Разработка уроков
план-конспект урока (5 класс) по теме

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Почкучукская средняя школа»

Кукморского муниципального района Республики Татарстан

Альбертина Иванова

«Ава кид»

почеламутшо

Тема: Альбертина Иванован «Ава кид» почеламутшо.

Цель: 1. Поэтессан илыш — корныж дене палдараш.

2. Почеламутын идейно — тематический содержанийжым рашемдаш.
3. Сылнын лудмо навыкым вияндаш.
4. Йоча — влаклан авашт деке поро шижмашым тарваташ.

Кучылтшаш материал: Альбертина Иванован портретше, книгаже — влак, магнитофон, касете, сурет-влак, слайд.

Урокым эртарыме тун йон: туныктышын каласкалымыже, беседе, лудмаш.

        Ыштышаш паша радам.

1. «Аваем» муро йонга. Мутшо Мардан Раян, семже Иван Егоровын.
2. Ава нерген туныктышын мутшо.
3. Йоча-влакын почеламутым лудмышт.
4. Сурет дене паша.
5. Авалан полеклалтше мурым колыштмаш.
6. Поэтесса нерген мут, почеламутым сылнын лудмаш, содержанийжым лончылымаш.
7. Монгысо паша.
8. Урокым иктемлымаш.

        Урокын эртымыже.

«Аваем» муро йонга.

Туныктышо. Йоча-влак, таче урокышто ме эн йоратыме, эн лишыл, эн  айдемына нерген ойлаш туналына. Тиде айдеме деч посна мек ик кечымат илен огына керт. Тудо уке гын, портышто пычкемыш, тудо уке гын, чонлан пуста, тудо уке гын, кавасе кечат ок ырыкте, тудо уке гын, мыланна моткоч йосо. Тунясте эн кулешан айдеме-тиде ава.

        Ава-могай сылне да ныжылге шомак. Санденак калык ава нерген курым-курымла гоч тыге ойла:

        «Ава-кава».

        «Ава деч ласка иктат уке».

        «Ава кумыл лай порсын ден куымо».

Авалан шагал огыл сылнымут полеклалтын. Тидын нерген мыняр чапле ойым каласыме.

Чын, ава мыланна эн лишыл, эн шерге поро кумылан. Ава — могай тиде шерге мут! Ава деч посна ик енат шочын огыл. Мемнам ончен — кушташ авалан пеш шергын логалеш.

• Мыйын шонымаште, теат ава нерген шуко почеламытым паледа. Ала ойлен пуэда ыле?

Йоча — влак палыме почеламутым лудыт.

Ава нерген руш поэт -влакат шуко почеламутым возеныт.

Песня «Песня мамонтенка» муро йонга.

Аван чон моторлыкшо, порылыкшо суретче-влакымат ордыжеш ок кодо.

Ава нерген нуно сылне деч сылне радынам возат. Арам огыл христианский веран юмонаштыжат эн кугу юмылан Юмынавам шотлат. Тудо илышым пуышо, чыла чонаным арален шогышо юмылан шотлалтеш.

Але теве суретым ончалына (стр 2)

Сурет почеш мутланымаш.

1. Суретыште ком ужыда?

2. Мо нерген ава шона?

Тугеже, ава шке шочшыж верч тургыжлана, шочшыжо, путынькалык тыныс илышыште илыже манын шона. Тудо изи икшывыжым ондалын шинча, а шинчаштыже могай кугу куан! - «Илыже вере, сай ушан айдеме гына лийже ыле удырем!»-шона ава. Кажне ава шке шочшыж верч коляна, тудым сай айдемым ыштынеже.

Йоча-влак, таче ме тендан дене урок туналтыште шуко ойым ава дене кылдышна. Туге же, йоча влак, ме аванам иктаж-ко але иктаж-мо дене вашталтен кертына мо? Уке! Ава туняште икте гына. Шке йочажым ончен — кушташ тудо мыняр вийым пышта?! Ме, йоча-влак, аванам эреак чаманышаш, пагалышаш улына. Тудылан эреак полшыман да кумылжым нолтен шогыман.

Тема ден цель. (стр 3)

        Урок тема: Альбертина Иванован «Ава кид» почеламутшо

… Ава — тунян илыш вожшо,

Аван шумжо дене пордеш мландына.

                        М.Якимов.

        Почына чыланат тетрадьм да возен шындена.

        Пургыж тылзын коло нылымше кечыже.

Страница №4.

Альбертина Иванован илышыж да сылнымут пашаж нерген туныктышын мутшо. (Портретым да книгаж -влакым ончыктымаш).

Страница №5

        Альбертина Иванова (Аптуллина Альбертина Петровна) 1954 ий 11-ше августышто Куженер район (слайдыште стр 5 ончыктем) Шойдун ялысе туныктышо ешеш шочын. 1971 ийыште Йуледур кыдалаш школым тунем пытарен. 1972-1977 ийлаште марий Кугыжаныш университетыште тунемын, тыштак сылнымутым возаш тунялын. Тунем лекмеке, телевидений да радиошто корреспондентлан ыштен. 1983 ий гыч «Ончыко» журналын редакторжо лийын. 1986 ий гыч Марий книга савыктышым вуйлатен.

Альберина Иванован сылнымут геройжо — яндар да ушанле, ныжылге да чолга, порылык да чынле кумылан, илышым йоратыше волгыдо чон верч кучедалше айдеме.

        Тудо 1976 ийыште «Кечан эрдене» луман икымше почеламут сборникым савыктен. Тиддеч вара «Каласынем тылат» (1982), «Короткое лето» (1984, Москва), «Шинчаваш ончен» (1988) книгаже влакым полеклен.

        Тудын возымо произведенийлаже руш, финн, эстон, венгр, удмурт да моло йылмыш кусаралтын.

        «Ава кид» почеламутым сылнын лудмаш (стр 6).

Таче ме тендан дене «Ава кид» почеламутым лудына.  (Туныктышо сылнын лудеш).

        Почеламутын содержанийжым лончылымаш:

1. Почеламутышто мо нереген ойлалтеш?
2. Авторын илыш-корныжо неле-йосым сенымаштыже аван полшымыжым кузе ончыктымо?
3. Аван порылыкшым автор мо дене танастара?

