Шушы затлар
план-конспект урока (11 класс) на тему

Тема: “ ... Шушы затлар телем9 килс9,

                                                  )аным к7кл9рг9 аша.” (Мостай К9рим  89м татар шагыйрьл9ре). Сыйныфтан тыш уку д9ресе.

 Максат. М.К9рим шигырьл9рен с9нгатьле уку; яттан с5йл97; Г. Тукайга, *. Такташка, Х.Туфанга  багышланган шигырьл9р бел9н танышу; М. К9рим- Х.Туфан, М.К9рим – Р. Ми4нуллин дуслыгы;  шигырьл9рне  анализлау; с5йл9м телен 7стер7; 0ирле материаллар бел9н эшл97; с7злек эше 7тк9р7

)и8азлау: М.К9римне4 и0ат б7лм9сенд9ге материаллар; шагыйрьне4 китаплары; фотор9семн9р;  ноутбук, д9рес буенча презентация; укучылар иншалары; китаплар к7рг9зм9се; газета – журнал материаллары”, “Ак ч9ч9к атар иде” китабы,  шигырьл9р исемлеге; шигырь текстлары;”Динамик пауза”; “2015  нче ел –  9д9бият елы” – язуы; календарь р9семн9ре, “ТРОПЛАР” таблицасы; “Олуг Тукай турында” – М.К9рим м9кал9се, “М.К9рим” альбомы, Р.Ми4нуллинны4 “И газиз якташларым” китабы.

Д9рес барышы: 1. Актуальл9штер7. Психологик у4ай хал9т булдыру.

   Якты чырай, якты к9еф

   К7р9м мин й5зегезд9.

   Ис9нмесез, х9ерле к5н

   Телим мин барчагызга

Х9ерле к5н укучылар, х5рм9тле кунаклар.

2. Уку м9сь9л9сен кую. Укучылар, б7ген без я4адан  якташыбыз прозаик, шагыйрь, драматург, философ, 09м9гать эшлеклесе, Социалистик Хезм9т Герое, Башкортстанны4 халык шагыйре  Мостай К9рим и0атына м5р909гать ит9ч9кбез. Б7геге д9ресне4 темасын д9фт9рл9рг9 язып куйыйк “Мостай К9рим  89м татар язучылары”. Ни 5чен мин мондый тема алдым ик9н укучылар?

   )авап.

УКЫТУЧЫ. (йе, быелгы ел – илебезд9 9д9бият елы дип игълан ителде. Ни 5чен дип уйлыйсыз , укучылар?

)АВАП.

УКЫТУЧЫ. Чынлап та, со4гы елларда 9д9бият, 9д9би 9с9рл9р уку, ничектер, арткы планда калды. Без к7бр9к вакытыбызны компьютер, телевизор, планшет, телефоннар бел9н 7тк9р9без, аз с5йл9ш9без, аз аралашабыз, бу сез, укучылар,  арасында да тел байлыгыны4 ким7ен9 китер9. Бу м9сь9л9 укытучыларны гына т7гел, ил башлыкларын да борчый. Шу4а к7р9 д9 9д9биятка, 9д9би 9с9рл9рг9, язучы – шагыйрьл9рг9 ныграк игътибар ит7 5чен эшл9н9дер, дип уйлыйм.

УКУ М9СЬ9Л9СЕН ЧИШ7

А.  УКЫТУЧЫ с7зе. Б7генге д9ресебезне4 темасын мин “ Мостай К9рим 89м татар язучылары” дип атадым.  Мостай К9рим гомере буе т5рле милл9т в9килл9ренн9н булган шагыйрь, язучылар бел9н аралашып, дус яш9де. Алар арасында Х.Туфан, Р. Гамзатов, К.Кулиев, Валерий Тургай, 7зб9к шагыйр9се З5лфия, Роберт Ми4нуллин  8.б. бар.

