9 класс. Эш программасы
рабочая программа (9 класс) на тему

Тематик планлаштыру

Татар теле – аралашу чарасы (рус төркеме)    

Класс 9 нчы а, г, е-м, м 

Укытучы  Инсафетдинова Миләүшә Тәлгать кызы

Сәгатьләр саны:

Барлыгы 54 сәг.; атнага 2  сәг.

Төп бүлекләр эчтәлеге

Планлаштыру түбәндәге  программа нигезендә башкарылды: Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәпләре өчен татар теле һәм әдәбиятыннан үрнәк программалар. – Казан:ТКН, 2017.  

Дәреслек: Татар теле: Рус телендә төп  гомуми белем бирү оешмалары өчен дәреслек ( татар телен өйрәнүче укучылар өчен) , Р.З. Хәйдәрова, Г.И.Ибрагимова, Р.Л. Малафеева. – Казан: Татармультфильм, 2016.  

Өстәмә әдәбият

1. А.Ш.Асадуллин, Р.А.Юсупов «Рус телле балаларга татар телен укыту методикасы нигезләре»  Казан, «Мәгариф» нәшрияты, 2008.

2. Р.Р.Нигматуллина «Сборник правил и упражнений для изучающих татарский язык». Морфология. В 2-х частях Яр Чаллы, 2009.

3.“Мәгариф”, “Сабантуй”, “Фән һәм мәктәп” журналлары.

Сүзлекләр: -Ф.А.Ганиев . Татарско-русский словарь. – Казань:Татарское книжное издательство,1988.

-М.И.Махмутов.  Школьный русско-татарский словарь. -  Казань.Татарское книжное издательство,1989.

-Ф.А.Ганиев.  Татар теленең орфографик сүзлеге.-Казан: “Раннур” нәшрияты ,2002.

-Нәкый Исәнбәт” Татар теленең  фразеологик  сүзлеге”. – Яр Чаллы: ”Идел-йорт” нәшрияты, 2001.

-Ф.С.Сафиуллина «Базовый татарско – русский и русско-татарский словарь для школьников» Казань: ТаРИХ, 2007.

-Ф.С.Сафиуллина,Л.М.Ризванова . Татар теленең  синонимнар сүзлеге. Казан: ”Хәтер”, 1997.

-Хәлил Сәлимов.  Татар теленең орфоэпик сүзлеге. – Чаллы:”КАМАЗ”нәшрияты,1995.

Татар теле буенча эш программасы (9 нчы сыйныф)

Дәреслек: Татар теле: Рус телендә төп  гомуми белем бирү оешмалары өчен дәреслек ( татар телен өйрәнүче укучылар өчен) , Р.З. Хәйдәрова, Г.И.Ибрагимова, Р.Л. Малафеева. – Казан: Татармультфильм, 2016.  

Аңлатма язуы

Эш программасы түбәндәгеләргә нигезләнеп төзелде:  

• Төп гомуми белем бирү буенча Федераль Дәүләт Белем Стандарты; 
• “Россия Федерациясендә Мәгариф турында” ФЗ  29.12.2012 нче ел,  № 273 (Законом  РФ  “Закон об образовании”  от 29.12.12. № 273-ФЗ (ред. От 23.07.2013);
• Россия Федерациясенең баш санитар врачы карары. (Постановления Главного государственного санитарного врача РФ от 29.12.2010 г.
•   № 189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2.2821 – 10 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в
•   общеобразовательном учреждении»);
• “Татарстан Республикасында дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасының башка телләре турында Закон” РТ Законы (28.07.2004 нче ел);
• “2014-2020 нче елларга Татарстан Республикасының дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасындагы башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча” Дәүләт Программасы, Министрлар кабинеты карары белән расланган,   25.10.2013 нче ел,  № 794.
• Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгының “Татарстан Республикасының гомуми белем бирү оешмаларында татар телен дүләт теле буларак укыту турында методик хаты ( 13.08.12 ел №1291520/1)
• Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәпләре өчен татар теле һәм әдәбиятыннан үрнәк программа: К.С.Фәтхуллова, Ф.Х.Җәүһәрова, . – Казан: ТКН, 2011.
• Татарстан Республикасы Казан шәһәре Идел буе районының “78 нче лицей “Фарватер” гомуми белем муниципаль бюджет учреждениесенең Төп белем бирү программасы.