Почеламутым тунемше -влак йукын лудыт.

Ава нерген калыкмут-влакым шарналтымаш.

(доскаште возен шындыме).

Йоча-влакын шке авашт нерген каласкалымышт.

(возымо пашаштым лудын ончыктат доска деке лектын)

Иктешлымаш.

- Йоча-влак, тачысе уорк гыч шумышкыда могай шонымашым пыштышда?

Ава — эн шерге айдеме. Тудым йораташ да аралаш кулеш.

Вашмутым аклымаш.

Монгылан паша: почеламутым наизусть тунемаш.

«Аваем» муро йонга.

-Чеверын. Тау уроклан.

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

« Почкучукская средняя школа»

Кукморского муниципального района Республики Татарстан

Пазар урок. Ойлымаш ужаш-влакым иктешлымаш

                                        ( 6 класс )

                                                        Родыгина Ирина Вячеславовна                                                                  учитель марийского

                                                        языка и литературы

                                                        МБОУ «Почкучукская средняя  

                                                                       школа»

                                                        Кукморского муниципального

                                                                       района

                                                        Республики Татарстан

Цель: йоча-влакын ойлымаш ужаш нерген шинчымашыштым тергаш да пе\гыдемдаш, йылмым лывырташ, шочмо йылмым тунемаш кумыла\даш.

Кучылтмо материал: ребус плакат, песочный шагат, возымо таблица ден карточка-влак, поднос ден чогыт, баян.

Урокым эртымыже.

1.Т`\алтыш беседа. ( Пазарын к`лешлыкеше нерген мутланымаш).

-Пазарыште мом ыштат?

2.Урокысо тема да цель дене палдарымаш.

        1. Ребус дене  паша.

( Чылан пазар урокыш пурен кертыт але уке, ребусым палымаш).

        2. Калтаса сем почеш мурымаш.

Айста пазарыш каена…

- Таче пазарыште уждымо, колдымо у, =рыктарыше сату-влак, ойлымаш ужаш: л`м мут, чот мут, олмештым мут ужалалтыт. Тиде сату-влакым налын кертеш тудо тунемше, к= нунын нерген шуко пала да чын вашмутым пуа.

3. Теме почеш паша.

        Пазар.

-Тыгеракын сатум ужалымаш ту\алеш, чын вашмутлан жетон пуалтеш.

1. Ужалтеш 1-ше сату. ( Подносым чогыт дене перымаш).

-Мо тугай л`м мут?

-Могай л`м мутым(чонан) одушевленный манынт?

-(Чондымо)неодушевленый маныт?

        а) Ужалтеш(чонан) одушевленный л`м мут.

        Ава мутым падеж дене вашталташ.

        б) ужалтеш (чондымо)неодушевленыйлум мут.

        Пасу мутым падеж дене вашталташ.

-Л`м мутым могай числаже уло?

        в) ужалтыш числа-влак.

-Тиште мут-влакым возымо. Тыланда единственный  числасе л`м мут-влакым множественныйыш савыраш да шуко чот гыч шкет чотыш савыраш к`леш.

Ял-…, йочамыт-…. пасу-…, урем-влак-…

2. Ужалтеш 2-шо сату-пале мут.

-Мом пале мут маныт?

-Тудын могай степеньже уло?

        а) ужалтеш сылне пале мут.

- К= тиде пале мутым кучылтын, та\астарыме степеньым чын ышта тудо тиде сатум налеш.

б) изи пале мут ужалалтеш.

-Превосходный степеньым ышташ.

-Пале мут могай 3 т`рл= й=н дене ышталтеш?

в) ужалалтыт мут-влак.

Икмарда, изи-кугу, пиалан, ошо-шеме.

-могай й=н дене нуно ышталтыныт?

        Физкультминутка. ( Баян сем почеш мурен куштымат)

Ончыко ныл ошкыл

Шенгеке ныл ошкыл.

Р`жге совым перена,

Веселан тавалтене.

3.Ужалалтеш 3-шо сату.

-Мо тугай чот мут?

_ышталтме шот дене чот мут-влак могай лийыт?

а) ужалалтеш  тиде сату тудлан к= чын ойыра кудо чот мутшо простой кудыжо сложный кудо составной.

Икте шудо нылле визит, коло.

-Значий шот дден чот мут-влак могай лийыт?

б)ужалалтеш сату- кокыт- чот мут.

-могай тиде: шотлымо, радаман але дробан?

4. Ужалтеш 4-ше сату.

-Мо тугай олмештыш мут?

-Могай олмештыш мут-влакым паледа?

а) ужалалтыт олмештыш мут-влак:

Мый, тиде, але-ко, ниг=, шке.

-Значений т`шкаштым каласыза.

б) ужалалтеш олмештыш мут ме.

-могай т`шкаш пура, предложенийым шонаш, могай член лиймыжым каласаш.

Урокым иктешлымаш.

-Таче ме могай ойлымаш ужаш-влак нерген кутырышна да нунын ужалышна?

-Айста ончалына, к= эн шуко сатум налын, жетонным шотлена.

Аклымаш.

Иктешлымаш. Мурен пазар гыч кайымаш.

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Почкучукская средняя школа»

Кукморского муниципального района Республики Татарстан

Шошо.Ел фасыллары .Яз

Интегрированный урок.Интеграль дәрес

Тема: Интегрированный урок развития речи  татарской литературы и марийской литературы в 5  классе в марийской группе

Цель урока: знакомство с народными приметами о весне;

 познакомить с новыми словами по теме урока;

отрабатывать навыки владения монологической и диалогической формами

речи;  

Задачи:

1.Образовательная –

-познакомить с новыми словами по теме урока и активизировать ;

-отрабатывать умения работы с картиной

-отрабатывать навыки владения монологической и диалогической формами речи;

2.Развивающие:

-развивать познавательную активность, память, внимание, наблюдательность;

-развивать умение работы в парах;

3.Воспитательные:

-воспитывать доброжелательные отношения друг к другу;

- воспитывать любовь к природе.