   ( х9зер шигырьл9рне4 бернич9сен9 м5р909гать итик. Д9фт9рл9рне ачып б7генге датаны, теманы языйк. “Мостай К9рим  89м татар язучылары”

   Б.  УКУЧЫ.  Мостай К9римне4 “Тукайга” шигырен яттан  с5йли. ( Тукай турында презентация к7рс9т7 : портреты, китаплары, китаплар к7рг9зм9се)

“Тукайга”

Якты к5нг9 чыгып 0ит9 алмый

К7мелеп калган шахтер шикелле,

С5йг9н монологын с5йл9п бетми

Тынып калган актер шикелле,

Агуланган тынчу кара4гыда

Янып бетми с7нг9н ш9м кебек,

С9хр9д9ге язгы елга кебек

Ташты да ул, тынды яшь егет.

Язгы кырау яфракларын б5рг9ч,

Кин9т кен9 ши4г9н г5л кебек,

Искелекне4 тынчу 8авасында

Тыны бетеп 7лде яшь егет.

Без, давыллар булып, к7гебезне

Кара болытлардан тазарттык,

Без - икенче туфан-

)иребезне

Искелект9н юып тазарттык.

          Тукай 0ыры безне4 бел9н килде,

)ыры ялкын аны4 б7ген д9,

Тукай... ул бит безне4 якты йолдыз

Поэзияне4 аяз к7генд9    1938.

ШИГЫРЬ  исемен д9фт9рг9 язу

В.    Шигырь буенча 94г9м9. Сорауларга 0авап бир7.

 --- Шигырь кемг9 багышланган?

--- )авап.

--- Г. Тукай турында н9рс9л9р бел9сез?

--- )авап.

--- Апрель аенда нинди дата  билгел9п 7тел9?

--- )авап.

--- Д5рес, 26 нчы апрельд9 б5ек Тукайны4 туган к5не.  Бу б9йр9м барлык м5селман д9нясында ки4 билгел9п 7тел9, ч5нки Тукай ул татар халкыны4   гына т7гел, 9 башкортларны4, казах, 7зб9кл9рне4 8.б. т5рки халыкларны4 7з шагыйре.

 УКЫТУЧЫ-  М.К9рим Г.Тукайны кем, н9рс9л9р бел9н чагыштыра?

--- )авап.

--- Н9рс9 ул чагыштыру? Тагын нинди троплар бел9сез? (ТРОПЛАР)

---)АВАП

--- Ни 5чен шахтер?

--- )авап ( шахтер профессиясе бел9н б9йле фа0игал9рне иск9 т5шер7)

--- Ни 5чен актер?

--- )авап. ( к7ренекле актерлар тормышы – Ф.Кудашева, Л.Гурченко, А.Барыкин, Р.Нуриев, З. М9хм7тов, И. Смаков 8.б.)

--- Ни 5чен ш9м?

--- )авап

---Ни 5чен елга?

--- )авап

--- “туфан” с7зе нинди м9гън9д9 кулланылган?

---“Татар телене4 а4латмалы с7злеге”нд9 “туфан” с7зене4 5ч м9гън9се бирел9. Беренчесе дини мифологиял9рд9 кешел9рне4 г5на8лары 5чен барлык 0ан иясен 89лак итк9н зур су баскыны. Икенчесе – бик каты я4гыр, су ташкыны, су баскыны. %ченчесе – к7черелм9 м9гън9д9, ташкын, баскын – теге яки бу н9рс9не4 к7плеген а4лата- Безне4 очракта “туфан” с7зене4  нич9нче м9гън9д9 кулланылган ик9н?

--- )авап

--- Д5рес, икенче м9гън9се. Ни 5чен шулай дип уйлыйсыз? Нинди с7зл9р мо4а ишар9 ит9?

---)АВАП

(ч5нки “тазарту”, “юып я4арту” с7зл9ре бел9н берг9 кулланылган)

---УКЫТУЧЫ. Кайсы юлларны сез шигырьне4 т5п идеясен чагылдыручы с7зл9р итеп к7рс9тер идегез?