Федераль Дәүләт стандартларында белем бирү системасының  төп үсеш юнәлеше – системалы-эшчәнлекле (системно-деятельностный подход) юнәлеш,  ә системаны барлыкка китерә торган төп компонент – нәтиҗә: шәхси, метапредмет, предмет нәтиҗәләре дип билгеләнелә. Стандартларда күрсәтелгән бу концептуаль методологик нигез  барлык фәннәрне укыту системасына да, шул исәптән рус телле балаларга татар теле һәм татар әдәбияты укыту системасына да карый. Ягъни рус телле балаларга татар теле  укыту системасының барлык компонентлары да: программалар, укыту-методик комплектлары, дәрес процессы, контроль, идарә итү, белем күтәрү һ.б. – бар да бер максатка – нәтиҗәгә хезмәт итә.

Билгеле  булганча, укытуның максаты җәмгыять тарафыннан куелган социаль заказ белән билгеләнә. Татарс Республикасында белем бирү системасының төп бурычы – иҗади фикерләүче, инициативалы, иҗтимагый тормышта актив катнашучы, белемле,ике дәүләт һәм чит телләрдә дә иркен сөйләшеп аралашучы билингваль (полилингваль) шәхес тәрбияләү.

        Татарстан Республикасы Конституциясенең 8 нче маддәсендә һәм “Татарстан Республикасы халыкларының телләре турындагы” Законда күрсәтелгәнчә, Татарстанда дәүләт телләренең икесен дә белү халыкларның үзара аңлашып, тату яшәвенең нигезен тәшкил итә. Татар теле, дәүләт теле буларак, барлык  урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәпләрендә төп уку предметларының берсе булып тора.

         Тәкъдим ителгән программа татар теле укытуда бердәм белем бирү киңлеген тәэмин итү максатын күздә тота.  Әлеге программа рус телле балаларга татар телен укыту буенча эш программасын төзү өчен нигез булып тора: ул укыту предметының мәҗбүри өлешен билгели. Эш программасына, мәктәпнең эш үзенчәлеген, укучыларның индивидуаль мөмкинлекләрен исәпкә алып, уку материалын өйрәнүгә сәгатьләр саны бүленешен һәм  материалны өйрәнү эзлеклелеген билгеләүдә, эчтәлекне киңәйтүдә, шулай ук укучыларның коммуникатив компетенцияләрен формалаштыру юлларын ачыклауда укытучылар  үзгәрешләр кертә алалар.  Бу үзгәрешләр эш программаларының аңлатма язуында чагылыш табарга тиеш.

Дәреслек авторлары Программа җирлегендә укыту–методик системаның эчтәлеген билгелиләр. Укучыларның кабул итү мөмкинлекләрен исәпкә алып, аралашу-сөйләшү проблемаларына туры килгән әдәби әсәрләрдән төрле өзекләр сайлауны дәреслек авторлары карамагына калдыру – вариативлыкны саклауның берюлы.

Программа дәүләт контроле һәм белем сыйфатын билгеләү системасы  өчен нигез булып тора.

2.УКЫТУ ПРЕДМЕТЫНА ГОМУМИ АҢЛАТМА

Татар телен  укыту максатлары

           Урта баскычта рус телле балаларга татар телен укыту максатлары берничә аспектны үз эченә ала: танып  белү, үстерү, тәрбия, белем бирү.

Танып белү максатының эчтәлеге

Татарстан Республикасында яшәүче һәр милләт кешесенә, үз халкы тарихыннан тыш, шушы төбәктә төп халык булып саналган татар халкы мәдәниятен, гореф-гадәтләрен, тарихи үткәнен, бүгенгесен, киләчәген белү зарур. Татар халкы белән кулга-кул тотынып яшәргә әзерләнүче һәр кеше бу халыкның бәйрәмнәрен, традицияләрен аңларга, хөрмәт итәргә, әдәбият-сәнгать вәкилләренең иҗади казанышлары белән үзенең рухи үсешен баета алу мөмкинлегеннән файдаланырга тиеш. Программа эчтәлеге телгә өйрәтү процессын бала өчен “башка дөньяга тәрәзә ачу” булырлык һәм шуның аркылы аның үзяшәешендә тулырак аңлавына ярдәм итәрлек итеп сайланды.