Здоровьесберегающая: обеспечить необходимые условия для продуктивной познавательной деятельности учащихся, снятию умственного и физического напряжения.

О          Оборудование: мультимедийный проектор, экран,  компьютер, презентация к уроку», учебники, карточки – заготовки для самостоятельной работы.

Ход урока

I.Организационный момент

1)приветствие на двух языках

Учит.мар.1слайд

Йы\гыр шергылте уло школ мучко

Урокнам т`\алаш ынде жап

Поро кече ш`мбел тунемше-влак

Шинчына парт коклашке адак

Айста чыланат ваш ончалын

Шыманрак шыргыжал колтена

Шинчымашым погаш,сай отметкым налаш икте-весылан тыланена.

Учит.тат.

Исәнмесез ,кадерле балалар,хөрмәтле кунаклар!Хәерле көн.

Кәефләрегез ничек?Бүгенге дәрес гади дәрес түгел ,без татар һәм мари телләрен берләштереп үткәрербез ,төркемнәрдә һәм парларда эшләрбез.Сез ике телдә дә яхшы җавап бирерсез дип уйлыйм.Уңышлар телим сезгә!

Ә хәзер укучылар бер-берегезне сәламләгез

-Сәлам,Зина.(Сәлам,Таня)

II.Речевая гимнастика

Учит. тат.2слайд

Укучылар татар телендә к хәрефе  ике аваз белдерә,ягъни без аны ике төрле

 әйтәбез  [к]һәм[къ]  

Бүген без сезнең белән әлеге авазларның дәрес әйтелешен  кабатларбыз

[к][къ]  

[к]-тел арты тартыгы,нечкә сүзләрдә әйтелә

[къ] –кече тел тартыгы,калын сүзләрдә әйтелә

[къы]кыяр-[къыйар]                    

[к][ки]кишер-[кишэр]                      

[к][кә]кәбестә-[кәбэстә]

-Бу сүзләрне сез мәгънәсен аңлыйсызмы?

-Әйе,алар марича да шулай әйтелә.

-Әйе,аларның мәгънәләре бертөрле, әйтелешләре охшаган

-Димәк татар һәм мари телләрендә охшаш сүзләр күп икән.Сез тагын нинди сүзләр беләсез?

-Мотор-матур ,паренге-бәрәңге,тәмле-тамле,мендәр-мендыр,олма-алма

Менә укучылар сез ничек күп  бертөрле сүзләр беләсез икән.

Укучылар, тел-ул кешеләрнең аралашу чарасы.Ә күп телләр белү ул  зур байлык,хәзинә.

III.Проверка пройденного 3слайд

Ә хәзер укучылар үткән дәрестә өйрәнгән сүзләребезне искә төшереп,кечкенә генә тест эшләп алабыз.Игътибар белән укыйбыз һәм дөрес җавапларны табабыз.Сезгә әлеге эшне эшләү өчен 3 минут вакыт.

1.твоя мама

а)әниең;

б)әнисе;

в)әниләре;

2.Холоднее

а)салкын;

б)салкынрак;

в)салкынча

3.Вы не играли

а)сез уйнадыгыз;

б)сез уйнамадыгыз;

в)сез уйнамыйсыз

4.Мин сөт... яратам

а)сөйләргә;

б)кычкырырга;

в)эчәргә

5.Ты кому читаешь книгу?

а)Син кемгә китап бирәсең?

б)Син кемгә китап укыйсың?

в)Син кемнән китап аласың?

6.Син кая барасың?

а)кибеткә;

б)кибеттән;

в)кибетне

7.... әбисенә хат язды

а)мин ;

б)син;

в)ул

1.Бер-берегезнең эшен тикшерегез

2.Әзер җаваплардан тикшереп ,иптәшегезгә  билге куегыз.

1.а) ;   2.б) 3.б);  4.в);  5б);6.а);  7.в)

хата юк-“5”,2хата- “3”,1хата-“4”

Булдырдыгыз !

4слайд время

IV.Актуализация опорных знаний

Учит.мар.

1.Мый тыланда муро семым колтем. А те палышаш улыда тыште мо нерген возалтын.

Звучит мелодия 2 минуты 5слайд

Муросем мом мыланна ушештара?-п`рт`с помыжалтмым шижына, лышташнер-влак почылтмым,в`дч`чымашым колына,

А те паледа мо могай мурсем тиде?-чын«Шошо» Шопен возен.

Урокна мо нерген лиеш?-шошо

Шошо нерген мом палышаш улына?

V.Сообщение темы  урока

Идалык жап.Шошо.Ел фасыллары.Яз. 6слайд

Шошо могай идалык деч вара толеш?-теле

Эше могай идалык жапым паледа?-ке\еж,шыже,теле

Шошым п`рт`сышто могай вашталтыш лиеш?-кече ырыкта,лум шула,мланде почылтеш, пуше\ге-влак ужаргат, янлык-влак помыжалтыт, кайык-влак чо\ештен толыт.

-Димәк,укучылар без бүген нәрсә турында сөйләшербез?

Укучылар сез нинди ел фасылларын беләсез?Бүген без кайсысы турында сөйләшербез?

-Әйе,яз турында

VI.Работа над темой

1. Работает с учебником.

VII.Физкультминутка(mix-freeze-group) музыка играет на марийском ,а затем на татарском

8 слайд

Идалыкыште мыняр жап?-4

Яз айлары ничәү?-3

VIIIУчит.тат.

Работа по картине

Яхшылап карагыз бу рәсемнәрдә сез нәрсәләр күрәсез?Татар телендә әйтәбез

Без бүгенге дәрестә әле сезгә таныш түгел сүзләр белән танышырбыз.

Ә русча ничек була?(сүзлектән татарчасын таба баралар,сүзлекләргә язалар)

Марича ничек була?

1)словарная работа

бөре[бөрө]-почка

умырзая[умырзайа]-подснежник

оя[ойа]-гнездо

тал[тал]-ива

Сүзләрне яңадан укыйбыз,сүзтезмәләр төзибез,рәсем буенча җөмләләр төзибез .Ә хәзер әйдәгез яз турында рәсем буенча өйрәнгән сүзләрне кулланып текст төзеп карыйк.