---)АВАП. (Со4гы строфаны уку, д9фт9рл9рг9 язып кую)

Г.  --- УКЫТУЧЫ. Мостай К9римне4 икенче шигырен9 м5р909гать  итик. – шигырь исемен д9фт9рг9 язу

Б. --- УКУЧЫ “%ч тулпар” шигырен яттан с5йли. (Слайдта шигырь, портретлар)

“%ч тулпар”

Татар Тукай, татар Такташ ,

Татар Туфан. Тамаша!

Шушы затлар телем9 килс9,

)аным к7кл9рг9 аша.

Бу 5ч тулпар тартып 0ил9

Татар рухы арбасын.

Сикереп т5шм9с шул арбадан

Татар, кайда бармасын,

П9йгамб9рен сатмас милл9т

(лл9 нинди хакларга.

... (мма яман х9б9р – х9тер

Кил9 безне4 якларга:

Ч7п ыргыталар Тукайга,

Таш аталар Такташка,

Х5кем ит9л9р Туфанны

Иман саткан Как башлар.

Бу – халыкны4 тамырына

Балта чабу т7гелме?!

Шундый х9лл9рг9 шак катып,

Р9н0и башкорт к74еле.

Татар Тукай, татар Такташ,

Татар Туфан. Тамаша!

Шушы затлар телем9 килс9,

)аным к7кл9рг9 аша.

Д.  ---  ШИГЫРЬ буенча 94г9м9

 УКЫТУЧЫ. Бу шигырь 1961 нче елда язылган. Шигырьг9 карата язылган кереш с7зд9 болай диелг9н: “ Со4гы вакытта Казан матбугатында Тукай, Такташ, Туфанга карата кадерсез с7зл9р к7ренг9ли башлады”

• Н9рс9 ул “тулпар”?
• )АВАП. Бик ш9п, чапкын ат, 9киятт9ге канатлы ат. (“Тулпар” журналын к7рс9т7)
• Шагыйрь кемн9рне “тулпар” дип атый?
• Бу ш9хесл9р турында кыскача гына иск9 т5шереп 7тик 9ле.
• “Бу 5ч тулпар тартып 0ил9
• Татар рухы арбасын” юлларын ничек а4лыйсыз?
• )авап
• “Рух” – а4, фикерл97, к5ч, к74ел, бер9р н9рс9не4 т5п асылы м9гън9л9рен9 ия.
• Кем ул п9йгамб9р?
• )АВАП. П9йгамб9р – алла тел9ген, алла ихтыярын кешел9рг9 х9б9р ит7че, т5шендер7че зат
• Нинди п9йгамб9рл9рне бел9сез?
• М5х9мм9т, Якуп, Гайса 8.б.
• “Ч7п ыргыталар Тукайга,

Таш аталар Такташка,

Х5кем ит9л9р Туфанны

Иман саткан Как башлар” юлларын ничек а4лыйсыз? Бу шагыйрьл9р тормышындагы нинди вакыйгалар бел9н б9йле дип уйлыйсыз?

• )АВАП
• Иман саткан Как башлар? – кемн9р алар?
• )АВАП. “Иман” – ышану м9гън9сен9 ия. “Как баш” – коры, артык нык кипк9н м9ън9сенд9, бу очракта буш, акылсыз башны а4латадыр.
• Дим9к, Тукай, Такташ, Туфан кебек ш9хесл9рне М.К9рим п9йгамб9рл9р р9тен9 куя, ч5нки алар халык 5чен бик к7п эшл9г9нн9р,  татар халкын белемле, м9д9ниятле, б9хетле к7рерг9 хыялланаганнар, шуны4 5чен тырышканнар.
• УКЫТУЧЫ. “)аным к7кл9рг9 аша” диг9нне ничек а4лыйсыз?
• )авап.
• УКЫТУЧЫ. “Тамырга балта чабу?” н9рс9не а4лата?
• )АВАП
• Укытучы.Башкорт к74еле ниг9 р9н0и?
• )АВАП. Дим9к, бу 5ч зат турындагы  начар х9б9рл9р татар милл9тен ген9 т7гел, башкортларны да борчый, алар да бу ш9хесл9рне 7зл9ренеке итеп кабул ит9л9р.