Урта  баскычта татар халкының рухи дөньясын чагылдырган, тормыш  – көнкүрештәге әхләкый проблемаларны үз эченә алган, укучыларның кызыксынуларына, яшь үзенчәлекләренә туры килгән әдәби әсәрләр белән танышу;  Татарстанда яшәүче милләтләр, Татарстанның дәүләт символлары, Татарстанның территориясе, географик урыны; башкалабызКазанның тарихи үткәне, бүгенге йөзе; татар сәнгатенең төрле тармаклары буенча күренекле шәхесләр турында укучыларның татарча сөйли алулары төп максат итеп куела.

Үстерү максатының эчтәлеге

Шәхеснең белемле булуы, тәрбиялелек һәм аның фикерләү сәләте үсеше дәрәҗәсеннән дә тора. Укыту процессында үстерү, тәрбия максатларын даими күзаллап эшләү – укытуның практик ягы уңышлылыгының алшарты. Балаларның психик үсешен түбәндәге юнәлешләрдә үстерүгә аеруча игътибар бирү таләп ителә:

– фикерләүне үстерү белән бәйле психик функцияләр: логик фикерләү, сәбәп-нәтиҗә бәйләнешләрен табу, индуктив, дедуктив фикерләү;

– хәтерне үстерү (ихтыярый, ихтыярсыз), игътибарлылыкны үстерү;

– аралаша белү сәләтен үстерү (аралашучанлык, хислелек, эмпатия хисләре);

– ихтыяр көче, максатчанлык, активлык кебек сәләтләрне үстерү.

Программага сайланган эчтәлек нигезендә сөйләм эшчәнлегенең барлык төрләре буенча да эш оештырганда,бу максатлар беренче планга куела.

Тәрбияви максатның эчтәлеге

Укучыларның тиешле дәрәҗәдәге тәрбиялелегеннән башка укыту процессын оештыру мөмкин түгел. Тәрбия процессы, беренче чиратта, укытуның эчтәлеге һәм методлары белән бәйле. Шуңа күрә программа эчтәлеген сайлаганда, материалның тәрбияви мөмкинлекләрен исәпкә алу мөһим. Эчтәлектә әхлакый проблемалар булган текстлар үзләре үк коммуникатив мотивациягә ия, шунлыктан аралашу ситуациясе булдыру әллә ни кыенлык тудырмый. Башка милләт вәкилләренең күңелен яулардай, аларда гомумкешелек әхлакый сыйфатларны тәрбияләрдәй татар әдәбияты өлгеләре белән таныштыру да шушы ук максатка буйсындырыла,сөйләшү-аралашуга алып чыгуга кулайрак булган әдәби әсәрләр тәкъдим ителә.

Белем бирү максатының эчтәлеге

Укучыларның  татар теле буенча лексик, грамматик күнекмәләре филологик белемнәр суммасы дәрәҗәсендә генә калмыйча, ә сөйләм эшчәнлегенең барлык төрләрендә дә аралашуда кулланырлык дәрәҗәгә җитүе зарур. Ягъни, укучылар, нинди дә булса сүзне, я грамматик категорияне тану, аеру, аңлау, тәрҗемә итү дәрәҗәсендә генә түгел, аларны аралашу максатыннан мөстәкыйль кулланырлык дәрәҗәдә өйрәнергә тиешләр. Шул вакытта гына татар телен дәүләт теле буларак өйрәнү бурычы үтәлә.  

                  Программага эчтәлек сайлау үзенчәлекләре

       Программага сайланган эчтәлек гомуми белем бирү системасының фундаменталь нигезен тәэмин итә һәм урта гомуми белем бирү баскычында ул тирәнәйтелә. Шулай ук сайланган эчтәлек укучыны рухи һәм әхлакый яктан тәрбияләү, гомуми универсаль уку гамәлләрен формалаштыру максатларына хезмәт итә; башлангыч гомуми белем бирү баскычы программасы белән дәвамчанлыкны саклый.