• Әйе, укучылар, һәр ел фасылы үзенчә матур. Туган ягыбызның табигате бик төрле. Һәр кеше үзенең туган җирен, туган ягын яратырга һәм сакларга тиеш. Бу һәрберебезнең бурычы.

IX.Работа с приметами о весне

Лум шуко-кинде шуко.

Шошо ден ке\еж телым пукшат.

Март шортеш,… то воштылеш.

Лум в`д йымак кая гын, пурса шочеш.

-Ә татарча нинди сынамышлар беләсез?

Сыерчык иртә килсә,көн җылы була.

Сулар күп булса ,уңыш күп була

 Время

X.Учит.тат.

Работа в тетрадях13слайд

Хәзер дәфтәрләрне ачабыз ,бүгенге числоны язабыз ,3нче күнегүне эшлибез

1. 3нче күнегүне язып эшлибез.Бирелгән сүзләрдән яз фасылына караган сүзләрне язып алыгыз.

Укучылар сезнең дусларыгыз бармы ?Әйдәгез алар белән татарча сөйләшеп карыйк әле.Дәреслектән 6нчы күнегүне табабыз һәм биремен укыйбыз.Мәсәлән,Анжела предложи другу вместе поиграть

Татар телен яхшы белгәндә безгә дусларыбыз белән аралашу авыр булмас.

XI.Закрепление урока

1.Инсайд-Аутсайт Секл

2.Табышакның җавабын табу.

Боз һәм кар эрде, 
Сулар йөгерде; 
Егълап елгалар, 
Яшьләр түгелде.

Көннәр озая, 
Төннәр кыскара. 
Бу кайсы вакыт? — 
Иә, әйтеп кара.

(Язкөне)

3.Спроси у друга

-любит ли он весну

-играет ли он весной весной на улице

-сделал ли он скворечник

-видел ли он скворца

12.Рефлексия

-Таче ме урокышто мо нерген ойлышна?

-Мом палышна тиде урокышто?

-Бүген дәрестә сезнең алдыгызда нинди кыенлык килеп чыкты?

Без сорауга җавап бирә алмадык?Ни өчен?Чөнки без рәсемдәге сүзләрне әйтә белмәдек.Нинди сүзләр иде әле ул, кабатлап китик.Әйе,дөрес

-Яңа сүзләр өйрәндек(сүзләрне әйтәләр)

13.Дом.задание

1.Яз турында кечкенә күләмле хикәя язып килегез

2.Ужашым тунемаш.

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Почкучукская средняя школа»

Кукморского муниципального района Республики Татарстан

«Илыше кӱ» легенде

6 класс

                                                                        Урокым эртарен I категориян              

                                                                        марий йылмым да литературым  

                                                                        туныктышо

                                                                        Родыгина Ирина Вячеславовна

Урокын темыже: «Илыше кӱ» легенде.

Урокын типше: у шинчымашым налме урок.

Цель: «Илыше кӱ» легендын тӱҥ шонымашыж дене палдараш

Задаче-влак:

Обучающие: «Илыше кӱ» легендын содержанийже дене палдараш,произведенийым лончылымо навыкым вияҥдаш, йомак ден легенде кокласе икгайлык да ойыртемым ончыкташ, Чоткарын образшым почын пуаш, легенде-влакым лудаш кумылаҥдаш.

Развивающие: калык ойпогым шарналташ, планым ыштыме навыкым вияҥдаш, кутырымо йылмым лывырташ.

Воспитательные: шочмэлым йӧраташ, тудым аралаш, поро лияш кумылаҥдаш.

Могай лектышым вучыман:

Предметный лектыш: текстым выразительно лудмо навыкым вияҥдаш.

Метапредметный лектыш: пашан чын але чын огыл корно дене кайымыжым шижшаш, чын корным шке кычалшаш. Шуко вашмут гыч кӱлешанжым ойырен моштышаш. Монолог сынан текстым чоҥышаш. Пашам шке семын ыштен кертшаш.

Личностный лектыш: шке вийлан, палымашлан ӱшанымаш; поро чонан герой гай лийшаш, шоналтыде пашан йоҥылыш корно дене каен кертмыжым умылышаш.

Урокын эртымыже

I.Организационный ужаш.

1.Туныктышын саламлалтмыже.

- Поро кече. Мемнан урокышкына уна-влак толыныт. Айста нунын дене палыме лийына. Шке нергенна каласкалена.

2. Класс пӧлемын уроклан ямде улмыжо.

3. Йоча-влакын уроклан кӱлеш ӱзгарышт улмым тергымаш.

4. Тунемше-влакым пашаш кумылаҥдымаш.

Айста йылмына лывыртен колтена. Урокышто шып огына шинче, мутланаш туҥалына.

Тумлеган тумер тораште,

Тудо Тумеръял тураште.

Тототлен тушечын Толя

Тыманмешке топкен тольо.

II.Ончыч тунеммым ушештарымаш.

Калык ойпогын жанрже-влакым пален налаш.

- Могай жанр-влакым шарнеда? ( Йомак, муро, тоштыеҥ ой-влк (миф, легенде, преданий), тушто, калык пале да ойӧрӧ, калыкмут, калык ойлымаш, калык драме, модыш-койдарчык, илыш-йӱла дене кылдалтше ойпого ( калык календарь, кумалтыш мут, тӱрлӧ ю шомак)

1. Изи курык ӱмбалныже

Изи тулым оптальым.

Изи тулын олмешыже

Емыж киндым кӱктальым.

Емыж кинде кӱмешкыже,

Чинче погаш пурышым.

Чинче погаш мо йӧсӧ?

Тулыкеш кодаш пеш йӧсӧ. (Тулык еҥын мурыжо)

- А мо тыгай муро? (Сем да мут дене каласыме произведений)

2. Шочмо-кушмо мланде шӧртньӧ дечат шерге. (Шочмо мланде нерген калыкмут)

Його-йомдара, паша пойдара. (Паша нерген калыкмыт).

Печым меҥге куча, айдемым – айдеме.( Келшымаш да вашполыш нерген калыкмут).

