и презентация к ней.

Методическая разработка урока с поэтапным проведением с приложениямиПрезентация к уроку биологии в  6 классе по теме "Почему организмы совершают движения? ".Методическая разработка урока с поэтап...

Разработка урока по теме "Кто Вы, господин Чичиков? (урок-исследование). К разработке прилагается информационная карта

Разработка урока по теме "Кто Вы, господин Чичиков? (урок-исследование). К разработке прилагается информационная карта...

Методическая разработка урока "Амины. Анилин", Методическая разработка урока "Многоатомные спирты"

Урок, разработан для учащихся 10 класса, обучающихся по базовой программе. Учебник "Химия 10" О.С. Габриелян.Урок, разработан для учащихся 10 класса, обучающихся по базовой программе. Учебник "Химия 1...

Методическая разработка по теме "Разработка урока немецкого языка согласно ФГОС. Тип урока: комбинированный"

Переход на ФГОС позволил переориентировать усилия гигантского преподавательского состава страны с традиционного узкопредметного обучения (предметные результаты) одновременно и на развитие каждого обуч...