Программа   Федераль Дәүләт стандартларының методологик нигезе булган системалы-эшчәнлекле юнәлешкә туры килә торган коммуникатив технологияне төп укыту ысулы буларак билгели. Укыту процессы, гомуми  дидактик принциплардан тыш, коммуникатив технологиянең  төп принципларын исәпкә алып оештырыла: аралашуга аралашу аша өйрәтү принцибы (телгә өйрәтү шартларын тормышта телне куллану шартларына якынлаштыру);шәхси индивидуальләштерү принцибы (укыту процессын укучыларның шәхси ихтыяҗларын, теләк-омтылышларын, индивидуаль-психологик үзенчәлекләрен исәпкә алып оештыру); телне актив фикерләү нигезендә өйрәнү принцибы (аралашу ситуацияләрендә сөйләм бурычына тәңгәл килгән лексик-грамматик материалны укучыларның мөстәкыйль куллануын тәэмин итү); телне функциональ төстә өйрәнү принцибы (лексик-грамматик материалның коммуникатив максаттан, аралашу ихтыяҗыннан һәм куллану ешлыгыннан чыгып билгеләнүе); ана телен исәпкә алу принцибы (балаларның ана теле буенча белемнәр системасын исәпкә алу). Моннан тыш, укыту процессында  сөйләм эшчәнлеге төрләренә үзара бәйләнештә өйрәтү  принцибы да зур әһәмияткә ия.  

3. Укыту предметының укыту планында тоткан урыны

Рус балаларына татар теле укыту, ана теле һәм әдәбиятын укыту белән беррәттән, аларның филологик белемнәрен киңәйтә һәм коммуникатив культурасын үстерә.

Татар телен һәм әдәбиятын укыту 9 нчы сыйныфта концентрик юнәлештә оештырыла, ягъни 8 нче сыйныфлардагы укыту предметының эчтәлеге тирәнәйтелеп кабатлана.

9 нчы сыйныфта  ФДББС ның базис укыту планы буенча татар теле  укытуга сәгатьләр саны түбәндәгечә каралган:

атнага 2 cәгать. Барысы -70 сәг.

 4.Укытуның гомуми, шәхси, метапредмет нәтиҗәләре

Төп гомуми белем бирү мәктәбендә телне гамәли үзләштерү нәтиҗәсендә укучыларда татар теленең күп мәдәниятле дөньядагы роле һәм мөһимлеге турында күзаллаулар формалаша. Татар мәдәниятенең укучылар  өчен булган катламы белән  танышу башка мәдәнияткә карата ихтирам хисе уята, ягъни укучыларга үз мәдәниятләрен дә тирәнрәк аңларга мөмкинлек бирә, аларда ватанпәрвәрлек хисе уята.

Төп гомуми белем бирү баскычында татар теленә өйрәтүнең  программада күрсәтелгән күләмдә гомуми нәтиҗәләре түбәндәгеләрдән гыйбарәт:

• Укучыларның коммуникатив компетенциясен(аралашу осталыгын) үстерү, ягъни татар телендә сөйләшүчеләр белән телдән яки язмача аралашу күнекмәләре булдыру;
• коммуникатив бурычлар куя һәм хәл итә белү, адекват рәвештә арашуның вербаль һәм вербаль булмаган чараларыннан,  сөйләм этикеты үрнәкләреннән  файдалана алу, итагатьле һәм киң күңелле әңгәмәдәш булу;
• “Татар теле” предметына карата уңай мотивация һәм тотрыклы кызыксыну булдыру һәм шулар нигезендә белем алуның алдагы баскычларында татар телен уңышлы үзләштергә шартлар тудыру.