- Чын. Тиде калыкмут-влак улыт. Кузе палышда? Калыкмут-калыкын уш-акылжым, илыш опытшым келгын почын пуышо сылне ой.).

3.Чевер мундыра мландым куча? (Кече).

Кеҥежым сывыным чия, телылан кудаш пышта.(Пушеҥге).

Чондымо чонаным шортара.(Шоган).

- Тушто-влак улыт. А кузе палышда? Туштен каласыме.

4.Леве шыже-кужу телылан. (Калык пале. Теле нерген).

Шошо кукшо лиеш гын, шыже йӱран толеш. (Шыже нерген).

Кож пӱгыльмӧ лиеш-паренге шочеш. (Ялозанлык паша нерген).

-Калыкпале кузе шочын? ( Кугезе марий пӱртӱс кончышым, игече вашталт толмым тӱткын эскерен).

5. «Тумна чашка вуеш пыжашым пышта. Кум игым луктеш. Тушко рывыж толеш да муралта:

Тумна, тум-тум,

Ик игетым кудалте, тум-тум,

Кӱзенат кочкам, тум-тум,

Воленат кочкам, тум-тум,

Руэнат кочкам, тум-тум,

Ик игетым кудалте, тум-тум…» («Тумна ден рывыж» йомак).

-Тиде могай йомак? Йомак-влак могай тӱшкалан шелалтыт? ( Кум тӱшка: янлык нерген, юзо сынан, илыш-йӱла дене кылдалтше. Тиде йомак янлык нерген).

6. «Тиде кредалмаште осал Керемет Кава ӱдырын марийжым пуштын да капшымат кава гыч кудалтен. Шӱрашын шаланен пытен айдемын капше, а кушко тиде пудырго логалын, тушан шочын шогалын онар тумо да лывырге куэ…» («Кавасе ӱдыр-кӱтӱчӧ». Миф.)

- Мифын могай ойыртмже уло? (Миф-тӱнян ышталтмыжым, янлыкын кузе лиймыжым умылтарыше, пӱртӱсыштӧ, калык илышыште але ожно лийше иктаж-могай кугу вашталтыш, ӧрактарыше кончыш нерген акрет годсо калык ойлымаш).

III. Уроклан задачым шындымаш.

1.Кӱсле сем. Слайдыште кӱслезын сӱретше.

Ош луман пондашым шаралтен,

Кугыза кӱслежым шоктала.

Шоҥго, парнялажым модыктен,

Кусле кылым эркын пералта.

Рвезе-влак, шогалын тудын йыр,

Шошымсо вондерла авырен,

Ваш ончалын, шыргыжалын шыр,

Ныжыл йӱкым колыштыт пагален.

Тошто муро шӱмышкӧ перна

Эртышым каласал нунылан.

Кож оҥа ик семын чытырна,

Пуйто лийын чынжымак чонан.

- Кӧм сӱретыште ужына? (Шоҥго кочам, кӱслезым).

-Сӱрет могай шонымашым шочыкта? (Кӱслезе кӱсле дене шокта, мура, ала-мом каласкала).

-А мом каласкален кертеш? (Йомакым, тоштыеҥ ойым).

Йоча-влак талешке-влак нерген слайд-влакым ончат.

- Тыгеже шоҥго коча кӧ нерген, мом каласкала? (Марий талешке-влак нерген).

-А нуно могай лийыныт? (Кугу капан, тале, патыр, герой).

- Калык ойпогын могай жанрыштыже тыгай патыр-влакым вашлийына? (Йомакыште, легендыште).

Сӱретышке ончалза. Тиде могай патыр?( Чумбылат).

-Тугеже таче кӧ дене палыме лийына? (Чумбылат дене).

- А Чумбылат кӧ лийын? ( Марий талешке).

-Тугеже тачысе урокнан задачыже-влак могай лийыт? ( Марий талешке Чумбылат нерген легендым лудаш, Чумбылатын образшым шымлаш, легенде ден йомак кокласе ойыртемым муаш).

IV. У темым тунемме корно.

Учебникнам почына, тетрадьышке числам, урокын темыжым серена.

1. Легендым лудын пуаш.

-Легенде тыланда келшыш? Мо шот дене келшыш? (Чумбылат патыр, лӱддымӧ, пашам йӧратыше, шочмо калык верч тыршыше). Калык ойпогын могай жанржым ушештара? (Йомакым).

2.Йомак дене икгайлыкше да ойыртемже .

Икгайлык. «Илыше кӱ» легенде калыкын илышыштыже моткоч шукерте лийше пеш кугу событийым шарныкта, садлан тудо йомак семынак йоҥгалтеш. Вет арамланак огыл тыште кӱ курык чытырналт почылтеш, тушечын Чумбылат лектын шогалеш, шкетынак шучко тушманым кырен шалата.

Ойыртем. Шукерте ожно марий калыкланат тӱрлӧ тушман дене кредалашыже верештын. Тыгай кредалмаште калык кокла гыч лекше могай-гынат кугу куатан, лӱддымӧ патыр еҥ шкенжын усталыкшым ончыктен. Ик тукым гыч вес тукымыш тыгай еҥ нерген поро каласкалымаш шарлен. Тыге Чумбылат, Онар да моло патыр-влак калыкын йӧратыме еҥышкышт савырненыт. Садланак шке ойыштыжо тыгай патыр-влакын имньыштым, вургемыштым, сӧй ӱзгарыштым ончыкта. Чумбылат гай патыр-влак шочмо калыкым чаманеныт, шке куатышт дене тушман деч араленыт.

-Мо тыгай легенде? (Легенде-эртыше илыш гыч кугу событийым, лӱмлӧ патыр-влакын чапле, геройло пашаштым сӱретлыме, тошто ор, ял да ола-влакын чоҥалтме жапышт да лӱмышт дене палымым ыштыше калык поэтический произведений). Тетрадьыш возыкташ.

-Айста легендым икмыняр ужашлан шелына.

Легендым тыгай ужашлан палемдаш йӧнан:

1.Тӱҥалтыш гыч «Жап эртен» ойлончо марте.