Е.  УКУЧЫ  Х9с9н Туфанга багышланган шигырьне яттан с5йли (Шигырь исемен д9фт9рг9 язу)

Сандугачка ниг9 буй – сын,

Н9рс9г9 а4а биз9к?

Та4да бер сайрап 0иб9рс9,

Биш кат 5зел9 7з9к.

Шагыйрьг9 ниг9 чин кир9к,

Н9рс9г9 а4а титул?

Патшалар ятлап алырлык

Шигырьл9р яза бит ул.

1938

Ж.  Шигырь буенча 94г9м9 оештыру.

- (с9р кемг9 багышланган?

-)авап.

--- Ни 5чен сандугач бел9н шагыйрьне алды ик9н шагыйрь?

--- )авап. Ч5нки чын шагыйрь д9 сандугачтан ким т7гел.

--- Фольклорда, 9д9би 9с9рл9рд9 сандугач образына мисал китерегез.

--- )авап. Халык 0ырлары, «Сандугач 89м чишм9» поэмасы, М.)9лил 8.б.

---« Чин, титул» с7зл9рен ничек а4лыйсыз?

--- )авап.

--- Ни 5чен шагыйрьг9 чин, титул м58им т7гел?

--- Патшаларны белмим, 9 ми4а Х.Туфан и0аты бик ошый, «Кайсыгызны4 кулы 0ылы?» шигырен бигр9к яратам – яттан с5йл97-

--- Х.Туфан бел9н М.К9рим, С.Кудаш, Ф.Кудашева дуслыгы турында с5йл97. (Р9семн9р к7рс9т7 Х.Туфан, Мостай К9рим, С.Кудаш). Х.Туфанны4 Кел9шт9 булуы, авыл турында шигырь язуы – “Ак ч9ч9к атар иде” китабы буенча

)ил д9 тынган,

Каеннар да уйчан,

Тир9н тынлык т5нге Кел9шт9.

Тынлыктанмы, 0ире шундыйданмы,

Шигъри хал9т туа й5р9кт9.

Т5н.

Кел9ш тын.

Ки49ш9дер кебек

)ир бел9н к7к нидер турында.

Йолдызларга г7я Кызлар тавы

(йтеп куя гапне4 со4ында:

К7кт9н, читт9н килг9н н9рс9 т7гел

)ирд9 туган 89р 0ан -  0ирнеке.

З. УКЫТУЧЫ. МОСТАЙ  К(РИМ БИК К7П ШАГЫЙРЬ, ЯЗУЧЫЛАР БЕЛ9Н ДУС ЯШ9ДЕ ДИДЕК. Шулар арасында якташыбыз, Илеш районы егете, Татарстанны4 халык шагыйре, к7ренекле д97л9т эшлеклесе Роберт Ми4нуллин да бар. Минем кулымда аны4 «И газиз якташларым» дип исемл9нг9н китабы. Исеменн9н а4лашылганча,  китап тулысы бел9н Башкортстанга 89м анда туып 7ск9н ш9хеслрг9 багышлана. Шулар арасында безне4 авылдашларыбыз Мостай К9рим 89м Ф9рид9 Кудашева да бар.  Мостай К9римг9 ул «Мостайлык. Осталык. Остазлык», «Иксез – чиксез Мостай бит ул», «Б5екл9р язмышы» кебек м9кал9л9рен, «К7з  тим9сен си4а, Мостай», «мостай К9римг9»,  «Бер б5ркет бар Уралда» шигырьл9рен багышлаган. «Ходайга мин бик т9 р9хм9тлемен.  Ч5нки без Мостай ага бел9н якыннан аралашып,  фикерл9шеп яш9дек. К7решеп тордык,  хатлар языштык, бер – беребезг9 шигырьл9р багышладык, телефон аша да еш кына с5йл9шеп ала идек.  со4гысында ул ми4а 7зе шалтыратты.  Август ае иде. Мине «халык шагыйре» булуым бел9н котлады.  «Ишетм9г9н идем, зур исем алуы4 бел9н котлыйм.  И0аты4 бел9н д9,  ш9хесе4 бел9н д9 лаек син бу исемг9, «- диде. … Ул с7зл9р колагымда 8аман да Остазны4 ми4а васыяте булып я4гырый… - дип язган Роберт Ми4нуллин «Б5екл9р язмышы» м9кал9сенд9.  (21.10.2005).