Укытуның шәхси нәтиҗәләре

Төп гомуми белем бирү баскычын төгәлләгәндә, укучының үзенә һәм үзенең әйләнә-тирәсендәге кешеләргә, тормыштагы яшәеш проблемаларына карата түбәндәге шәхси кыйммәтләре формалашкан булуы күзаллана:

• шәхесара һәм мәдәниятара аралашуда  татар теленә карата ихтирамлы караш булдыру һәм аны яхшы өйрәнү теләге тудыру;
• әхлакый кагыйдәләрдә ориентлашу, аларны үтәүнең мәҗбүрилеген аңлау;
• әдәби әсәрләрдәге төрле тормыш ситуацияләренә һәм геройларның          гамәлләренә гомүмкешелек нормаларыннан чыгып бәя бирү;
• “гаилә”, “туган ил”, “мәрхәмәтлелек”, төшенчәләрен кабул итү, “башкаларга карата түземлелек, кайгыртучанлык”, “кеше кадерен белү” кебек хисләр формалашу;
• үз хисләреңне, тойгыларыңны атый һәм аңлата белү;
• башка кешеләрнең хис-тойгыларын таный белү, башкаларга теләктәшлек күрсәтә белү; ярдәм итә белү;
• сөйләм матурлыгын күрә, аның белән соклана белү; үзеңнең сөйләмеңне сәнгатьле итәргә тырышу;
• укырга теләк булу;
• телне өйрәнүгә теләк булу;
• әйткән һәм язган сүзләрең өчен җаваплылык хисләре булу.

Укытуның метапредмет нәтиҗәләре

Төп  белем бирү баскычында татар теле укыту, танып белү чарасы буларак,  укучыларның фикер йөртү,  интеллектуаль һәм иҗади сәләтләрен үстерүгә, шулай ук, реаль тормышта туган проблемаларны хәл итү өчен кирәк булган универсаль уку гамәлләрен (танып белү, регулятив, коммуникатив)формалаштыруга хезмәт итә.

Укучыларда мәгълүмати җәмгыятьтә яшәү һәм эшләү өчен кирәкле күнекмәләр үстерелә. Укучылар текст, күрмә-график рәсемнәр, хәрәкәтле  яисә хәрәкәтсез сурәтләр, ягъни төрле коммуникацион технологияләр аша тапшырыла торган мәгълүмати объектлар белән эшләү тәҗрибәсе ала; презентацион материаллар әзерләп, зур булмаган аудитория алдында чыгыш ясарга өйрәнә; укучыларда, компьютер яисә ИКТ нең башка чаралары белән эш иткәндә, сәламәтлеккә зыян китерми торган эш алымнарын куллана алу күнекмәләре формалаша.

Танып белү нәтиҗәләре:

• фикерләүне үстерү белән бәйле психик функцияләр: логик фикерләү, сәбәп-нәтиҗә бәйләнешләрен табу, индуктив, дедуктив фикерли белү;
• иҗади һәм эзләнү характерындагы  проблеманы  билгеләү, аларны  чишү  өчен алгоритм булдыру;
•  объектларны  чагыштыру, классификацияләү  өчен уртак билгеләрне  билгеләү;
• төп мәгълүматны  аеру, укылган яки тыңланган мәгълүматның эчтәлегенә бәя бирә белү;
• тиешле мәгълүматны табу өчен, энциклопедия, белешмәләр, сүзлекләр, электрон ресурслар куллану;
• дәреслек белән эш итә белү;
• текстны (хикәя, шигырь, әкиятне) сәнгатьле итеп уку;
• текстта очраган таныш сүзләргә таянып, яңа сүзләрнең мәгънәсен төшенү;
• текстны сәнгатьле итеп укыгач, сорауларга җавап бирү;
• Укытучының авыр булмаган сорауларына җавап бирә, тиешле мәгълүматны дәреслектән таба белү;
• Предметларны чагыштыра, охшаш һәм аермалы якларын билгели белү;
• Укылган яки тыңланган текстның эчтәлеген сөйли белү;
• Төрле сүзлекләрдән куллана белү.