2. «Жап эртен» гыч «Икана кугырак еҥ-влакын Чумбылатым ужмыштым йоча-влак ужыныт» марте.

3. «Икана кугырак еҥ-влакын Чумбылатым ужмыштым йоча-влак ужыныт» гыч «Тылеч вара калыкын аралышыже уке лие» марте.

4. «Тылеч вара…» гыч мучаш марте.

Тунемше-влак ужашлам почела лудыт.

3.Физкульминутка.

4.Мутланымаш.

- Тушманын вийже ваштареш кучедалмаште Чумбылатын патырлыкшым кузе ончыктымо? (Чумбылат патыр, имньыжат виян, тул гай. Тушман кугу вийже денат тудын ваштареш шоген ок сеҥе, Чумбылатын патырлыкышкыже чумыр калыкын вийже, эрык верч шогаш шонымашыже ушнен. Тушман ваштареш кучедалмаште тыгак Чумбылатын имньыжат, умдыжат, кердыжат чот полшат).

Текстыште муаш. «Йот эл гыч толшо тушман-влак ӱмбаке тудо мардеж семын кудал колтыш, лӱдын ӧрмалгыше тушманым умдо дене шуркален , керде дене руэн, имне дене тошкен пытарыш. Шукат ыш лий, тушман куржын шаланыш…»

- Чумбылатым калык молан пагален, калык ушеш тудо могай еҥ семын кодын? (Чынак, Чумбылат-калыкын йӧратыме еҥже. Пагалымашым тудо шке поро кумылжо , пашаже, шочмо калыкше верч тыршымыж дене налын).

Текстыште муаш. «Тыныс жапыште Чумбылат пеш поро, ӱҥышӧ, пашамтыршен ыштыше айдеме улмаш. Но шочмэл ӱмбаке керылтме годым патыр еҥ шке элже верч кредалаш тарванен, лузга чал оржан сар имньыжым кушкын шинчын, кердым налын, шке калыкше ончылно сарыш лектын».

Садланак калык кеч-могай неле жапыштат тудым вуча, пагален шарна, ӱшанен ила.

-Молан произведенийым «Илыше кӱ» манын лӱмдымӧ? Тыге могай шонымашым иктешлен каласыме? ( Легендыште Чумбылат нерген ойлалтеш. Тудо илымыж годымат, колымекыжат, шочмо калыкшылан полша да варажым полшымыжы чарна. Лач тидым легендын темыжлан шотлыман. Патыр лӱддымӧ Чумбылатын поро пашаже, лӱмжӧ калык коклаште ила, тудын полшымыжлан ӱшан огеш йом. Тиде-дегенды тӱҥ шонымашыже, идейже.

Тыгеже «Илыше кӱ»- тиде эрык верч кучедалмаште ончыко ӱжын шогышо, шочмо мландын калыклан куатле патырлыкым пуэн шогышо вий.

5. Чумбылатын образше.

-Чумбылат могай лийын?

Чумбылат-шӱмбел калыкше верч шогышо пеш тале патыр. Тыныс, эрыкан жапыште тудо пеш поро, ӱҥышӧ да пашам тыршен ыштыше айдеме. Шочмэл ӱмбаке тушман-влак толын керылтме годым Чумбылат пеш чолган, лӱддымын нунын ваштареш кредалаш лектын да шочмо калыкшым, элжым кеч-кунамат утарен коден. Чумбылатым тушман-влак нигунамат сеҥен кертын огытыл, да шкештат куржын гына утленыт. Чумбылат колымекыжат, шке элже да калыкше нерген шонымым ок чарне, кӱлеш лийме годым полшаш ямде. Вет арамланак огыл патырым тойымо верым Илыше ку маныт. Тиде кӱ коргыште кугу вий ила, да калык коклаште пиалан ончыкылыклан ӱшанымаш огеш пыте).

Ме патыр еҥ-влакнам мондышаш огынал. Нунын лӱмыштым шарнаш кӱлеш.

-Могай кечын ме нуным шарналтена? (26 апрельыште-Марий талешке кече).

V. Тунемшын шке ыштыме пашажым, умылымашыжым тергымыже.

1. Пазлым погаш.

Чумбылат-тале, куатле патыр. «Тунам марий-влак коклаште Чумбылат лӱман пеш тале да куатле патыр илен»

Поро кумылан еҥ. «Мый, колымекемат, тендам ом мондо…»

Шочмо элжым да калыкшым йӧратыше. «Шкенжын шочмо-кушмо элжым да калыкшым арален»

Тушман деке шыде. «Шыдештше Чумбылатым тушман-влак нигунамат сеҥен кертын огытыл».

Ондалымылан сыра. «Шарнен лийза: ынде мый тендан деч йӧршеш каем. Те мыйын тыршымем ода акле».

VII.Иктешлымаш.

-Улыт мо кызыт Чумбылат гай айдеме-влак? А тыгай айдеме могай лийшаш? Могай койыш-шоктыш дене ойыртемалтшаш? Лач виян кап-кылан улмыж дене веле огыл очыний? (Пӱсӧ ушан лийшаш, писе, чулым, чолга, чоя).

-Тиде чын. Но виян еҥлан эше могай койыш-шоктышым ешарыман? (Порылык).

Порылык кеч-кунамат айдемын, коллективын виян улмыж нерген ойла. Поро айдеме вес енлан чонжым почеш, пайдам ышта. Айста порылык нерген калыкмут-влакым шарналтена.

1.Поро шӱман еҥын йолташыже шуко.

2.Поро мут корштышо шӱмым паремда. 3.Поро деч ит курж, осалым ит кычал.

4.Поро мут-эм, шакше мут-аяр.

5.Поро паша кок ӱмыран.

6.Поро паша нерген лӱдде ойло.

7.Поро пошкудо родо гаяк.

8.Поро пашам эр кече дене ышташ тӱҥалман.

-Эше Чумбылат гай айдеме могай лийшаш? (Шочмэлым йӧратыше).

VII. Тунемшын шке пашажым аклымыже.

- Урокна мучашке лишемеш. Те таче пашам сайын ыштенда. Отметкым ваш-ваш шындыза.