(йе, кемн9рдер Мостай К9рим остазы, 9 кемн9р 5чендер ул 7зе Остаз булды.

И. «К5з тим9сен си4а, Мостай»- укучы укый-

Сикс9нне4 син аръягында.

Килг9н сине4 бар ягы4 да:

М9х9бб9т, акыл уты да,

)ыр уты да бар 0аны4да.

К7з тим9сен си4а, Мостай!

Син бит  т7гел башкорт кына,

Т7гел татар гына да син.

Хакларын 89м нахакларын

К7п ишетте4 шу4а да син…

С7з тим9сен си4а, Мостай!

Озын – озак  - гомерл9ре4,

Алда да – гомер 7рл9ре4.

С7ндерми тот гомере4не4

К5зге кызу к7мерл9рен…

К5з тим9сен си4а, Мостай!

И. Р9хм9т.- Шигырь буенча 94г9м9-

- Шигырь кайчан язылган?

- Мостай К9рим 0анында нинди утлар бар? Алар н9рс9 бел9н б9йле?

-  Н9рс9 5чен М. К9римг9 хаклар( хак – б9я, оценка) 9 н9рс9 5чен нахаклар ( урынсыз, нигезсез гаепл97, клевета) ишетерг9 туры килг9н ик9н?

- Роберт Ми4нуллин нинди тел9кл9р тели остазына?

- син бит т7гел башкорт кына,

Т7гел татар гына да син»,- диг9нд9 М. К9римне4 нинди шигыре иск9 т5ш9?

- Д5рес, «Россиянмын» шигыре.

К . Укытучы с7зе. (йе, Мостай К9рим кебек к7пл9р 7зл9рен россиян дип хис итк9н, шу4а да  «халыклар дуслыгы» т5шенч9се к5чле булган, шу4а да сугышларда 0и47г9 ирешк9н безне4 б5ек илебез.  Миллионнар 5чен 7з Ватанын  саклау  - яклаудан да изгер9к бурыч булмаган, Туган ил 5чен дип утларга керг9нн9р, Ватан дип яу кырларында башларын салганнар

Л. Н9ти09 ясау. Укучылар, б7генге д9рест9 без М.К9римне4 бернич9 шигырен9  м5р909гать иттек, аларда шагыйрьне4 татар язучы – шагыйрьл9рен9 м5н9с9б9тен, б9ясен к7рдек. Татар шагыйрьл9рене4 шигырьл9ре бел9н таныштык.  Кешене4 нинди милл9тнеке булуы м58им т7гел, аны4 нинди кеше булуы шарт. Халыклар татулыгы 5чен бер – бере49 х9рм9т, бер- бере4не а4лау зарури. М.К9рим 7зене4 шигырьл9ре  аша безд9 т5рле милл9т халкына х5рм9т т9рбияли.  Б7генге 9с9рл9р аша без татар, башкорт язучыларыны4, дус , тату  , аралашып яш9г9нен к7рдек. ( боларны4 барысын да без 9д9би 9с9рл9р , язучы – шагыйрьл9р тормышы бел9н кызыксынсак кына бел9 алабыз. Минем тел9гем шул: 9д9би 9с9рл9р укыгыз, шигырьл9р ятлагыз. Алар безд9 матурлык т9рбияли, 9 матурлыкны к7р9 белг9н кеше начарлыклар кыла алмый дип ышанасы кил9.

Бер булыйк, берд9м булыйк. Барыгызга да зур р9хм9т.

3. %й эше: Мостай К9римне4 “Россиянмын” шигырен яттан с5йл9рг9 9зерл9нерг9

4. Билгел9р кую