Регулятив нәтиҗәләр:

• уку хезмәтендә үзеңә максат куя, бурычларны билгели белү;
• эш тәртибен аңлап, уку эшчәнлеген оештыра, нәтиҗәле эш алымнарын таба  белү;
• уку эшчәнлеге нәтиҗәләрен контрольгә ала белү;
• билгеләгән  критерийларга таянып, эш сыйфатына бәя бирә белү;
• укудагы уңышларның, уңышсызлыкларның сәбәбен аңлый, анализлый белү;
• ихтыяр көче, максатчанлык, активлык кебек сәләтләрне формалаштыру;
• дәрескә кирәкле уку-язу әсбапларын әзерли һәм  алар белән дөрес эш итә белү;
• дәрестә эш урынын мөстәкыйль әзерли белү һәм тәртиптә тоту күнекмәләрен үстерү;
• мөстәкыйль рәвештә дәреснең темасын һәм максатын билгеләү;
• эшчәнлек өчен эш урыны әзерләү;
• эшне планлаштырырга өйрәнү;
• эшнең дөреслеген тикшерү;
• эш сыйфатына бәя бирә белү;
• укытучы белән бергәләп билге кую критерияләрен чыгару.

Коммуникатив нәтиҗәләр:

• әңгәмәдәшеңнең фикерен тыңлый, аңа туры килерлек җавап бирә белү;
• әңгәмәдәш  белән  аралашу калыбын төзү;
• аралаша белү сәләтен үстерү (аралашучанлык, хислелек, эмпатия хисләре);
• парларда һәм күмәк эшли белү;
• мәгълүматны туплау өчен, күмәк эш  башкару;
• әңгәмәдәшең белән сөйләшүне башлый, дәвам итә, тәмамлый белү.
• дәрестә һәм төрле ситуацияләрдә диалогта катнаша белү;
• укытучының, классташларының сорауларына җавап бирү;
• сөйләм этикеты нормаларын үтәү: исәнләшә, саубуллаша, рәхмәт белдерә белү.

Укыту предметының сөйләм эшчәнлеге төрләре буенча планлаштырылган нәтиҗәләре

Укучының 9 нчы сыйныфны тәмамлаганда, сөйләм эшчәнлеге төрләре буенча түбәндәге  нәтиҗәләргә ия булуы планлаштырыла:

     Диалогик сөйләм.Монологик сөйләм

     Укылган текстның эчтәлеге буенча фикер алышуда катнашу; кара – каршы сөйләшү барышында аралашу максатына ирешү, үз фикереңне белдерү(һәр укучының репликалар саны 10нан ким булмаска тиеш); табигать күренешләрен, төрле вакыйгаларны тасвирлау, иҗтимагый һәм мәдәни тормыш яңалыклары турында хәбәр итү; укылган(тыңлаган) текстның эчтәлеген эзлекле  сөйли белү (җөмләләр саны 12дән ким булмаска тиеш).

Тыңлап аңлау. Өч минутлык текстны тыңлап, аның эчтәлеге буенча сөйләшү, дикторның  бәйләнешле сөйләмен тыңлап, эчтәлеге буенча мөстәкыйль эшләр эшләү.

     Уку

Әдәби әсәрләрдән алынган өзекләрнең, фәнни – популяр текстларның эчтәлеген аңлап уку, кирәкле мәгълүматны табып әйтү. Шигырьләрне яттан сәнгатьле сөйләү. Таныш булмаган сүзләрнең, төзелмәләрнең тәрҗемәсен сүзлектән таба белү.

Күрсәтмәлелек әсбаплары:

1. Таблицалар.
2. Фотосурәтләр.
3. Язучылар, шагыйрьләр, галимнәр, рәссамнар портретлары.
4. Матур әдәбият китаплары.
5. Белешмә материаллар;

Информацион – коммуникатив чаралар:

1. Аудио һәм видеоязмалар, мультфильмнар җыентыклары.
2. Мультимедиа укыту программалары;
3. http://www.irort/ru
4. http://gabdullatukay.ru
5. http://kitap.net.ru
6. http://www.tatknigafund.ru 
7. http://belem.ru
8. http://www.balarf.ru
9. http://sabantuy.net 
10. http://www.tatar.kz
11. Электрон дәреслекләр;
12. Компьютер программалары;
13. Интерактив  программалар;
14. Татар сайтлары;
15. Электрон китапханә;
16. Татар сайтлары;

17.  “АНА ТЕЛЕ” онлайн-мәктәбе.

1нче триместр

2нче триместр – 24 с.

 Барлыгы – 24 сәгать

3нче триместр

 Барлыгы-22 сәгать