Ойлончо-влакым кошартыза:

Мый таче пален нальым…

Неле ыле …

Мый умылышым…

Ынде мый кертам…

Мыйым ӧрыктарыш…

VIII. Мӧҥгысӧ пашам умылтарымаш

«3» Текстым лудаш да кӱчыкын каласкалаш.

«4» 9стр. улшо кок йодышлан вашмутым пуаш.

«5» Шке шочмо кундем нерген легендым возен толаш.

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Почкучукская средняя школа»

Кукморского муниципального района Республики Татарстан

Лÿм мутын ойлымаш ужаш ойыртемже-влак

5 класс

                                                                        Урокым эртарен I категориян              

                                                                        марий йылмым да литературым  

                                                                        туныктышо

                                                                        Родыгина Ирина Вячеславовна

Тема: Лÿм мутын ойлымаш ужаш ойыртемже-влак

Тип урока: комбинированный урок

Палаш тыршымашым вияндыше цель:

1. Лÿм мутын ойлымаш ужаш ойыртемжым да синтаксический рольжым рашемдаш.
2. Обращений семын кучылталтше лÿм мутын ойыртемжым ончыкташ.
3. Кÿлеш грамматический форман лÿм мутым кычал мумо навыкым вияндаш.
4. Ойлончо-влакым член шот дене лончылымо пашам шуяш.

Ен-влак кокласе кылым вияндыше цель:

1. Йоча-влакын мут поянлыкыштым ешараш.
2. Илышлан келшыше пашам ойырен налме нерген мутланаш.
3. Руш да марий йылме кокласе икгайлыкым ончыкташ.
4. Фантазий сынан сочинений возымо навыкым вияндаш.

Методы и приемы: индивидуальный паша, ваш кутыраш келыштарыме диалог, книга дене паша, упражнений.

Оборудование: мультимедиа, презентаций, кече

Урокын эртымыже

Ι. Организационный момент

Туныктышо: Йынгыр шергылте уло школ мучко,

Урокнам тÿналаш ынде жап.

Поро кече, шÿмбел тунемшем-влак,

Шинчына парт коклашке адак.

Айса чыланат, ваш ончалын,

Шыманрак шыргыжал колтена.

Шинчымашым погаш, сай отметкым налаш

Икте-весылан тыланена.

- Йоча-влак, таче кумылда могайрак?

Айста тугеже ваш-ваш ончалын, порын шыргыжалын, шкенан чон шокшынам, порылыкнам икте-весылан да уна-влаклан пöлеклена (кид копам шаралтен, пуал колтена).

ΙΙ. Тунемше-влакым пашаш кумыландымаш

- Кузе шонеда, сай весела кумыл мо деч шога (зависитла)? Кунам тендан кумылда сай?

Йоча-влак, тÿнямбалне ик тыгай сай йолташ уло, кудыжо кажныжын кумылжым нöлталаш полша. Мо тиде тыгай?

Палашда куштылгырак лийже манын, мый тыланда туштым туштем. «Окнамат, омсамат ок поч, пöртыш пура…» 

Чын, тиде кече. Окнашке чевер кече шке йолважым колта гын, мемнан кумылна вигак сай лиеш. Чевер кече юзо семынак шокшын да порын мемнан дене саламлалтеш. Кажне кечыйолжо ава семын лыжган öндалеш, вуйна гыч ниялта да шке шокшыж дене мемнам ырыкта.

Таче ме тендан дене урокышто кечым сÿретлаш тÿналына. Кечыйол-влак дене пашам ыштена. Кажне кечыйолышто посна заданий-влак тендам вуча. Теат шкаланда тÿрлö тÿсан кечыйолым сÿретлаш тÿналыда.  Кö заданийым чыла чын ышта гын, нарынче чия дене чиялта. Кöн изиш йонылыш лиеш – ужарге дене, а кö йöршеш йонылыш ышта – йошкарге дене.

Пашанам тÿналына веле.

ΙΙΙ. Йылме поянлык дене паша

 Ончалына слайдыш, текст дене пашам ыштена.

Шошо, шошо толеш! Ончыза-ян пÿртÿсым. Могай тудо сылне! Шыде поранат лÿшкымым чарнен. Ояр кава гыч кече куанен шыргыжеш.Айдеме кумылым ÿмылтышö нимогай амалат уке. Лачак эр-кас изишак кылмыкта, да кечывалым угыч шулыкта. Шокшо эл гыч кайык-влак эркын дене толыт, веселанрак муралтат. А икшыве-влакше мыняр куаненыт! Кузе от куане – шошо толеш-ыс!

- Йоча-влак, чыла мут палыме улыт?

- Айста икмыняр мут-влаклан синонимым кычалына. А мо тыгай синонимже, кö каласен кертеш?

Заданий: синонимым ешараш:

• шыргыжеш – воштылеш, куана;
• сылне – мотор, чевер;
• икшыве – ньога, йоча;
• ÿмылтышö – волтышо, ойгырыктышо.

Доска дене 2 тунемше пашам ышта, а молышт тетрадьышкышт ыштат:

1. Шемын возымо ойлончым член шот дене лончылаш.
2. Ойырымо мут-влакым состав дене лончылаш.

Айста ынде тергена.

Кö чыла чын ыштен, икымше кечыйолым нарынче тÿс дене чиялта, кö 1-2 йонылышым веле ыштен гын – ужарге дене, а кöн йонылыш шуко – йошкарге дене.

ΙV. Урокын темыже да уроклан задачым шындымаш

Умбакыже пашанам шуена.

- Тиде текстыште мо нерген ойлалтеш? Шошо, пÿртÿс.

- Текстыште эше мо? йодышлан вашмутым пуышо шомак-влак могай улыт?

- А кö? йодышлан вашмутым пуышо мут-влак улыт мо?

 Тугеже тачысе урокнан темыже могай? 

- Могай задаче-влакым тугеже таче уроклан шындена?

• лÿм мут нерген ушештарышаш улына;
• лÿм мутын ойлымаш ужаш ойыртемже-влак нерген палышаш улына;
• ойлончышто синтаксический рольжым рашемдышаш улына;
• умбакыже ойлончо-влакым чын член дене лончылаш тунемшаш улына.

Тачысе урок гыч ме лÿм мут нерген тунемаш тÿналына. Тидын нерген тÿналтыш классыште тунемында. А кызыт лÿм мутын ойлымаш ужаш ойыртемжым да ойлончышто рольжым рашемдена.

- Айста шарналтена, мом лÿм мут нерген шарнен кодында?

Кластер дене паша. Тудым ышташ тунеммаш. 

– марлаже ярым, тушка манмым ончыкта, мучашлан ярым кышкарыш чумырга:

• кö? але мо? йодышлан вашмутым пуа.
• предметым ончыкта.
• числа, падеж (вочмык), лица дене вашталтеш.
• чонан але чондымо лиеш.
• собственный але нарицательный лиеш.
• ойлончышто тÿрлö член лиеш.

V. У темым тунемме корно

1. Айста ынде учебникнам почына, странице 160, 329 паша. Текстым лудын лектына.

- Текстын тÿн шонымашыже могай? (тунемде, сай профессийым налаш ок лий)

Заданий: 10 лÿм мут-влакым возен лукташ да падежыштым палемдаш.

Ынде пошкудо йолташда дене тетрадьдам вашталтыза да тергыза.

Кÿлеш тÿс дене эше ик кечыйолым сÿретлыза.

2. Айста ынде ончалына: лÿм мут ойлончышто могай рольым шукта?

Заданий: кажне шке ойлончыжым член дене лончыла да лÿм мутшо могай член лиймым рашемда: 

1. Вуй ÿмбалне кайык-влак чонештат.
2. Вырлянге толын, почшо дене ийым пудыртен.
3. Пасушто шем мланде почылтеш.
4. Изи энер-влакын йогымыштым колыштам.
5. Шошо йÿштö телым мурен ужата.
6. Мурызо кайык-влакын сöрал йÿкышт шокта.
7. Колхозник-влак пасу пашалан ямдылалтыт.
8. Шошо – мыйын йöратыме пагытем.

- Могай иктешлымашым ыштена?

Эше ик кечыйолдам кÿлеш тÿс дене ешарыза.

ΥΙ. Физкультминутка

Айста ынде каналтена.

Йоча-влак, кынелына,

Кидым кÿшкö нöлтена.

Парням иктыш ушена,

Вара эркын шарена.

Киднам ÿлык волтена,

Пурлашкыла тайнена.

Шолашкыла куснена,

Эркын верыш шинчына,

Рÿж пашам туналына.

VΙΙ.Правилым паша дене пенгыдемдымаш.

1. 331 пашам ыштена. Кö мыланна почеламутым сылнын лудын пуа.

- Почеламутын тÿн шонымашыже могай? ( тунемат гын веле илышет сай лиеш)

- А тунеммаш нерген кö могай калыкмутым пала? (Тунеммаште – вий. Тунеммаште – поянлык. Ик тунемше кок тунемдымым шога. Тунемде, паша ок ушно. Тунемде, поро илышым от уж. Шуко илыше огыл, шуко тунемше шуко шинча).

- Почеламут йылмыж дене ойыртемалтеш. Могай ойлончо-влак шинчаш пернат? (вияш оян ойлончо)

- Вияш оян ойлончо кузе возалтеш, могай знак-влак шындалтыт?

Заданий: тÿналтыш 4 корнысо ойлончым член шот дене лончылаш.

Писын гына терген налына (слайдыште вашмут) 

- Молан «авай» лÿм мутым нигузе удыралме огыл? (тудо обращений (савырныммут), а обращений ойлончын членже нигунам огеш лий).

- Могай иктешлымашым ышташ лиеш? (обращений семын каласалтше лÿм мут ойлончын членже огеш лий).

- Эше ик кечыйолым сÿретлена.

2. 333 пашам почына, йолташ дене пырля пашам ыштена.

Заданий: лица форман лÿм мут-влакым возен лукташ. (авам, пеледышыжат, олмапужат, пакчасаскажат, пакчагöргем, икшыветлак, шÿм-чонетлан, кумылем).

- Йоча-влак, тиде текстыште мо нерген каласкалалтеш? Ончыкылык пашам ойырен налме нерген шонкалаш таратыше текст.

- А могай тÿн шонымашыже? (шÿм-чонлан келшыше пашам ойырен налман).

- А те, йоча-влак, кö лияш шонеда? Могай паша тыланда келша?

Айста ынде пытартыш кечыйолым ешарена.

VΙΙΙ. Тунемшын шке пашажым аклымыже (рефлексий) 

Таче урокышто шарналтышым…

Уым пален нальым…

Утларак мылам келшыш…

Нелылыкым шижым…

Утларак жапым ойырыман…

Лÿм мут кумылым тарватыш (мом ышташ?)…

Ынде кажныже шке сÿретлыме кечыжым ончалеш да могай тÿс утларак шуко, тугай тÿс дене кечым чиялтен шында.

Айста ончалына, кöн могай кечыже лектын?

Таче урокышто сÿретлыме кечыйол-влакна чыла ойгым, шÿлыкым, сырымашым поктен колта да мемнан чоннам куан да йöратымаш дене авалта.

ΙV. Урокым иктешлымаш.

- Йоча-влак, айста эше ик гана мом тунемыннам иктешлен кодена.

- Лÿм мутын могай ойыртемже-влак дене палыме лийынна? 

А ынде тиде тунеммынам правил тетрадьышкына ешарена да шарнен кодына.

V. Мöнгысö паша. 

А мöнгысö паша тендан лаштыкдан шенгелныже возымо:

• «3» отметкылан 335 паша

• «4» отметкылан «Молан мый шошо пагытым йöратем?» темылан сочиненийым воза.
• «5» отметкылан «Кече огеш лий гын, …» ойым умбакыже сочинений семын шуя.

Мылам урокышто тыршымыда таче келшыш, сандене мый тыланда шокшым да куаным кондышо кечым пöлеклем. Тек тендам нине кечыйол-влак эре ырыктат да куандарат, умбакыже тунемашда вийым пуэн шогат.